–
του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου (*)
Μια από τις κορυφαίες ταινίες του φεστιβάλ First Look, στο Museum of the Moving Image των ΗΠΑ, τον Μάρτιο του 2023, είναι η «Fremont» του Babak Jalali. Ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας του έργου είναι μια νεαρή Αφγανή, η Ντόνια, που εργαζόταν ως μεταφράστρια για τον Αμερικάνικο στρατό κατά τη διάρκεια της αμερικάνικης εισβολής και κατοχής του Αφγανιστάν. Η Ντόνια ακολούθησε τον στρατό στις ΗΠΑ με την εκκένωση της Καμπούλ και τώρα εργάζεται σε ένα εργοστάσιο στην Αμερική. Η αναστάτωσή της νέας γυναίκας στη νέα διαμονή είναι μεγάλη και διαρκής, καθώς πρώτα απ’όλα ανησυχεί για την τύχη της οικογένειάς της, και παράλληλα δυσκολεύεται να βρει μια καινούρια ισορροπία στη ζωή της, στο νέο περιβάλλον. Αποκομμένη από τους ομοεθνείς της (όχι μόνο στον γενέθλιο τόπο που πολλοί τη θεωρούν προδότρια, μα και από έναν πρόσφυγα που ζει στην ίδια πολυκατοικία μ’αυτή) πασχίζει να βρει με ποιο πλαίσιο αναφοράς θα συνεχίσει. Δεν είναι εύκολο να κάνει μια ριζική τομή με την κοινωνία του λίκνου της, μα ούτε και να ενταχθεί εντελώς στην καινούρια, καθώς πέρα από τις τεράστιες πολιτισμικές διαφορές, έχει τη σημασία του το τί είναι αυτό που μπορεί να της προσφερθεί στο νέο τόπο.
Οι έκτακτες περιστάσεις στη ζωή της Ντόνια είναι εκ των πραγμάτων ακραία δραματικές, μα οι μεταβολές των πλαισίων αναφοράς στις ζωές των ανθρώπων, με όλες τις εντάσεις και αναστατώσεις που αυτές συνεπάγονται, είναι διαχρονικά ένα σταθερό στοιχείο της ανθρώπινης περιπέτειας, ακόμα και σε «ειρηνικές»- ή έστω σε χαμηλότερης εξωτερικής έντασης- περιόδους. Η ίδια η γέννηση ενός ανθρώπου συνιστά ένα κατ’εξοχήν τέτοιο συμβάν. Τα στάδια της εκπαίδευσης με τα διαφορετικά περιβάλλοντα, τις απαιτήσεις ή τις προσδοκίες μετασχηματισμού που τα συνοδεύουν, οι σχέσεις ή οι γάμοι με την ώσμωση του στενού κοινωνικού περίγυρου των συμμετεχόντων με ό τι αυτό συνεπάγεται για τη διαμόρφωση ενός καινούριου πεδίου συναντίληψης και πρακτικών, το πλαίσιο της σχέσης γονέων και παιδιών καθώς η ζωή εξελίσσεται προς πρωτόγνωρα μονοπάτια, η πορεία των επαγγελματικών ζητημάτων, οι κοντινές ή μακρινές μετακομίσεις, είναι μόνο κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, που ενώ ακούγονται (και είναι) συνηθισμένες, δεν σημαίνει ότι δεν συνοδεύονται από τις δικές τους αγωνίες, τα δικά τους δράματα, τις δικές τους ήττες, νίκες, οπισθοχωρήσεις ή προχωρήματα.
Δεν μπορεί να υπάρξει δημιουργική ζωή- για τον καθένα από μας, όπως και για τις συλλογικότητες- χωρίς ένα σοβαρό πλαίσιο αναφοράς, μα ας προσπαθήσουμε να δούμε διαυγέστερα τί μορφές μπορεί να πάρει αυτό, όπως και τους παράγοντες που μπορεί κάθε φορά να το συνδιαμορφώνουν.
