Από την Αλεξάνδρα Χαΐνη
Καμιά φορά η τύχη σου χαμογελάει όχι μία αλλά δυο και τρεις φορές. Βρίσκεις φερειπείν θέση στην sold-out συζήτηση της Όλγκα Τοκάρτσουκ με τον Γρηγόρη Μπέκο στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, κάθεσαι δίπλα στις μεταφράστριές της στα ελληνικά Αλεξάνδρα Ιωαννίδου και Αναστασία Χατζηγιαννίδη και στο καπάκι γνωρίζεις και τον Πολωνό πρέσβη Artur Lompart, που βρίσκεται δυο θέσεις παραδίπλα. Φυσικά, τέτοιες ευτυχείς συγκυρίες δεν της αφήνεις.
«Όταν ανέλαβα τη μετάφραση του Αρχέγονου και Άλλοι Καιροί, ο Γρηγόρης Μπέκος μου είχε πει ότι η Τοκάρτσουκ θα πάρει το Νόμπελ» μου εκμυστηρεύεται η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου καθώς περιμένουμε να ξεκινήσει η συζήτηση. Η ίδια έχει μεταφράσει τα 3 από τα 4 βιβλία της Πολωνής συγγραφέως που κυκλοφορούν στα ελληνικά, μεταξύ των οποίων και το magnus opus της, τα «Βιβλία του Ιακώβ». Το τέταρτο, «Το Αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών», είναι έργο της Αναστασίας Χατζηγιαννίδη, η οποία με ευχαριστεί θερμά όταν της αποκαλύπτω ότι το διαβάζω τώρα και το βρίσκω συναρπαστικό.
«Η Τοκάρτσουκ είναι η φωνή του λαού της Πολωνίας» μου λέει με ενθουσιασμό ο Artur Lompart, ο οποίος ζει στην Ελλάδα εδώ και τέσσερα χρόνια. «Είναι μια συγγραφέας της νέας γενιάς που βλέπει το παρελθόν με ένα ιδιαίτερο και σύγχρονο βλέμμα. Ακόμη και αν δεν συμφωνείς απόλυτα με κάποιες από τις απόψεις της, είναι μια πολύ δυνατή φωνή και όπως κάθε λογοτέχνης έχει την ικανότητα να προκαλεί εποικοδομητικές συζητήσεις στη χώρα μου».
Πώς ήταν όμως η Όλγκα Τοκάρτσουκ; Αεικίνητη με τα χαρακτηριστικά μαλλιά της σε κότσο και ένα χαμόγελο πλατύ, μίλησε για όλα με αμεσότητα και ειλικρίνεια – και με σεμνότητα, ομολογώ, χωρίς καμία έπαρση ή επιτήδευση. Έκανε αστεία για το παρελθόν της, για τον τρόπο που γράφει και τις πηγές έμπνευσής της, για τη μητέρα της, για τη βαριά κληρονομιά της χώρας της, για τη γιαγιά της που είχε τέσσερα διαβατήρια καθώς μοίραζε τη ζωή της ανάμεσα σε τέσσερις χώρες, για το Νόμπελ.
Θα προσπαθήσω να μεταφέρω εδώ με τον καλύτερο δυνατό τρόπο όσα είπε, μέσα από τις σημειώσεις μου και την όχι και τόσο κατανοητή κάποιες στιγμές, διερμηνεία.
Τα βιβλία στο πρώτο ράφι
«Ξεκίνησα να διαβάζω από πολύ μικρή. Μάλιστα επειδή ήμουν κοντούλα έφτανα μόνο τα χαμηλά ράφια της βιβλιοθήκης.» Ανάμεσα στα βιβλία που έφτανε ήταν και η αρχαία ελληνική μυθολογία σε απλοποιημένη βερσιόν για παιδιά, η οποία και την καθόρισε: «Η μυθολογία ποτέ δεν συμβαίνει αλλά πάντα συμβαίνει, λένε. Είναι ένα δίχτυ που περιγράφει τα βασικά στοιχεία του ανθρώπου.»
Η τελευταία συνεδρία
Ωστόσο επέλεξε να σπουδάσει ψυχολογία και για αρκετά χρόνια εξασκούσε το επάγγελμα της ψυχολόγου και ψυχοθεραπεύτριας. «Οφείλω πάρα πολλά στην ψυχολογία και στην πρακτική που είχα ως ψυχοθεραπεύτρια. Έμαθα να ακούω τους ανθρώπους – ο καθένας από μας είναι μια κινούμενη αφήγηση. Είναι ταυτόχρονα όμως και ένα εξουθενωτικό επάγγελμα.»
Κάποια ημέρα μετά από μια συνεδρία συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να τα εγκαταλείψει: «Κατάλαβα ότι ήμουν το ίδιο με τον ασθενή μου, δεν μπορούσα να μας διαχωρίσω. Γιατί εκείνος και όχι εγώ;»
Έτσι ξεκίνησε η περιπέτεια της γραφής, στην οποία όπως παραδέχεται συνέβαλε αποφασιστικά η ενασχόλησή της με την ψυχολογία: «Θα συμβούλευα όποιον γράφει να διαβάσει έργα της ψυχολογίας, είναι πιο λογοτεχνικά από ό,τι νομίζουμε – με βοήθησαν να καταλάβω τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων. Αν δεν υπήρχε η ψυχολογία δεν θα μου ήταν τόσο εύκολο να γράψω. Κρίμα για τον τελευταίο μου ασθενή!»
