Πέρσα Αποστολή.
«Υποθέσατε γυναίκα δημοσιογραφούσαν»: Η Κορνηλία Πρεβεζιώτου ως διευθύντρια του Κωνσταντινουπολίτικου περιοδικού Η Βοσπορίς (1899-1906)[1]
Η ενασχόληση με τη γραφή δεν υπήρξε πάντοτε ένα πεδίο ανοιχτό ή εύκολα προσβάσιμο για τις γυναίκες. Καθ’ όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, αλλά ακόμα και στις αρχές του εικοστού, οι λόγιες ελληνίδες βρέθηκαν αντιμέτωπες με εμπόδια, περιορισμούς και προκαταλήψεις. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα κάποιες να δημοσιεύσουν τα κείμενά τους ανώνυμα ή ψευδώνυμα και αρκετές να τα κρατήσουν για πάντα στο συρτάρι τους. Εάν διαβάσουμε στον τύπο της εποχής τα καυστικά σχόλια σε βάρος των λογοτέχνιδων, θα καταλάβουμε γιατί για εκείνες τις γυναίκες η απόσταση από το συρτάρι του ιδιωτικού τους χώρου έως τη δημόσια συγγραφική έκφραση ήταν πολύ μεγάλη.[2] Η Κορνηλία Πρεβεζιώτου κατάφερε όχι μόνο να διανύσει αυτήν την απόσταση, και μάλιστα στην κατά βάση κλειστή ως προς τα γυναικεία θέματα κοινωνία της Κωνσταντινούπολης, αλλά και να κάνει ένα βήμα παραπάνω.[3]
Στα 1899, σε ηλικία περίπου 22 ετών αναλαμβάνει την έκδοση του κωνσταντινουπολίτικου περιοδικού Η Βοσπορίς, αρχικά μόνη της, στη συνεχεία όμως, λόγω οικονομικών και άλλων δυσκολιών, με τη συνδρομή διαφόρων προσώπων, ώσπου από το τρίτο έτος διευθύνει πλέον το περιοδικό από κοινού με τον μετέπειτα σύζυγό της Εμμ. Ταβανιώτη.[4] Με γλαφυρό τρόπο περιγράφει τις δυσχέρειες που αντιμετώπισε ως εκδότρια περιοδικού λόγω του φύλου της, μέχρις ότου σπεύσει, όπως λέει, η «χάλκινη ανδρική παρειά [του μετέπειτα συζύγου της να] αντιταχθή προς πάντα πολέμιον του ιερού σκοπού και της ασθενούς αυτού ιδρυτρίας»:
Υποθέσατε γυναίκα δημοσιογραφούσαν. Επ’ αισίοις οιωνοίς ιδρύει φύλλον τι, περιοδικόν φερ’ ειπείν, όπερ αμέσως απ’ αρχής περιβάλλεται υπό της αμερίστου εκτιμήσεως και συμπαθείας του δημοσίου […]. Γίνεται ευρεία κατανάλωσις των πρώτων φύλλων, αυτή δε επιδιώκουσα διά του ουτωσί ευγενούς έργου αυτής, όπερ πράγματι την ανυψοί, ηθικώς μεν την ηθικοποίησιν του φύλου αυτής, υλικώς δε τον βιοπορισμόν εαυτής, γράφει αγρυπνούσα μέχρι πρωΐας, γράφει ασθενούσα, […] κατερχομένη εις το γραφείον αυτής όπως αυτοπροσώπως εποπτεύση το έργον. Αλλ’ ανενδότως επίσης κλέπτουσιν οι διανομείς […] διά τον απλούστατον λόγον ότι αύτη ως γυνή, κατ’ ουδένα τρόπον δύναται να εξακριβώση τας αισχράς αυτών καταχρήσεις. Τέλος […] αποφασίζει να εμπιστευθή εις διαχειριστάς το εμπορικόν μέρος του έργου, δι’ ο είναι τόσον ακατάλληλος και του οποίου όταν ανυπόπτως ήρχιζε, πόρρω απείχε του να φαντασθή τας ανυπερβλήτους δι’ αυτήν δυσχερείας κρίνουσα εν τη νεότητι και τη απειρία αυτής τότε ανθρώπους και πράγματα με το μέτρον της καρδίας και των αιθερίων ιδανικών της. Και […] έρχεται δεινή τις στιγμή, καθ’ ας η ύπαρξις αυτή του ευγενούς και υψηλού τούτου γυναικείου έργου απειλείται σοβαρώς και προβληματικώτατα και τούτο διότι… η ιδρύσασα αυτό είναι γυνή!…[5]
Η Βοσπορίς κυκλοφορεί από τον Απρίλιο του 1899 και παρά τις δυσκολίες θα συνεχίσει να εκδίδεται έως τον Μάρτιο 1906,[6] δλδ. για περισσότερα από επτά χρόνια, γεγονός αξιοσημείωτο. Έρχεται στο προσκήνιο σε μια εκδοτικά στάσιμη περίοδο για τον τόπο, καθώς, μετά το κλείσιμο του περιοδικού Φιλολογική Ηχώ (στα τέλη του 1897) και για σειρά ετών, δεν υπάρχει άλλο περιοδικό στην πόλη. Την εποχή αυτή η Κωνσταντινούπολη, παρά την πλούσια και άμεσα συνδεδεμένη με το Πατριαρχείο εκπαιδευτική και πολιτιστική ζωή της (με προεξάρχουσα την από το 1861 λειτουργία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως), διέρχεται μια «φιλολογική ακινησία», όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, ενώ αποδυναμωμένοι εμφανίζονται και οι πνευματικοί δεσμοί της με την Αθήνα. Η Πρεβεζιώτου αποδίδει αυτήν την «φιλολογική ακινησία» όχι τόσο στην «οικονομική δυσπραγία» αλλά στην «εθνική κατάπτωση» λόγω του «ξενίζοντος εκφυλισμού και της αποσκιρτήσεως από παντός εθνικού ιδεώδους», καθώς και στην «εκπαιδευτική καχεξία» του τόπου. Σχολιάζοντας πάντως και την αντίστοιχη λογοτεχνική ζωή της Αθήνας, την κρίνει εξίσου ελλειμματική από άποψη ποιότητας:
