του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Μια από τις μη συνωμοσιολογικές θεωρίες για την προέλευση του κορονοϊού, την οποία ενστερνίζεται και ο διάσημος διεθνώς μυθιστοριογράφος Πάολο Τζορντάνο στο βιβλίο του Περί μετάδοσης, που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια των ημερών του εγκλεισμού σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου, από τις εκδόσεις Πατάκη, είναι ότι ο ιός, ο οποιοσδήποτε ιός, δεν χρειάζεται να κατασκευαστεί σε εργαστήριο. Η φυσική διαταραχή, η οποιαδήποτε διαταραχή, εν προκειμένω η αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος των νυχτερίδων ή άλλων ζωντανών οργανισμών, φτάνει για να τον εκθρέψει και να τον στρέψει ασυγκράτητο εναντίον μας.
Σκεφτόμουν τα λόγια του Τζορντάνο, διαβάζοντας το βιβλίο του Κλωντ Λεβί-Στρως Από τον Μονταίνιο στον Μονταίνιο, που κυκλοφορεί σε μετάφραση Άγγελου Μουταφίδη, από τις εκδόσεις Πόλις, με επιμέλεια και εισαγωγή του Emmanuel Désveaux. Τα δύο δοκίμια που φιλοξενούνται στον τόμο είναι γραμμένα το 1937 και το 1992 αντιστοίχως, αλλά και στα δύο ο Στρως (στο δεύτερο με τη συνεπικουρία του Μονταίνιου) λέει πως δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ πρωτόγονων και αναπτυγμένων πολιτισμών και πως εκείνοι τους οποίους ονομάζουμε πρωτόγονους έχουν παραμείνει απλώς σε μιαν άλλη τροχιά, την οποία δεν ακολούθησαν όχι λόγω κάποιας γενετικής αδυναμίας αλλά λόγω της απομόνωσής τους στον χώρο – λόγω της έλλειψης γειτόνων ικανών να τους επηρεάσουν καθοριστικά. Το πιο νόστιμο απ’ όλα, πάντως, τόσο για τον Στρως όσο και για τον Μονταίνιο, είναι πως αυτοί οι απομονωμένοι πολιτισμοί κινδυνεύουν τα μάλα από τους αναπτυγμένους, γιατί οι άγριοι και οι βάρβαροι, όπως βιάζεται να επισημάνει ο Μονταίνιος, δεν είναι λιγότερο άγριοι και βάρβαροι από τους αναπτυγμένους – και μπορεί κάλλιστα να υποκύψουν στην επέλασή τους και να αφανιστούν κάποια στιγμή από προσώπου γης.
Σήμερα ξέρουμε πως οι φόβοι αμφοτέρων έχουν ιστορικά επαληθευτεί και πως ακόμα κι αν η αντίληψη του Στρως για την απομόνωση στον χώρο και την «πολιτισμική διάχυση», που επιζητούσε να πάει κόντρα τόσο στον εξελικτισμό όσο και στον μαρξισμό (βλ. την ωραία εισαγωγή του Désveaux), μοιάζει προ καιρού ξεπερασμένη, οι απομονωμένοι πολιτισμοί, όσοι ελάχιστοι έχουν απομείνει, κινδυνεύουν θανάσιμα. Το είδαμε πρόσφατα με τις ανεξέλεγκτες πυρκαγιές στην Αυστραλία, το εικάζουμε από χρόνια με την ξέφρενη τεχνολογική γιγάντωση απείραχτων άλλοτε τόπων της Κίνας και τη συνακόλουθη διασπάθιση των φυσικών πόρων (εξ ου και όσα ισχυρίζεται ο Τζορντάνο).
Πέρα από συσχετίσεις σαν τις δικές μου, που ακόμα κι αν διαθέτουν ένα εύλογο στοιχείο, δεν παύουν να κινούνται στη σφαίρα του αυθαίρετου, τα δύο δοκίμια του Στρως αποτελούν πηγή μιας πρωτοφανούς αναγνωστικής απόλαυσης. Ο επιστημονικός λόγος, που διατηρεί εδώ ολοζώντανη την προφορικότητά του, η δοκιμιακή έκφραση, αρθρωμένη μακριά από οποιαδήποτε ξύλινη γλώσσα, και η διαύγεια των επιχειρημάτων και της σκέψης συνθέτουν ένα σύνολο σπάνιου ύφους και ήθους, φέρνοντας μπροστά στα μάτια μας κάτι σαν ξεχασμένο θησαυρό. Και αξίζει τον κόπο να κλείσω λέγοντας πως στο δοκίμιο του 1937, ο Στρως, μαζί με την προώθηση της ιδέας της «πολιτισμικής διάχυσης», έχει και μιαν άλλη έγνοια: να δείξει πως η εθνογραφική επιστήμη μπορεί να είναι στο ίδιο το ερευνητικό πεδίο συντηρητική, αφού καλείται να μελετήσει αλλά και να υπερασπιστεί τις παραδόσεις πολιτισμών οι οποίοι έχουν αγγίξει το όριο της ύπαρξής τους, αλλά αν θέλουμε να βγούμε από αυτό το πλαίσιο, και να ανοιχτούμε σε μιαν ευρύτερη προοπτική, η εθνογραφία ίσως αποδειχθεί επαναστατική αφού μας καλεί να απαλλαγούμε από βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις – προκαταλήψεις τις οποίες στοχαστές σαν τον Μονταίνιο πρόλαβαν να αποκαθηλώσουν ήδη από τον 16ο αιώνα.
Η αναφορά, στο άρθρο, για τους απομονωμένους πολιτισμούς που “κινδυνεύουν θανάσιμα” μου δίνει την ευκαιρία να επιστήσω την προσοχή στον κίνδυνο που διατρέχουν αυτές τις μέρες οι πολιτισμοί των ιθαγενών στον Αμαζόνιο (όπου μιλούνται πάνω από 250 γλώσσες) από την αδράνεια του προέδρου Μπολσονάρο της Βραζιλίας να λάβει μέτρα και να τους προστατεύσει από τον κορωνοϊό (που μεταδίδεται από διάφορους “εισβολείς”) είτε εκ προμελέτης είτε έξ αδιαφορίας. Ο γνωστός φωτογράφος Σαλγάδο έχει γράψει ανοιχτή επιστολή επάνω στο θέμα και μαζεύει υπογραφές διαμαρτυρίας.
Χρήστος Τσιάμης, ΝΥ