Αναδρομή σε οικείες, μακρινές ιστορικές περιστάσεις
Ο Λάκης Προγκίδης, πολιτικός μηχανικός, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής κατάληψης του ΑΠΘ τον Νοέμβριο του 1973, στην εξέγερση κατά της δικτατορίας, που μετέπειτα σταδιοδρόμησε στο Παρίσι στο πεδίο της Φιλολογίας, ξεκινάει το βιβλίο του «Η κατάκτηση του μυθιστορήματος: από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο», βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1998, με μια ρηξικέλευθη διερώτηση: «τί έβλεπε από το παράθυρό του στη Φλωρεντία/ τί σκεφτόταν κοιτάζοντας/ ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Ιωάννης Η’ Παλαιολόγος;» τον καιρό που έμενε εκεί διαπραγματευόμενος με τον Πάπα την Ένωση των Εκκλησιών, στη Σύνοδο Φερράρας- Φλωρεντίας, σε μια διαδικασία που κράτησε περίπου δύο χρόνια. Το ζήτημα που αναδεικνύει ο Προγκίδης είναι ακριβώς το «μεταξύ δύο Πλαισίων»: δύο Εκκλησίες σε μεγάλη διάσταση μετά το Σχίσμα του 1054, ένας αρχαίος πολιτισμός κουρασμένος και απειλούμενος πιά με ολοκληρωτική καταστροφή συναντά έναν νεανικό πολιτισμό σε πλήρη εξέλιξη που έχει τα μάτια στραμμένα στο μέλλον, δύο διαφορετικές γεωπολιτικές θεάσεις του Κόσμου.
Βεβαίως, αυτή η (περιπετειώδης, όπως εξελίχθηκε) συνάντηση των δύο πολιτισμών δεν ήταν παρά ένα επεισόδιο στη μακρά διαδικασία διάλυσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Παλαιολόγος της Άλωσης σκοτώθηκε πολεμώντας υπέρ του υφιστάμενου (μερικώς: ο Αυτοκράτορας είχε αποδεχθεί τις παραχωρήσεις υπέρ της Ενωσης των Εκκλησιών) πλαισίου, άλλοι αγωνίστηκαν να κρατήσουν το αρχαίο πλαίσιο, έστω ως μια δεύτερης κατηγορίας συλλογικότητα στις θεσμικές δομές της Οθωμανικής πια Αυτοκρατορίας, άλλοι υπέστησαν τη βίαια αλλαγή πλαισίου αναφοράς με τους μαζικούς εξισλαμισμούς, άλλοι εντάχθηκαν ατομικά στο σύστημα εξουσίας των Οθωμανών υιοθετώντας έτσι το καινούριο σύστημα αναφοράς, επειδή εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους, και τέλος άλλοι, μετακομίζοντας εγκαίρως στην Ιταλία, συνέβαλλαν κατά κάποιο τρόπο στην οικοδόμηση ενός νέου πλαισίου την εποχή της Αναγέννησης.
Οι λεπτομέρειες για όσα αναφέρονται παραπάνω υπάρχουν στη σχετική πλούσια βιβλιογραφία. Αυτό που έχει σημασία για το θέμα μας, καθώς οι εναλλακτικές περαιτέρω κατευθύνσεις είναι ποικίλες, είναι ότι το πλαίσιο αναφοράς των συλλογικοτήτων δεν προκύπτει «εξ αποκαλύψεως», ούτε είναι γραμμένο με ανεξίτηλα γράμματα σε κάποιο βράχο ή σε πλάκες, οπότε ίσχυε «ίδιο και ατόφιο για πάντα», μα προκύπτει από τις συνθήκες και εξελίσσεται παράλληλα μ’αυτές, ώστε να είναι κατά το δυνατόν λειτουργικό- έστω και από την άποψη της επιβίωσης, στη χειρότερη περίσταση- για όσους το υιοθετούν.