Διότι παρήλθον, φευ – δεν θέλομεν να είπωμεν ανεπιστρεπτί, – παρήλθον αι ημέραι των Βασιλειαδών, των Παπαρρηγοπούλων, των Ραγκαβή, των Παράσχων, των Σούτσων, των εμπνευσμένων τούτων της παρελθούσης γενεάς αοιδών και όλης εκείνης της δαφνηστεφούς των εκλιπόντων σοφών μας χορείας.[7]
Η Βοσπορίς κυκλοφορεί κυρίως στο πλαίσιο της Οθωμανικής επικράτειας, σε πόλεις της Μικράς Ασίας και της Βαλκανικής αλλά και σε κάποιες πόλεις του ελλαδικού χώρου.[8] Ξεκινά ως έκδοση «Γυναικεία εικονογραφημένη εβδομαδιαία», ενώ στο τρίτο έτος την βλέπουμε πλέον να επιγράφεται «Περιοδικόν οικογενειακόν», χωρίς όμως να χάνει εν πολλοίς τον αρχικό της προσανατολισμό.[9] Σύμφωνα με το προγραμματικό σημείωμα, το περιοδικό επιδιώκει «την υγιά ηθικήν διάπλασιν και επαρκή νοητικήν ανάπτυξιν της γυναικός καθ’ όλας τας φάσεις του ηθικού της βίου, ήτοι ως κόρης, συζύγου, μητρός, οικοδεσποίνης, κοινωνικού ατόμου και τέκνου του Γένους και της Εκκλησίας […]».[10] Επιπλέον, όπως επισημαίνει η εκδότρια, η Βοσπορίς απευθύνεται στην «ανωτέραν αστυκήν [sic] τάξιν, την εν ευρεί κύκλω μεσαίαν καλουμένην», η οποία διαθέτει μεν μόρφωση αλλά έχει και περισσότερες πνευματικές ανάγκες (σε σχέση με την ανώτατη τάξη), τις οποίες το περιοδικό φιλοδοξεί να καλύψει.[11]
Ως εκ τούτου η Βοσπορίς, ακολουθώντας την παράδοση των περιοδικών ποικίλης ύλης του 19ου αιώνα, πέρα από τις λογοτεχνικές σελίδες ή τα κείμενα για το γυναικείο ζήτημα, στα οποία θα επανέλθουμε παρακάτω, δημοσιεύει εκλαϊκευμένα άρθρα για θέματα ιστορικά, κοινωνιολογικά, θρησκευτικά, θέματα αστρονομίας, λαογραφίας κ.ά. Έτσι, ο αναγνώστης της Βοσπορίδος έχει τη δυνατότητα να μάθει για τη ζωή του Μπετόβεν αλλά και της Μαρίας της Αιγυπτίας, για τα δημοτικά τραγούδια της Θεσπρωτίας, την ηπειρώτικη μουσική, αλλά και την αρχαία ελληνική μουσική, για τις γυναίκες στους αρχαίους λυρικούς, στη μυθολογία αλλά και στην Αγία Γραφή.
Τα ιατρικά άρθρα της Βοσπορίδος επίσης καλύπτουν μια ευρεία γκάμα θεμάτων όπως η μεταδοτικότητα των ασθενειών μέσω των εντόμων, η προφύλαξη από τη φυματίωση και η θεραπεία με βδέλλες, η αρωματοθεραπεία, η χορτοφαγία, ο υπνωτισμός, ο αλκοολισμός, η παιδική αναιμία και ο θηλασμός, ακόμα και «Η μητρότης παρά τοις βατράχοις»!
Αρκετά είναι και τα κείμενα για παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, που επιμελείται κυρίως η Αγλαΐα Πρεβεζιώτου, αδερφή της εκδότριας.[12] Μέσω της στήλης αυτής προτρέπονται π.χ. οι γονείς να αντιμετωπίζουν τα παιδιά τους ως άτομα ανεξάρτητα και να μην προσπαθούν να τους επιβληθούν με τη χρήση βίας αλλά με την πειθώ. Επικροτείται επίσης η πρακτική των αγγλοσαξόνων να μην κληροδοτούν στους απογόνους τον οβολό τους, αλλά να τους μεταλαμπαδεύουν την εργατικότητα και τις ικανότητες εκείνες που θα τους επιτρέψουν να βγουν στη βιοπάλη και να προκόψουν, να γίνουν δλδ. αυτοδημιούργητοι, σε αντίθεση με την ελληνική πρακτική (που δεν έχει εκλείψει εντελώς έως σήμερα) οι γονείς να ξοδεύουν μια ολόκληρη περιουσία (ακόμα και δύο ή και τρεις περιουσίες εάν κάποιος έχει δύο και τρία παιδιά) για την αποκατάσταση τους:
Έχει τις, καθ’ υπόθεσιν, τρία, τέσσαρα, πέντε τέκνα. Ίνα μη εξευτελισθή, ίνα μη τα τέκνα του εκπέσωσι της θέσεώς των, ανάγκη να δημιουργήσει, προς τη εαυτού τρεις, τέσσαρας ή πέντε περιουσίας, και τούτο πριν ή τα τέκνα φθάσωσιν εις ενηλικιότητα, τουτέστιν εντός είκοσι μόλις ετών· άλλωστε άνευ τούτου πώς θα νυμφεύση αυτά, αφού δια τα χρήματά των ιδίως θα ζητηθώσιν εις γάμον; Δεν θα σας εκπλήξω λοιπόν λέγων ότι το τοιούτο ουδέν άλλο είναι ή απελπιστικόν έργον καταδίκου εις καταναγκαστικά έργα καταδεδικασμένου.[13]
Ιδιαιτέρως εύγλωττο καθρέφτη της εποχής αποτελεί όμως και η στήλη με ειδήσεις είτε τοπικής εμβέλειας (π.χ. για τις δραστηριότητες σωματείων ή σχολείων, ενίοτε νεκρολογίες, αναγγελίες γάμων ή αρραβώνων, ακόμα ειδήσεις από τον ελληνικό πνευματικό και καλλιτεχνικό χώρο) είτε ποικίλου ενδιαφέροντος από όλον τον κόσμο.