Η διαδικασία της γραφής
Για την Τοκάρτσουκ η διαδικασία της γραφής, η αρχή ενός μυθιστορήματος, είναι σχεδόν μεταφυσική. «Είναι θέματα που ψάχνουν αυτόν που θα τα γράψει, που θα τους δώσει φωνή. Κάποιο θέμα επιστρέφει σε μένα, μου γίνεται εμμονή. Είναι μια διαδικασία ψυχολογική, δεν το ελέγχω 100%. Σε κάποια στιγμή ξέρω όμως ότι αυτό θα γίνει βιβλίο». Όσο για τους ήρωες, «το άτομο που θα επινοήσω γίνεται αυτόνομο και αρχίζει να παίρνει ζωή και να εξελίσσεται από μόνο του. Του δείχνω τον δρόμο αλλά ποτέ δεν ξέρω πού θα τελειώσει το βιβλίο. Κάποια στιγμή αρχίζω να “ακούω” μια φωνή που μου διηγείται το βιβλίο και εκείνο κυλάει από μόνο του. Ποτέ δεν ξέρω πού θα με οδηγήσει.»
Το Αρχέγονο του αναγνώστη
«Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί» είναι το πρώτο βιβλίο της Τοκάρτσουκ που κυκλοφόρησε στα ελληνικά. «Νομίζω ότι το Αρχέγονο με έκανε συγγραφέα. Το συγκεκριμένο βιβλίο μάλιστα, το έγραψα ως αναγνώστρια περισσότερο και όχι ως συγγραφέας. Με αυτό κατάλαβα τον εαυτό μου και τον τρόπο που θέλω να πω μια ιστορία.»
Η σωματική πτυχή της ζωής
Το «Bieguni», που είναι ο πρωτότυπος τίτλος του μυθιστορήματος «Πλάνητες» στα Πολωνικά (αποδόθηκε «Flights» στα αγγλικά), είναι μια σπάνια λέξη που αναφέρεται σε κάποια Ρώσικη αίρεση. «Ξεκίνησα να το γράφω κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου, σαν κάποιου τύπου απομνημονεύματα, αλλά στην πορεία δεν μου αρκούσε αυτό οπότε έψαξα ένα άλλο πλαίσιο. Τότε έμαθα την ιστορία αυτής της αίρεσης, η οποία με δυο λόγια πρεσβεύει πως ένας Χριστιανός είναι καλός μόνο όταν βρίσκεται σε κίνηση. Η ανάγκη για κίνηση μου φάνηκε τόσο ενδιαφέρουσα, σα μια σωματική πτυχή της ζωής.
Το «μυθιστόρημα-αστερισμός»
Σε εκείνη περίπου τη φάση, επινόησε και την έννοια «μυθιστόρημα αστερισμός»: «Μια νύχτα κοίταζα τον ουρανό και είδα τους αστερισμούς. Όπως οι αρχαίοι Έλληνες που έβγαζαν ιστορίες από αυτά τα διάσπαρτα αστέρια, ήθελα να βρω έναν τρόπο γραφής που να αποτυπώνει πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Γιατί δεν μπορούμε να αφηγούμαστε τον κόσμο σε συνέχεια. Γιατί η κατάστασή μας είναι όπως όταν βρισκόμαστε μπροστά σε έναν υπολογιστή και συνεχώς ανοίγουμε νέα παράθυρα. Όταν έδωσα το βιβλίο στον εκδότη, μου είπε “Όλγκα αυτό δεν είναι μυθιστόρημα, μήπως μπέρδεψες τα αρχεία;”»
Η σημασία της φόρμας
Παίζει λοιπόν η φόρμα τόσο σημαντικό ρόλο στη συγγραφή; «Το πλαίσιο πάει μαζί με την αφήγηση, δεν ξεχωρίζουν. Η πιο σημαντική απόφαση είναι με ποιον τρόπο θα πεις αυτό που θέλεις να πεις. Υπάρχουν βιβλία με γραμμική συνέχεια – είσοδος, κάθαρση. Όταν έγραφα το “Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών” προσπάθησα να γράψω με γραμμικό τρόπο, σαν να έγραφα για να γίνει το βιβλίο ταινία. Ο κινηματογράφος είναι για μένα ένα μεγάλο σχολείο.» (Το 2017 το μυθιστόρημα έγινε πράγματι ταινία με τον τίτλο «Pokot», από την Πολωνή σκηνοθέτρια Agnieszka Holland. Έγινε επίσης και θεατρική παράσταση σε σύλληψη και σκηνοθεσία του βρετανού Simon McBurney και της ομάδας Complicité, η οποία ανέβηκε και στη Στέγη.)