*
Στο κρίσιμο γεωγραφικό σταυροδρόμι που βρίσκεται η Ελλάδα, οι εμπλοκές μεταξύ διαφορετικών πλαισίων είναι πολύ κοινές. Η Επανάσταση του 1821, μαζί με τη ριζική, κομβική ανατροπή του υφιστάμενου πλαισίου κυριαρχίας με την οποία είναι κατ’εξοχήν συνδεδεμένη, εκδηλώνεται και με πολλαπλές άλλες ανατροπές επί μέρους πλαισίων. Το βιβλίο της Κωνσταντίνας Ζάνου, καθηγήτριας ιταλικής και μεσογειακής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ, «Τραυλίζοντας το Έθνος: Διεθνικός πατριωτισμός στη Μεσόγειο, 1800-1850», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2018, συμβάλλει αποδοτικά στη διερεύνηση αυτού του πεδίου, επεκτείνοντας τις έρευνές της πέρα από το πεδίο της αντίθεσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το βιβλίο αναφέρεται στην κατάρρευση του ενιαίου πολιτικού και πολιτισμικού κόσμου της Αδριατικής που αναφερόταν μέχρι τότε στην κυριαρχία της Βενετίας, και τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις μιας γενιάς Επτανησίων διανοουμένων, δημιουργών και πολιτικών προσωπικοτήτων- από τον Ούγο Φόσκολο, τον Κάλβο και τον Σολωμό μέχρι τον Καποδίστρια, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον Νικολό Τομαζέο. Σε μία εξαιρετικά ρευστή κατάσταση με πολλές ανατροπές, η ευθέως απειλούμενη πλέον, από τη Γαλλία του Μεγάλου Ναπολέοντα αρχικά, μα και ορισμένως από την αυτοκρατορική Αγγλία, άρχουσα τάξη των Επτανήσων που μιλούσε βενετσιάνικα, έγραφε στα ιταλικά και ήταν απολύτως προσηλωμένη κατά τα άλλα στην Ορθοδοξία (επισημαίνουμε ότι αυτό το εντελώς ιδιόμορφο πλαίσιο αναφοράς που ισχύει μόνον εκεί, συντίθεται από μια σειρά επάλληλων πλαισίων)- όπως και ο λαός που μιλούσε ελληνικά- έπρεπε να αναζητήσουν το μέλλον τους σε εντελώς καινοφανή πλαίσια.
Η κρίσιμη διάσταση εδώ είναι ότι τόσο ο Καποδίστριας όσο και ο Σολωμός, κορυφαίες προσωπικότητες του νέου ελληνισμού, δρώντες υψηλοφρόνως εν μέσω της κοσμογονίας του Αγώνα, βάζουν πλάτες- μαζί με άλλους, που αναφέρονται σε συγγενή μεν, μα διαφορετικά πλαίσια εκκίνησης- ώστε να προκύψει ένα εντελώς καινοφανές ενιαίο πλαίσιο συλλογικής αναφοράς για τον ελληνισμό: αυτό του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Ολες οι παραπάνω αναφορές, που έχουν σχέση με τα καθ’ημάς, δεν είναι παρά ενδεικτικές. Η παγκόσμια ιστορία συνολικά θα μπορούσε να ειδωθεί και ως μια συνεχής αλληλοδιαδοχή μεταβολής και σταθερότητας των πλαισίων αναφοράς των συλλογικοτήτων, τόσο στο τοπικό, όσο και στο περιφερειακό, αλλά και σε ηπειρωτικό ή πλανητικό επίπεδο.