Έτσι στο φύλλο της 10ης Αυγούστου 1899 διαβάζουμε π.χ. για τη δίκη του Ντρέυφους (τχ. Α/16, 127), ενώ λίγο παρακάτω στο ίδιο φύλλο, ο αναγνώστης πληροφορείται για «το άνευ συρμάτων τηλέφωνον, επονομασθέν ‘ακτινόφωνον’, (radiophone) [το οποίο] παρεδόθη ήδη εις χρήσιν εν Νέα Υόρκη. Δι’ αυτού η ανθρωπίνη φωνή μεταβιβάζεται άνευ συρμάτων δια μόνου του ηλεκτρικού φανού όπου προσπίπτουσιν αι ακτίνες του, όπου και πρέπει να ίσταται ο ακούων. Η εφεύρεσις είναι θαυμασιωτάτη, τινές δ’ επιστήμονες την θεωρούσιν ικανήν εις τηλεφωνικήν συγκοινωνίαν μετά του Άρεως» (ό.π., 128).
Στις 30 Μαρτίου 1901 (τχ. Β/57, 588) μαθαίνουμε για τις δράσεις της Φιλοπτώχου Αδελφότητος των Κυριών εν Πέραν κατά την περίοδο του Πάσχα, ενώ στις 10 Ιουλίου 1903 (τχ. Ε/9, 108) για την επιτυχημένη έκβαση των σχολικών εξετάσεων στις Σχολές Ξυλοπόρτης, Διπλοκιονίου και Ευαγγελιστρίας.
Ξεφυλλίζοντας το τεύχος της 10ης Νοεμβρίου 1903 (τχ. Ε/21-22, 250) ενημερωνόμαστε για την ανακάλυψη ενός ορού κατά του άσθματος από ιάπωνες γιατρούς, ενώ όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν ποιο είναι το πιο πολυφάγο έθνος στον κόσμο, πληροφορούνται πως είναι οι Εσκιμώοι:
Επισκέπτης της χώρας των διηγείται ότι είδε σπάνια παραδείγματα πολυφαγίας, ήτις ανέρχεται μέχρι 5 κιλών κρέατος κατ’ άτομον εις έν μόνον γεύμα. Καίτοι δε πολυφάγοι εις όλα τα έθνη ευρίσκονται, ουχ ήττον μετά τους Εσκιμώς, οι Άγγλοι θεωρούνται, κατέχοντες τα πρωτεία της γαστρικής χωρητικότητος.[14]
Μέσω του περιοδικού παρέχονται επίσης στις νοικοκυρές συμβουλές οικιακής οικονομίας και οικοκυρικής (όπως πώς να διατηρούν τα πράσινα φασόλια, πώς να απολυμαίνουν τα λαχανικά, να διακοσμούν το γιορτινό τραπέζι και να καθαρίζουν το μαυρισμένο γυαλί της λάμπας πετρελαίου), διδασκαλία κοπτικής και ραπτικής, εργόχειρα, ανέκδοτα και συνταγές μαγειρικής, από τις οποίες σταχυολογούμε μια συνταγή για στραπατσάδα:
Σφογγωτόν με τομάτας
Γνωστόν εις πάσαν εξ ημών ότι η ωραία ερυρθά τομάτα είναι πολυτιμότατος μοχλός εν τη μαγειρική. Δικαίως λοιπόν υπ’ αυτήν την έποψιν η βοτανική τη αποδίδει το κολακευτικόν όνομα ερωτόμηλον (ως και γαλλιστί pomme d’amour). Μια των καλλιτέρων μαγειρικών χρήσεών της είναι και το εξής σφογγωτόν, γευστικώτατον όσω και πρόχειρον. Ζεματίσατε, αποφλοιώσατε, κόψατε εις φελίδας και τηγανίσατε τας τομάτας με βούτυρον. Κτυπήσατε ωά. Περιχύσατε και τηγανίσατε επί τινα ακόμη λεπτά το όλον. (ολική δαπάνη κατά μέσον όρον: Γρόσσια 3-5).[15]
Πολυάριθμες είναι και οι λογοτεχνικές σελίδες του περιοδικού, οι οποίες ολοένα και αυξάνονται με την πάροδο του χρόνου. Εδώ δημοσιεύεται ελληνική ή μεταφρασμένη ποίηση και πεζογραφία (συνήθως ελαφρά μυθιστορήματα σε συνέχειες και διηγήματα), επίσης χρονογραφήματα, ημερολόγια, επιστολές κ.ά. Φιλοξενούνται, μεταξύ άλλων, αναδημοσιεύσεις ή πρωτότυπες συνεργασίες του: Σπυρίδωνος Οικονόμου, Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, Άγγελου Σημηριώτη, Μαρίνου Σιγούρου, Αχιλλέα Ταβουλάρη και πολλών άλλων λογοτεχνών κυρίως της διασποράς. Αρκετές είναι και οι γυναικείες συμμετοχές: Μαρία Ζάμπα, Ευγενία Ζωγράφου, Καλλιόπη Κεχαγιά, Ελένη Λάμαρη, Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου,[16] Μαρίκα Πίπιζα, Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου, Ελένη Σβορώνου, Μαρίκα Φιλιππίδου, Μελπομένη Φωτιάδου, κ.ά. Ονόματα γυναικών λησμονημένων σήμερα στην πλειονότητά τους. Σταθερή στήλη λογοτεχνικής κριτικής δεν υπάρχει, ούτε σταθερή στήλη για την τρέχουσα πνευματική κίνηση, ενώ περιορισμένες είναι οι μελέτες για φιλολογικά ή καλλιτεχνικά θέματα. Δημοσιεύονται όμως αρκετά άρθρα κατά του μαλλιαρισμού,[17] ενώ γενικά η γλώσσα που χρησιμοποιείται στη Βοσπορίδα, είναι (με λιγοστές εξαιρέσεις) η ήπια έως αυστηρή καθαρεύουσα. Ωστόσο, όπως διαβάζουμε στο φύλλο της 20ής Οκτωβρίου 1899, το περιοδικό τάσσεται υπέρ της παράφρασης του Ευαγγελίου, όχι όμως για εκκλησιαστική χρήση:
Νομίζομεν ότι η εκλαΐκευσις και προσαγωγή των υπερτάτων του Ευαγγελίου αληθειών εις το όμμα και την καρδίαν του λαού δια μεταφοράς εις απλούν τι και λαϊκόν αλλά κόσμιον (όχι μαλλιαροειδές) δάπεδον νεοελληνικής προς χρήσιν όχι εκκλησιαστικήν αλλά οικογενειακήν, θα εγίνετο σπουδαιότατος αγωγός της αναζωπυρώσεως της Πίστεως, ήτις ως ένστικτον μόνον υπνώττον και ουχί ως δρώσα επίγνωσις υφίσταται παρά τω λαώ ημών […].[18]
Συνολικά λοιπόν η Βοσπορίδα, παρά το πλούσιο λογοτεχνικό υλικό που φιλοξενεί, δεν συμμετέχει ενεργά στις λογοτεχνικές ζυμώσεις που συντελούνται εκείνη την εποχή.[19] Κι αυτό γιατί ο κεντρικός προσανατολισμός του περιοδικού είναι, όπως προαναφέρθηκε, από την αρχή διαφορετικός: η «ηθική διάπλασι[ς] και [η] επαρκή[ς] νοητική ανάπτυξι[ς] της γυναικός».[20]
Έτσι, πολυάριθμα άρθρα της ίδιας της Πρεβεζιώτου αλλά και συνεργατών του περιοδικού, όπως και λογοτεχνήματα, χρονογραφήματα, ανέκδοτα, ποικίλες ειδήσεις κ.λπ. εστιάζουν ακριβώς στον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας, συχνά (ιδίως στις τελευταίες κατηγορίες κειμένων) με ύφος ειρωνικό:
Εκ των φρικωδεστάτων τύπων της χειραφετήσεως και του εξανδρισμού της γυναικός είναι η εν Μιχιγγάνη της Αμερικής κ. Ουώρρεν Νηλ, εξασκούσα από πολλών ετών το επάγγελμα του αγροφύλακος, δηλαδή αρχικυνηγού. Ουχ ήττον όμως εν τω έργω της περιλαμβάνεται και η ληστεία και λεηλασία των γειτόνων κτημάτων κατά την θήραν και αλιείαν, ένεκα των οποίων ολίγοι άνδρες δύνανται να καυχηθώσιν ότι γνωρίζουσιν όσο αυτή το εδώλιον του κατηγορουμένου. Κωπηλάτις πρώτης δυνάμεως και αμαζών ακαταγώνιστος, ενδύεται και ιππεύει ανδρικώς, χειρίζεται δε το πολύκροτον ως ο πρώτος των σκοπευτών. Η αναφέρουσα ταύτα «Επιθεώρησις» προσθέτει: «Νομίζομεν ότι πολύ ολίγαι θα ευρεθώσι μιμήτριαι του παραδόξου τούτου τύπου της χειραφετήσεως». Ημείς όχι μόνον το νομίζομεν αλλά και το ευχόμεθα από καρδίας![21]
Ηγγέλθη εσχάτως ότι έν τινι πόλει των Ηνωμένων Πολιτειών νεαρά δεσποινίς ανέλαβε την γενικήν εποπτείαν του καθαρισμού των οδών, ας επισκέπτεται καθ’ εκάστην. Οι οδοκαθαρισταί, καταγοητευμένοι εκ της παρουσίας της, εκτελούσι το καθήκον των πιστότατα, αι δε οδοί της πόλεως ουδέποτε ήσαν τόσον καθαραί. Τη αληθεία τούτο ουδένα πρέπει να εκπλήξη, διότι φαίνεται ότι η αβρά δεσποινίς οδοκαθαρίστρια εν τη αυταπαρνησία της επιτελέσεως του αβρού της καθήκοντος, έλαβεν αυτή όλους των οδών τους ρύπους![22]
Σε ό,τι αφορά την Πρεβεζιώτου, (γιατί οι απόψεις των άλλων αρθρογράφων του περιοδικού για τα γυναικεία θέματα ποικίλλουν),[23] συνοπτικά να αναφέρουμε ότι υποστηρίζει σθεναρά την ανάγκη βελτίωσης της παρεχόμενης μέσης εκπαίδευσης στις γυναίκες. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά:
Ουδείς, […] αγνοεί ότι η γυνή, ως ηθικόν δημιούργημα πεπροικισμένον διά των αυτών ως και ο ανήρ κατά την φύσιν ψυχικών και νοητικών ιδιοτήτων, διαφόρων όμως κατά την έντασιν και την ειδικήν ποιότητα, έχει τα αυτά μετ’ εκείνου ηθικά δικαιώματα, δικαιώματα δηλαδή συμπαγούς και αρτίας του ηθικού ατόμου αναπτύξεως και προαγωγής.[24]
Βέβαια, η Πρεβεζιώτου εκτιμά πως η γυναικεία εκπαίδευση θα πρέπει να είναι διαφορετική από εκείνη των ανδρών, σύμφωνη με τη φύση και τον προορισμό τους και επομένως να έχει περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα. (Αναφερόμαστε πάντοτε στη μέση εκπαίδευση και όχι στην πανεπιστημιακή, την οποία απορρίπτει). Επικρίνει λοιπόν τόσο τον παρόντα διακοσμητικό χαρακτήρα της μέσης εκπαίδευσης που παρέχεται στις γυναίκες όσο και τον ενίοτε διαφαινόμενο σχολαστικισμό της, κάνει μάλιστα συγκεκριμένες προτάσεις για τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων αλλά και για την καλύτερη κατάρτιση των διδασκαλισσών. Πιο συγκεκριμένα υποστηρίζει την ανάγκη ιδρύσεως ειδικού διδασκαλείου τετραετούς φοίτησης, στο οποίο θα διαμορφώνονται ικανές επιστήμονες διδασκάλισσες για τη στελέχωση των σχολείων. Με αυτόν τον τρόπο «το αξίωμα της διδασκάλου, οικτρώς ποδοπατούμενον ήδη, θα εξυψωθή όπου δει ως εκ της εσωτέρας, της επιστημονικής αξίας του, όταν, τέλος κατανοηθή επαρκώς ότι προς ηθικήν εξυγίανσιν και ανάπλασιν της λαϊκής γυναικείας παιδεύσεως απαιτούνται πολλά, αλλά προ πάντων έν: λόγιαι και σπουδαίαι διδάσκαλοι γυναίκες». [25]