Στην «κουζίνα» της συγγραφέως
«Έγραφα το Αλέτρι ταυτόχρονα με τα Βιβλία του Ιακώβ. Είχα δύο τραπέζια, ένα μικρό για το Αλέτρι και ένα μεγαλύτερο με όλο το υλικό για τον Ιακώβ. Το πρώτο, το αστυνομικό, ήταν εύκολο να το γράψω, για το δεύτερο έκανα 8 χρόνια. Δεν είχα λεφτά, ήταν και της μόδας τότε τα αστυνομικά, οπότε είπα απλό είναι, θα γίνει στην αρχή ένας φόνος και μετά φύλλο-φύλλο θα αποκαλύπτεται ο ένοχος. Παράλληλα όμως λυπόμουν που θα έγραφα ένα βιβλίο με φόνους, γι’ αυτό αποφάσισα να προσθέσω και κάτι σημαντικό για μένα όπως την αδικία του ανθρώπου προς τα ζώα. Έβαλα στη μέση δηλαδή και πολλά σοβαρά ερωτήματα, μάζεψα κάποια χρήματα και έτσι έβγαλα και τα Βιβλία του Ιακώβ.»
Πολιτική και λογοτεχνία
«Θεωρώ ότι όλα τα βιβλία είναι πολιτικά. Ακόμη και τα ερωτικά μυθιστορήματα έχουν πολιτική, δείχνουν την κατανομή των δυνάμεων στην κοινωνία. Είμαι όμως πολύ μακριά από το σημείο που η πολιτική γίνεται προπαγάνδα.»
Η άβολη ιστορία του Ιακώβ Φρανκ
Το τέταρτο βιβλίο της Τόκαρτσουκ που κυκλοφορεί στα ελληνικά μιλά για τη ζωή του Ιακώβ Φρανκ, μιας αμφιλεγόμενης προσωπικότητας για την οποία όπως λέει υπάρχουν λίγα διαθέσιμα στοιχεία. «Είναι μια “άβολη” ιστορία που δεν μάθαμε στο σχολείο, για τρεις λόγους πιστεύω: Άβολη για τους ορθόδοξους εβραίους που δεν τους άρεσαν οι εβραίοι που έζησαν στην Πολωνία και είχαν κάποια σημαντική εξέλιξη. Άβολη για την καθολική εκκλησία, η οποία τον φυλάκισε για 12 χρόνια σε ένα μοναστήρι όπου δημιούργησε ένα αιρετικό κέντρο με διάφορες δωροδοκίες. Άβολη και για τους απογόνους του που έγιναν χριστιανοί και όλη τους τη ζωή προσπαθούσαν να κρύψουν την εβραϊκότητά τους. Τρεις φορές έκρυψαν την ιστορία αυτή κάτω από το χαλί και εγώ είπα θα την γράψω! Όσο βυθιζόμουν όμως σε αυτήν, τόσο συνειδητοποιούσα την άγνοιά μου.»
Το Νόμπελ
«Δεν μου αρέσει να με αντιμετωπίζουν ως “εθνικό αγαθό”. Θα ήθελα οι αναγνώστες να συνεχίζουν να με αντιμετωπίζουν ως άνθρωπο, όπως έκαναν και πριν το βραβείο. Σαν μια συγγραφέα που γράφει και δίνει τα βιβλία της σε εκείνους.»
Το επόμενο βιβλίο
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο της, το «Empuzjon». Ένα θρίλερ «με πολλά ελληνικά στοιχεία» και «στενή σχέση» με το Συμπόσιο του Πλάτωνα. Διαδραματίζεται το 1913 και μιλά για την ιστορία του φοιτητή Mieczysław Wojnicz, που καταφεύγει σε ένα σανατόριο με την ελπίδα ότι θα γιατρευτεί από την φυματίωση. Το αναμένουμε!
Who is who
Η Όλγκα Τοκάρτσουκ έχει αναδειχθεί σε μια από τις επιφανέστερες προσωπικότητες των σύγχρονων πολωνικών γραμμάτων. Έχει γράψει μυθιστορήματα και συλλογές διηγημάτων. Έργα της έχουν αποτελέσει τη βάση για θεατρικά κείμενα και κινηματογραφικά σενάρια. Έχει τιμηθεί τέσσερις φορές με την κορυφαία λογοτεχνική διάκριση της πατρίδας της, το Βραβείο Nike, και έχει λάβει πλήθος ευρωπαϊκών διακρίσεων. H κυκλοφορία του μυθιστορήματός της, «Bieguni» («Πλάνητες»), οδήγησε στη διάκρισή της με το βραβείο Man Booker International Prize, το 2018. To 2019 της απονεμήθηκε ετεροχρονισμένα το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2018, «για την αφηγηματική της φαντασία που με εγκυκλοπαιδικό πάθος αναπαριστά τη διάσχιση των συνόρων ως τρόπο ζωής», σύμφωνα με την ανακοίνωση της Σουηδικής Ακαδημίας. Τα βιβλία της κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.