Η ρευστότητα είναι εκτεταμένη και μεγάλη, διαχρονικά
Η επαφή ανθρώπων διαφορετικών πλαισίων αναφοράς (κάτι σαν την τομή δύο συνόλων, στα μαθηματικά) έχει μεγάλο ενδιαφέρον σε πολλά επίπεδα, ειδικά όταν κατά την αποτίμηση δίνεται έμφαση στην πλευρά που έχει μέχρι τώρα «μιλήσει» λιγότερο ή καθόλου γι’αυτό. Το βιβλίο της Caroline Dodds Penock «On savage Shores: How Indigenous Americans Discovered Europe», Penguin 2023, είναι χαρακτηριστικό. Ενώ μέχρι τώρα συζητάμε για το πώς είδαν οι Ευρωπαίοι τον Νέο Κόσμο, από τότε που ο Κολόμβος τον «ανακάλυψε» το 1492, στο βιβλίο αυτό διερευνάται το πώς γνώρισαν την Ευρώπη στο δικό της έδαφος δεκάδες χιλιάδες Αζτέκοι, Μάγια, και άλλοι- ως σκλάβοι, διπλωμάτες, εξερευνητές, μεταφραστές, υπηρέτες, έμποροι: από τον βασιλιά της Βραζιλίας που συνάντησε τον Ερρίκο VII της Αγγλίας, τους Αζτέκους που θεώρησαν τις εκτελέσεις στην αυλή του Καρόλου V ως ανθρωποθυσίες, ως τα mestizo (μιγάδες) παιδιά των Ισπανών που πήγαν στην Ισπανία με τους πατεράδες τους.
Σε άλλη συγκυρία, όταν οι Ευρωπαίοι δεν είχαν ακόμα πάρει το αποφασιστικό «πάνω χέρι» στα πράγματα, η ώσμωση των πολιτισμών έχει άλλα χαρακτηριστικά. Το βιβλίο του Nile Green «How Asia found herself: A story of intercultural understanding», Yale University Pree, 2022, αναδεικνύει τέτοια ζητήματα. Στην ατμόσφαιρα του βιβλίου, προκαλεί την έκπληξη (έχουμε μάθει αλλιώς) ένας πίνακας του Ιάπωνα ζωγράφου Kano Naizen (1570- 1616), που εικονίζει τους «άλλους», δηλαδή πορτογάλους εμπόρους- οι Ιάπωνες αποκαλούσαν τότε τους Ευρωπαίους «βαρβάρους του Νότου»- να κομίζουν ακριβά δώρα στο Ναγκασάκι. Άλλες γωνίες θέασης από τις γνώριμες της Δύσης. Το βιβλίο είναι ένας θησαυρός καινοφανών ερεθισμάτων: για παράδειγμα, η παρατήρηση του Νέχρου, ηγέτη της ανεξάρτητης πλέον Ινδίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ότι «στο διάστημα της αποικιοκρατίας, πάγωσαν οι σχέσεις μεταξύ των χωρών της Ασίας», με την κριτική παρατήρηση ότι όροι όπως «Ασία» είναι συμβατικοί (το ίδιο ισχύει βεβαίως και για τον όρο «Ευρώπη») και ορισμένως παραπλανητικοί. Γνωρίζουμε από τον καιρό του Ηρόδοτου ότι είναι τόσο μεγάλη η ποικιλία των συνθηκών σ’αυτή την απέραντη περιοχή, ώστε να μπορεί ολόκληρη να στριμωχτεί σε έναν γεωγραφικό όρο, και επομένως σε ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς. Επί πλέον, έχει τη σημασία του ότι οι κατά καιρούς εισβολείς δεν είναι μόνο οι Ευρωπαίοι, μα και «εσωτερικοί παράγοντες της Ασίας», όπως οι Μογγόλοι, οι Ιάπωνες, οι Σιαμέζοι και άλλοι. Οι εισβολές, με τις ανατροπές που φέρνουν, σε συνδυασμό με τις θρησκευτικές, εθνοτικές, οργανωτικές, διαφορές που υφίστανται ήδη στο πεδίο, καταλήγουν σε μια πολύ μεγάλη ποικιλία νέων πλαισίων αναφοράς