Γενικότερα η Πρεβεζιώτου θέλει τη γυναίκα «ούχί απλώς βωβόν έπιπλον […] ουχί απλώς κατοικίδιον ή ζωόφυτον»,[26] και πιστεύει πως μόνο μέσω της μόρφωσης θα μπορέσει να καταπολεμήσει τα έμφυτα ελαττώματά της, κυρίως την ελαφρότητα, τη φιλαρέσκεια και τη ροπή προς τη σπατάλη και θα ξεφύγει από τον τύπο της πνευματικά κενής «κυράτσας».[27] Απορρίπτει όμως και τη μορφή της σχολαστικής γυναίκας των γραμμάτων με την ανδροπρεπή ή παραμελημένη εμφάνιση.[28]
Επιπλέον υποστηρίζει το δικαίωμά της στην εκλογή συζύγου, τάσσεται κατά του θεσμού της προίκας[29] και επικροτεί τη φιλανθρωπική της δράση.[30] Συγχαίρει μάλιστα την Καλλιρρόη Παρρέν για την εθνωφελή πρωτοβουλία της να ιδρύσει Γυναικεία Επαγγελματική Σχολή στην Αθήνα.[31]
Εντούτοις θεωρεί πως η δράση της γυναίκας θα πρέπει να αφορά κυρίως τις οικιακές και τις φιλανθρωπικές της ενασχολήσεις. Αναγνωρίζει το δικαίωμα εργασίας μόνο για όσες προέρχονται από λαϊκά στρώματα, τάσσεται όμως κατά της εργασίας για τα μέλη της αστικής τάξης,[32] υπογραμμίζοντας, μεταξύ άλλων, το ήδη έντονο πρόβλημα της ανδρικής ανεργίας, αλλά και τους ηθικούς κινδύνους που θεωρεί ότι ελλοχεύουν από τον δημόσιο συγχρωτισμό της με άνδρες και γυναίκες.[33] Τα μόνα επαγγέλματα που κρίνει κατάλληλα για μια γυναίκα είναι της νοσοκόμας και της δασκάλας, καθώς και τα δύο βρίσκονται σε αρμονία με ιδιότητες που της έχει χαρίσει η φύση: το επάγγελμα της νοσοκόμας με τα αισθήματα του ελέους, της φιλανθρωπίας και της αυταπάρνησης, και το επάγγελμα της δασκάλας με τον προορισμό της γυναίκας ως μητέρας-παιδαγωγού.[34]
Απέναντι λοιπόν στη χειραφετημένη, την «εμπορική γυνή» ή και «ανδρογύναιον», προβάλλει το δικό της πρότυπο, την «ανδρεία γυναίκα»: τη γυναίκα που συνδυάζει τη γυναικεία τρυφερότητα με το «ανδρώδες φρόνημα» και την «σθεναράν μεγαλοψυχίαν», που είναι «αληθής γυνή την καρδίαν και ανήρ τον νουν».[35] Μορφή ηθικά εξιδανικευμένη, η ανδρεία γυνή είναι αφοσιωμένη εις τα του οίκου της, ο οποίος είναι για εκείνην «ο κλεινός βασίλειος θρόνος της, θρόνος πλήρης μεγαλείου, φωτός και ανυπερβλήτου ηθικού ύψους».[36]
Παρά το γεγονός ότι η Πρεβεζιώτου εμφανίζεται επιφυλακτική έως και αρνητική απέναντι σε ορισμένες πτυχές της γυναικείας χειραφέτησης, όπως η πανεπιστημιακή εκπαίδευση ή η γυναικεία εργασία, ωστόσο μέσα από το παράδειγμά της πραγματοποιεί ένα βήμα προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση. Με την επιλογή της να μην περιοριστεί εις τα του οίκου της, αλλά να γίνει εκδότρια περιοδικού όπως και εκδότρια ετήσιου ημερολογίου για βιοποριστικούς λόγους, ιδίως τη δεδομένη χρονική περίοδο και στη συγκεκριμένη κοινωνία του συντηρητικότερου (σε σχέση με τον ελλαδικό) οθωμανοκρατούμενου χώρου, έμπρακτα έθεσε σε αμφισβήτηση τον περιορισμό του δημόσιου ρόλου των γυναικών.
Η Κορνηλία Πρεβεζιώτου διαθέτει ένα πλούσιο εκδοτικό και συγγραφικό έργο, το οποίο παραμένει ελάχιστα γνωστό και το οποίο χρειάζεται να μελετηθεί συστηματικά και να επανεκδοθεί, προκειμένου να αποτιμηθεί με νηφαλιότητα η προσφορά της στα ελληνικά γράμματα. Εάν θα επιχειρούσαμε πάντως να δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα αυτό, θα υπογραμμίζαμε πρωτίστως τα εκδοτικά της εγχειρήματα, με προεξάρχουσα την επί επτά συναπτά έτη έκδοση της Βοσπορίδος.
[1] Ομιλία που δόθηκε στο πλαίσιο Εσπερίδας με θέμα «Ο κόσμος της λόγιας και εκδότριας Κορνηλίας Πρεβεζιώτου-Ταβανιώτου (Κωνσταντινούπολη 1878 – Αθήνα 1964)», το Σάββατο 13 Δεκεμβρίου 2014 στο Μουσείο Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών και στην τέταρτη σειρά ομιλιών με θέμα «Ρωμιοί λογοτέχνες και λόγιοι της Πόλης του 20ού αιώνα» που διοργάνωσε «Η Εταιρεία Μελέτης της καθ’ ημάς Ανατολής» την Τετάρτη 22 Φεβρουρίου 2017 στο βιβλιοπωλείο «Ο Πολίτης». Τμήματα της ομιλίας προέρχονται από τη μελέτη μου: Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα (περιοδικά λόγου και τέχνης 1900-1940): η περίπτωση της Αρτεμισίας Λανδράκη και της Κορνηλίας Πρεβεζιώτου», στον τόμο: Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, Η γυναικεία εικαστική και λογοτεχνική παρουσία στα περιοδικά λόγου και τέχνης (1900-1940), Πρακτικά Ημερίδας (Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα, 10 Νοεμβρίου 2007), επιμ. Σοφία Ντενίση, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2008, 205-250.
[2] Διαβάζουμε π.χ. στα Παναθήναια στην αυγή του 20ού αιώνα: «Τους θήλεις συγγραφείς φανταζόμεθα συνήθως ασχήμους· πιστεύομεν ότι μόνον αι απηλπισμένες από την μορφήν των προσφεύγουν εις τον εγκέφαλόν των, και ότι εις τους ασπασμούς της Μούσης αρκούνται όσαι εβαρύνθησαν προσμένουσαι άλλα χείλη». Παροδίτης, «Το δεκαπενθήμερον: Η κυρία Αδάμ», Παναθήναια Α/9 (1900-1901), 354. Ενώ ο Δημήτριος Κορομηλάς λίγα χρόνια νωρίτερα (1893) σημείωνε, με αφορμή πρόσφατη συνέντευξη της Καλλιρρόης Παρρέν: «Ολαι δε αυταί όσαι αναφέρονται εις την Εφημερίδα των Κυριών είνε τέρατα, φιλολογικά εννοώ τέρατα, από τα οποία πρέπει να προφυλάσσωνται οι άνθρωποι». Μποέμ, «Σύγχρονοι Έλληνες συγγραφείς. Δημήτριος Κορομηλάς», Το Άστυ, 7/8 Απριλίου 1893. Τα παραθέματα προέρχονται από το: Ειρήνη Ριζάκη, Οι ‘γράφουσες’ Ελληνίδες. Σημειώσεις για τη γυναικεία λογιοσύνη του 19ου αιώνα, Κατάρτι, Αθήνα 2007, 190 και 193 αντιστοίχως.
[3] Για τη ζωή και το έργο της Κορνηλίας Πρεβεζιώτου-Ταβανιώτου, βλ. Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα», ό.π., 228-229 και Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου, «Το γυναικείο περιοδικό Η Βοσπορίς (1899-1906). Συμβολή στη μελέτη του γυναικείου οθωμανικού τύπου», Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Ρέθυμνο 2011, 170-171.
[4] Βλ. Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα», ό.π., 230-234 και Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου, «Το γυναικείο περιοδικό Η Βοσπορίς (1899-1906)», ό.π., 31-44.
[5] Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Απάντησις τη Δδι Βιργινία Ευαγγελίδου», Η Βοσπορίς, Γ/28 (20/2/1902), 324-325.
[6] Λίγο καιρό μετά η Βοσπορίς επανακυκλοφορεί με νέα συντακτική/εκδοτική ομάδα και εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό και περιεχόμενο.
[7] Κ. Λ. Πρεβεζιώτου. «Το τρίτον έτος της ‘Βοσπορίδος’», Η Βοσπορίς, Γ/1 (20/4/1901), 1-3.
[8] Βλ. αναλυτικά Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου, «Το γυναικείο περιοδικό Η Βοσπορίς (1899-1906)», ό.π., 39, 142.
[9] Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι κατά το διάστημα στο οποίο διευθυντής του περιοδικού είναι ο Ιωάννης Α. Χατζόπουλος και η Πρεβεζιώτου απλή αρχισυντάκτρια (5/9/1900-20/3/1901), αλλάζει σημαντικά η φυσιογνωμία της Βοσπορίδος (π.χ. αλλάζει η εικονογράφηση και το στήσιμο του εξωφύλλου, επίσης από «Περιοδικόν γυναικείον εικονογραφημένον» μετατρέπεται σε «Εικονογραφημένον περιοδικόν», ενώ μειώνεται σημαντική η αρθρογραφία για θέματα γυναικείου ενδιαφέροντος). Βλ. Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα», ό.π., 232 και Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου, «Το γυναικείο περιοδικό Η Βοσπορίς (1899-1906)», ό.π., 31, 139.
[10] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Διάγραμμα Βοσπορίδος», Η Βοσπορίς, Α/1 (7/4/1899), 2. Πβ. ενδεικτικά της ίδιας «Ετήσιος σταδιοδρομία της ‘Βοσπορίδος’, Η Βοσπορίς, Β/32 (20/4/1900), 273-275· «Η ‘Βοσπορίς’ επί τη λήξει του Α΄ έτους της», Η Βοσπορίς, Β/33 (30/4/1900), 287· «Το τρίτον έτος της ‘Βοσπορίδος’», Η Βοσπορίς, ό.π.· «Το έκτον έτος της ‘Βοσπορίδος’», Η Βοσπορίς, ΣΤ/1 (20/4/1904), 2-3.