Το βιβλίο Courting India: England, Mughal India and the Origins of Empire», Bloomsbury, του Nadini Das, αναδεικνύει τις ριζικές ανατροπές που συχνά εγκυμονούν οι εξελίξεις. Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο συνδέεται με το κλασικό βιβλίο «Indian Summer», 2007, του Alex von Tunzelmann, το οποίο, αναφερόμενο στην πρώτη επαφή μεταξύ Ινδίας και Αγγλίας τον 17ο αιώνα, ξεκινάει ως εξής: «Στην αρχή υπήρχαν δύο έθνη. Το ένα ήταν μια τεράστια, δυνατή και μεγαλοπρεπής αυτοκρατορία, θαυμαστά οργανωμένη και πολιτιστικά ενοποιημένη, η οποία κυριαρχούσε σε μια τεράστια περιοχή της Γης. Το άλλο ήταν ένα υπανάπτυκτο, ημι-φεουδαρχικό βασίλειο, διασπασμένο από θρησκευτικές διαμάχες, που δύσκολα κατάφερνε να θρέψει τις αμόρφωτες, άρρωστες και βρωμερές μάζες που το κατοικούσαν. Το πρώτο έθνος ήταν η Ινδία. Το δεύτερο ήταν η Αγγλία». Έχει ο καιρός (πολύ μεγάλα) γυρίσματα.
*
Σταχυολογήσαμε εδώ κάποια από τα πολύ πρόσφατα και ενδιαφέροντα βιβλία της διεθνούς παραγωγής, κυρίως στο πεδίο των λεγόμενων Colonial Studies, που αφορούν την περίοδο του καλπασμού των δυτικών δυνάμεων προς μια αυτοκρατορική επικυριαρχία του Κόσμου. Οι μελέτες αυτές συνδέονται και με μια προσπάθεια εμβάθυνσης, ώστε ερμηνεύοντας αποδοτικότερα το πρόσφατο παρελθόν να προκύψει ενδεχομένως μια ενδελεχέστερη αντίληψη των συνθηκών που διέπουν τις μεγάλες αναστατώσεις που ενδημούν στον πλανήτη στη σύγχρονη εποχή.
Εννοείται βεβαίως ότι οι εξελίξεις και οι ανατροπές στο πεδίο των πλαισίων αναφοράς είναι τεράστιες και πυκνές ακόμα και στο εσωτερικό των ισχυρών δυνάμεων: κανένα κοινωνικό σύνολο δεν χαρακτηρίζεται από απόλυτη ομοιομορφία. Η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτεταμένη και συναρπαστική.
Περιπλοκές
Οι μεταβολές των συλλογικών πλαισίων αναφοράς δεν συμβαίνουν μόνο εξ αιτίας βίαιων ανατροπών ή ως εξελικτική ωρίμανση μιας παρέας, μια κοινότητας, μιας κοινωνίας. Το βιβλίο «The Prophet of Andes: An unlikely journey to the Promised Land» της Graciela Mochkofsky», μεταφρασμένο από τα ισπανικά στα αγγλικά από τις εκδόσεις Knopf, αναδεικνύει την πραγματική περίπτωση του Segundo Eloy Villanueva, ένα παιδί 17 χρόνων στις πρόποδες των περουβιανών Ανδεων, που μετά τη βάρβαρη δολοφονία του πατέρα του, επιδόθηκε στην εμμονική σχεδόν ανάγνωση της Παλαιάς Διαθήκης (έκρινε την Καινή εντελώς ανεπαρκή για τις ανάγκες του, και την έθαψε στο χώμα της αυλής του), υιοθέτησε την εβραϊκή θρησκεία- χωρίς να έχει κάποια σχετική καταγωγή ή έστω σχέση με κάποια εβραϊκή κοινότητα στην περιοχή-, και σταδιακά προσηλύτησε αρκετούς άλλους ανθρώπους της περιοχής του στον ιουδαϊσμό. Κάποια στιγμή αργότερα κατάφερε να πραγματοποιήσει το όνειρο της ζωής του, μεταναστεύοντας αυτός και η νεοπαγής θρησκευτική κοινότητά του στο Ισραήλ- παρά τις μεγάλες δυσκολίες, αφού ο ιουδαϊσμός δεν δέχεται εύκολα προσήλυτους, αν δεν έχουν μια εβραϊκή καταγωγή-, και εγκαταστάθηκαν στα κατεχόμενα της Δυτικής Ζώνης ως το τέλος της ζωής τους.