[11] Βλ. Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Απάντησις τη Δδι Ευφροσύνη Αλ. Καραθεοδωρή», Η Βοσπορίς, Γ/26 (30/1/1902), 299-301.
[12] Για το ζήτημα της εκπαίδευσης στη Βοσπορίδα, βλ. Κατερίνα Δαλακούρα, «Λόγοι για την εκπαίδευση στα ελληνικά γυναικεία περιοδικά του οθωμανικού χώρου (19ος αι. – 1906): Η γυναικεία λαϊκή εκπαίδευση», Μνήμων, 31 (2010), 115-150: 137-149.
[13] Edmond Demolins, «Πώς δέον ν’ ανατρέφωμεν τα τέκνα», μτφ. Αγλαΐα Πρεβεζιώτου, Η Βοσπορίς, Α/5 (8/5/1899), 36-37.
[14] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Παγκόσμιος Κίνησις. Το μάλλον πολυφάγον έθνος», Η Βοσπορίς, Α/16 (10/8/1899), 128.
[15] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Μαγειρικαί συνταγαί. 2) Σφογγωτόν με τομάτας», Η Βοσπορίς, Α/7 (22/5/1899), 56.
[16] Αναλυτική παρουσίαση και επιμελημένη αναδημοσίευση των δύο διηγημάτων της Παπαδοπούλου από τη Βοσπορίδα γίνεται στο: Πέρσα Αποστολή, «Δύο λανθάνοντα διηγήματα της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου», Πόρφυρας 127 (Απρίλιος-Ιούνιος 2008), 7-17. Για τη λογοτεχνική ύλη της Βοσπορίδος γενικότερα, βλ. Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα», ό.π., 236-237, Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου, «Κορνηλία Λ. Πρεβεζιώτου-Ταβανιώτου (Κωνσταντινούπολη 1878 – Αθήνα 1964: η λόγια εκδότρια και η “σύγχρονη ελληνική και ξένη ελαφρά φιλολογία και ποίηση”», στο: Πρακτικά 7ου Συνεδρίου Μεταπτυχιακών Φοιτητών και Υποψήφιων Διδακτόρων, του Τμήματος Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 16-18 Μαίου 2013, τ. Β΄, 649-658 και της ίδιας, «Το γυναικείο περιοδικό Η Βοσπορίς (1899-1906)», ό.π., 50-52 και passim. Ευχαριστώ τη Χρυσούλα Αναγνωστοπούλου για τη βιβλιογραφική της συνδρομή.
[17] Βλ. ενδεικτικά, [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Πτερόεντα», Η Βοσπορίς, Α/13 (10/7/1899), 103· της ίδιας, « Η Βουλγάτα της γλώσσης μας», Η Βοσπορίς, Α/21 (20/10/1899), 165-168 (συνεχίζεται στο επόμενο τεύχος)· «Η ηθική φυσιογνωμία του Μαλλιαρισμού», Η Βοσπορίς, Γ/23 (10/1/1902), 267-269 και «Αι άρπυιαι της γλώσσης», Η Βοσπορίς, Γ/21-22 (10-20/11/1903), 233-235· Γ. Ν. Χατζιδάκις, «Επιστολή περί του γλωσσικού ζητήματος», Η Βοσπορίς, Α/27 (20/1/1900), 219 και Αχιλλεύς Ταβουλάρης, «’Σ τους μαλλιαρούς», Η Βοσπορίς, Γ/27 (10/2/1902), 315. Για την πραγμάτευση του γλωσσικού ζητήματος στη Βοσπορίδα, βλ. και Γ. Παπακώστας, Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, ό.π., 48. Παράδοξη εξαίρεση αποτελεί πάντως το άρθρο του ψευδώνυμου Κ. Κουτσαβάκη, «Το γλωσσικόν ζήτημα», Η Βοσπορίς, Α/20 (30/9/1899), 159-160, όπου επαινείται η δημώδης γλώσσα έναντι της καθαρεύουσας. Η διεύθυνση σπεύδει να πάρει αποστάσεις από το εν λόγω άρθρο.
[18] [Κ. Πρεβεζιώτου], «Ανά τον Κόσμον. Η εις την νεοελληνικήν παράφρασις των Αγ. Γραφών», Η Βοσπορίς, Α/21 (20/10/1899), 172.
[19] Ο Γ. Παπακώστας εκτιμά ότι η Βοσπορίς «δεν προσέφερε τίποτε καινούριο», καθώς «βρισκόταν έξω από το κλίμα της νέας λογοτεχνικής κίνησης και δεν είχε αποδεσμευτεί από το πνεύμα του στείρου συντηρητισμού και του βουτυραϊκού καθαρευουσιανισμού». Γιάννης Παπακώστας, Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, ό.π., 48.
[20] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Διάγραμμα Βοσπορίδος», ό.π., 2.
[21] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Παγκόσμιος κίνησις. Γυνή αγροφύλαξ», Η Βοσπορίς, Α/16 (10/8/1899) 127-128.
[22] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Μικραί Ειδήσεις: Γυνή οδοκαθαρίστρια εν Αμερική», Η Βοσπορίς, Β/42 (30/7/1900), 404.
[23] Στη Βοσπορίδα φιλοξενούνται από φιλογυνικές αλλά συχνά αντιφεμινιστικές έως και μισογυνικές απόψεις, άρθρα στα οποία προβάλλεται π.χ. η διανοητική και σωματική κατωτερότητα της γυναίκας ως επιχείρημα κατά της εισόδου της στη δημόσια ζωή. Έχουμε όμως και μια σειρά «Ανοικτών Επιστολών» που απέστειλε η Βιργινία Ευαγγελίδου, αν και στενή συνεργάτις του περιοδικού, υπερασπιζόμενη τον φεμινισμό, και στις οποίες απάντησε η Πρεβεζιώτου. Βλ. Αγγέλικα Ψαρρά, «Το μυθιστόρημα της χειραφέτησης ή η ‘συνετή’ ουτοπία της Καλλιρόης Παρρέν», επίμετρο στο: Κ. Παρρέν, Η χειραφετημένη, Εκάτη, Αθήνα 1999, 475-481· A. Psarra, “A gift from the New World: Greek feminists between East and West (1880-1930)”, στο: A. Frangoudaki, C. Keyder (επιμ.), Ways to Modernity in Greece and Turkey. Encounters in Europe, 1850-1950, I. B. Tauris, Λονδίνο / Νέα Υόρκη 2007, 150-175 και Χρ. Αναγνωστοπούλου, «Το γυναικείο ζήτημα στο περιοδικό η Βοσπορίς», Μνήμων, 32, (2012), 125-150.
[24] ([Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Διάγραμμα της Βοσπορίδος», ό.π., 1). Βλ. και της ίδιας «Αι γυναίκες υπό γυναικός», Η Βοσπορίς, Α/20 (30/9/1899), 158-160.
[25] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Η γυνή διδάσκαλος», Η Βοσπορίς, Α/9 (5/6/1899), 65-67: 67. Βλ. επίσης της ίδιας «Ιδρύσωμεν Διδασκαλείον των θηλέων», Η Βοσπορίς, Α/10 (12/6/1899), 73-74· «Εκπαιδευτικαί γνώμαι επιστημόνων», Η Βοσπορίς, Α/11 (19/6/1899), 81-82· «Η κοινωνική υποτύπωσις της διδασκάλου», Η Βοσπορίς, Α/12 (26/6/1899), 89-90· «Αι κλασικαί σπουδαί και αι γυναίκες. Ημείς και εκείναι…», Η Βοσπορίς, Β/33 (30/4/1900), 285-287.
[26] Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Προς τας νεάνιδας», Η Βοσπορίς, ΣΤ/24-25 (10-20/2/1905), 275.
[27] Βλ. Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Η κυράτσα», Η Βοσπορίς, Ε/16 (20/9/1903), 177-178· Ε/17 (30/9/1903), 189-190· Ε/19-20 (30/10/1903), 214-217. Βλ., επίσης, Ηγήσιππος, «Η κυράτσα», Η Βοσπορίς, Ε/23 (30/11/1903), 256-260.
[28] Βλ. π.χ. Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Η γυναικεία φιλαρέσκεια», Η Βοσπορίς, Γ/6 (10/6/1901), 61-63: 62. Βλ. και της ιδίας «Η γυνή εν τη φιλολογία», Η Βοσπορίς, Α/8 (29/5/1899), 57-59: 59· «Απάντησις εις την Δδα Β. Ευαγγελίδου», Γ/16 (20/9/1901), 181-186: 182. Για το θέμα βλέπε αναλυτικότερα, Πέρσα Αποστολή, «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα», ό.π., 243-245.
[29] Βλ. χαρακτηριστικά, Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Απάντησις εις το Καταργηθήτω ο έρως», Η Βοσπορίς, Ε/23 (30/11/1903), 253-254· Ε/24 (20/12/1903), 265-266· Ε/27 (20/1/1904), 301-302· Ε/28 (30/1/1904), 313-315.
[30] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Η γυνή εν τη φιλανθρωπία», Η Βοσπορίς, Α/7 (22/5/1899), 49-51· της ίδιας, «Το εν Λονδίνω Συνέδριον των γυναικών», Η Βοσπορίς, Α/16 (10/8/1899), 121-122· «Μικραί ειδήσεις. Η Φιλόπτωχος αδελφότης των Κυριών εν Πέραν», Η Βοσπορίς, Β/57 (30/3/1901), 588· «Η εν τω Πέραν Φιλόπτωχος αδελφότης των κυριών», Η Βοσπορίς, ΣΤ/1 (20/4/1904), 1-2· ΣΤ/2 (30/4/1904), 13-14· ΣΤ/3 (10/5/1904), 25· ΣΤ/4 (20/5/1904), 40-41.
[31] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Η εν Αθήναις γυναικεία επαγγελματική σχολή», Η Βοσπορίς, Β/28 (10/3/1900), 231-232.
[32] Για τον ταξικό διαχωρισμό, το οποίο θεωρεί απαραίτητο στο ζήτημα της μόρφωσης, βλ. ενδεικτικά Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Απάντησις εις την Δδα Β. Ευαγγελίδου», Η Βοσπορίς, Γ/16, ό.π.
[33] Βλ. ενδεικτικά, Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Ο ηθικός σταθμός», Η Βοσπορίς, Γ/9 (10/7/1901), 97-99.
[34] Χαρακτηριστική είναι σειρά άρθρων της Πρεβεζιώτου για το θέμα της γυναικείας εργασίας κατά το πρώτο έτος κυκλοφορίας του περιοδικού: [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Η γυνή ιατρός», Η Βοσπορίς, Α/4 (1/5/1899), 25-26· της ίδιας, «Η γυνή δικηγόρος», Η Βοσπορίς, Α/6 (15/5/1899), 41-43· «Η γυνή νοσοκόμος», Η Βοσπορίς, Α/5 (8/5/1899), 33-34· «Η γυνή διδάσκαλος», Η Βοσπορίς, Α/9 (5/6/1899), 65-67.
[35] [Κ. Λ. Πρεβεζιώτου], «Αι ανδρείαι γυναίκες», Η Βοσπορίς, Α/3 (24/4/1899), 17-18 και της ίδιας, «Η γυνή εν τη φιλανθρωπία», ό.π.· «Ανήρ τον νουν και γυνή την καρδίαν», Η Βοσπορίς, Α/14 (20/7/1899), 105-106.
[36] Κ. Λ. Πρεβεζιώτου, «Η δύναμις της γυναικός», H Βοσπορίς, Β/58 (10/4/1901), 590.