*
Κατά τα άλλα, υπάρχει πάντοτε και μια σοβαρή πρακτική διάσταση υλικών επιπτώσεων του τρόπου με τον οποίο συγκροτούνται νομικά τα πλαίσια αναφοράς. Το βιβλίο «The Shamama case: Contesting citizenship across the modern Mediterranean», της Jessica M. Marglin, εκδόσεις Princeton, Ιανουάριος 2023, είναι πολύ διαφωτιστικό. O Nissim Shamama, ένας πολύ εύπορος εβραίος της Τυνησίας, κυνηγημένος από την πατρίδα του για πολιτικούς λόγους, εξασφάλισε την ιταλική υπηκοότητα με βασιλικό διάταγμα, προκειμένου να συνεχίσει αποδοτικά την επιχειρηματική του δραστηριότητα μακριά από την Τυνησία, η οποία μάλιστα ήταν τόσο επιτυχημένη ώστε να του απονεμηθεί τιμητικά ο τίτλος του κόμη. Εζησε την υπόλοιπη ζωή του στη Δυτική Ευρώπη, χωρίς να μάθει άλλη γλώσσα από τα αραβικά. Μετά τον θάνατό του το 1873, το δικαστήριο του Λιβόρνο αποφάνθηκε ότι είναι άπατρις, «ένας κοσμοπολίτης που δεν ανήκε σε κάποιο έθνος, οπότε δεν διαθέτει νομικά κάποιο πλαίσιο αναφοράς- με άλλα λόγια δεν υπάγεται στη νομοθεσία κάποιου κράτους». Αν ο Shamama ήταν φτωχός, τα πολιτικά του δικαιώματα δεν θα είχαν οποιαδήποτε σημασία. Η δικαστική απόφαση όμως είχε τεράστια βαρύτητα, επειδή αυτός ο άνθρωπος ήταν τόσο πλούσιος ώστε χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να καταγραφεί και να αποτιμηθεί η περιουσία του. Τελικά, τα υπάρχοντά του ανερχόταν σε 28 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα, και αυτή η περιουσία τον κατέτασσε μεταξύ των πλουσιότερων ανθρώπων της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Οι επικές δικαστικές διαμάχες που ακολούθησαν, και η εμπλοκή σ’αυτές κρατών, τραπεζών, επιχειρήσεων και φυσικά κληρονόμων, καθιστά την υπόθεση Shamama ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο μελέτης των οικονομικών διαστάσεων- πέρα από τις συναισθηματικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές- που μπορεί να έχει το όποιο πλαίσιο αναφοράς.
*
Ο τρόπος, η διαδικασία με τον οποίο συντελείται η μετάβαση από το ένα πλαίσιο αναφοράς στο άλλο, συνιστά μια ολόκληρη περιοχή στο πεδίο αυτού του ζητήματος. Εχει τη σημασία του-μολονότι μια στεγνή οικονομίστικη προσέγγιση είναι ατελής- ότι άλλος είναι ο τρόπος αυτών που έρχονται στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου με τη Χρυσή Βίζα, και άλλος των μεταναστών που έρχονται- όσοι από αυτούς φτάσουν τελικά- ταξιδεύοντας με διακινητές μέσα από αφιλόξενες εκτάσεις ή τρικυμισμένες θάλασσες. Όμως, δυσκολίες ένταξης υπάρχουν ακόμα και για τους εύπορους μετακινούμενους, και οπωσδήποτε όχι μόνο στην Ευρώπη: έχω στο νου μου την χαρακτηριστική περίπτωση φίλου μου πολιτικού μηχανικού από τη Σρι Λάνκα, σπουδαγμένου στην Αγγλία, που ο πατέρας του ήταν διπλωμάτης στον ΟΗΕ, για τις τεράστιες δυσκολίες που συνάντησε όταν επιχείρησε να εγκατασταθεί στη Μαλαισία, τόπο καταγωγής της φίλης του, επίσης σπουδαγμένης στην Αγγλία, καθώς η οικογένεια της φίλης θεωρούσε ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν από θεσμικά κατώτερη ράτσα από τη δική τους. Τελικά το ζευγάρι εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία.
Πέρα από τα όποια θεσμικά ζητήματα ή τα πολιτισμικά, στα οποία εντάσσονται και οι προκαταλήψεις, πολλές δυσκολίες μετάβασης από το ένα σύστημα αναφοράς στο άλλο αφορούν και τους ιμάντες επικοινωνίας, μεταξύ των οποίων είναι και η γλώσσα. Δεν αναφερόμαστε μόνο στην επίσημη γλώσσα του έθνους- κράτους, μα και στις επί μέρους γλώσσες των τάξεων, των περιοχών, του χωριού και της πόλης. Η κάθε γλώσσα είναι φορέας ενός συγκεκριμένου πολιτισμού, οπότε με ποιο τρόπο τη μιλάει κάποιος που έρχεται πολιτισμικά από αλλού; Έχουν γραφεί βιβλιοθήκες γι’αυτό το θέμα, και έχουν βιωθεί πολλά στο πεδίο της πραγματικότητας, μα το πολύ πρόσφατο λογοτεχνικό βιβλίο «Scattered All Over the Earth», που έγραψε η γιαπωνέζα συγγραφέας Yoko Tawada, εκδόσεις New Directions στα αγγλικά, 2023, με την πρωταγωνίστρια να βρίσκεται σε μια καινούρια γι’αυτή χώρα ενώ η χώρα προέλευσής της έχει εξαφανιστεί, προσφέρει φρέσκιες θεάσεις του θέματος.
Σε κάθε περίπτωση, αλλιώς λειτουργούν τα πράγματα σε ειρηνικούς καιρούς και αλλιώς σε πολεμικούς, ιδιαίτερα όταν ο πόλεμος είναι εσωτερικός (civil war, που δεν είναι απαραίτητα εμφύλιος πόλεμος), ενδοστρεφής, όπως μεταξύ των πολλών παραδειγμάτων βίας και σκοτεινιάς, ήταν η περίοδος της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία. Στα καθ’ημάς, είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν οι λεγόμενες «δηλώσεις μετανοίας», κατά τη διάρκεια του σύγχρονου Κυλώνειου Άγους των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, ως δραματική ενδόρρηξη του πλαισίου αναφοράς του υπογράφοντος, που επιτεινόταν με την διαπόμπευσή του, καθώς αυτές οι «δηλώσεις» δεν ήταν μόνο ιδιωτική, μα και δημόσια υπόθεση.
Οπότε;
Το θέμα των πλαισίων αναφοράς στη ζωή των ανθρώπων, όπως μεταλλάσονται, καταστρέφονται, ανανεώνονται ή συντίθενται με άλλα, συνιστά ένα τόσο μεγάλο πεδίο διαχρονικά, που το παρόν κείμενο μπορεί να ειδωθεί μόνο ως σταγόνα στον ωκεανό, ως μια εισαγωγή της εισαγωγής. Το δικό μας πλαίσιο εδώ αφορά την ανάδειξη του θέματος, σε συνδυασμό με πολύ πρόσφατη διεθνή βιβλιογραφία, και το κίνητρό μας για μια τέτοια προσέγγιση προκύπτει από το ότι αυτό το θέμα μπορεί να λειτουργήσει ως ένα από τα κλειδιά ανάλυσης των εξαιρετικά ρευστών και αναστατωτικών σύγχρονων εξελίξεων πλανητικά.
Οι αναφορές μας εδώ αφορούν περισσότερο τις συλλογικότητες, μα μπορούν να διαβαστούν και θαυμάσια ως προσομοιώσεις αντίστοιχων καταστάσεων για τα πρόσωπα. Επίσης, δώσαμε έμφαση περισσότερο στα προβλήματα- καθώς από τα τραύματα αντιλαμβάνεσαι διαυγέστερα τη δομή, παραφράζοντας τον Φρόϋντ, μα και τον Βιριλιό-, μα, όπως έχουμε ήδη γράψει από την αρχή, τα πλαίσια αναφοράς και οι μεταβολές τους δεν σχετίζονται μόνο με τραύματα, καθώς οπωσδήποτε συνιστούν και αναπόσπαστα χαρακτηριστικά μιας δημιουργικής εξέλιξης, τόσο της κοινωνίας όσο και των ατόμων.
Επίμετρο
Το πλαίσιο αναφοράς μπορεί να νοηθεί συμβολικά ως σπίτι ή ως σύμπλεγμα σπιτιών (στην περίπτωση των επάλληλων πλαισίων). Το σπίτι είναι «εκ των ων ουκ άνευ»: κανένας άνθρωπος δεν αντέχει για πολύ χωρίς σπίτι. Από την άλλη μεριά, δεν υπάρχει ένα σπίτι που να μπορεί να εγγυηθεί, μόνο και μόνο επειδή υπάρχει, μια «καλή» ή «κακή» ζωή. Σπίτι και είδος ζωής συνδέονται βεβαίως, μα συνιστούν δυο διαφορετικά είδη.
Η κατόπτευση του πεδίου που επιχειρήσαμε αφορά περισσότερο το σπίτι, μα επειδή τελικά το είδος της ζωής που μπορεί να το εγκατοικήσει είναι αυτό που ενδιαφέρει,παραθέτουμε ως έναν θελκτικό συμβολικό προσανατολισμό για την πορεία μας σε ένα τόσο συγχεχυμένο και ρευστό πεδίο-σπιτιών και τρόπων ζωής- στο οποίο εκ των πραγμάτων σήμερα κινούμαστε, ένα απόσπασμα από το ποίημα «Ευτυχία» του Μπόρχες («Ποιήματα», μετάφραση: Δημήτρης Καλοκύρης, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2006):
«Εκείνος που αγκαλιάζει μια γυναίκα είναι ο Αδάμ. Η γυναίκα η Εύα.
Όλα γίνονται για πρώτη φορά.
*
Όποιος μπαίνει σε ένα ποτάμι, μπαίνει στον Γάγγη.
Όποιος κοιτάζει μια κλεψύδρα, βλέπει την κατάλυση μιας αυτοκρατορίας.
Όποιος παίζει με ένα στιλέτο, προοιωνίζεται τον θάνατο του Καίσαρα.
Όποιος κοιμάται, είναι ολόκληρος ο κόσμος.
Στην έρημο είδα τη Σφίγγα- μόλις είχαν αρχίσει να τη χτίζουν.
Ουδέν καινόν υπό τον ήλιον.
Όλα για πρώτη φορά γίνονται, μα μ’έναν αιώνιο τρόπο»
—————————————————————————————————————
(*) Ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου είναι πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας. Τα δύο πρόσφατα βιβλία του «Ο πολιτισμός των φαντασμάτων» και «Ηδονική Γεωγραφία», όπως και το σύνολο του έργου του, κυκλοφορούν από τις «Εκδόσεις Αλεξάνδρεια».
Αναζητείστε τα βιβλία που αναφέρονται εδώ
