της Βαρβάρας Ρούσσου
Η επαναλαμβανόμενη τα τελευταία χρόνια δυσπιστία απέναντι στις επιλογές των κρατικών λογοτεχνικών βραβείων, οφειλόμενη και στην (εξάλλου αναμενόμενη) θεσμικότητά τους, άφησε έξω από τα αιχμηρά σχόλια τα ταυτισμένα με τη συντήρηση βραβεία της Ακαδημίας Αθηνών, του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας.
Η Ακαδημία Αθηνών απονέμει κατ’ έτος τιμητικές διακρίσεις και βραβεία σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένων των γραμμάτων και των τεχνών. Τα περισσότερα μάλιστα συνοδεύονται, όπως τα κρατικά, από χρηματικό έπαθλο γεγονός που τα καθιστά περισσότερο ενδιαφέροντα. (Σημειώνω εδώ ότι αντλώ τις σχετικές πληροφορίες από την ιστοσελίδα της Ακαδημίας).
Η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στη διαδικασία η οποία απαιτεί την κατάθεση εκ μέρους των δημιουργών, αιτήσεων με το έργο τους και με τη δήλωση του βραβείου το οποίο επιθυμούν να λάβουν. Οι αιτήσεις εξετάζονται από αρμόδιες επιτροπές ωστόσο, οι λεπτομέρειες σχετικά με τα κριτήρια αξιολόγησης και τα σκεπτικά βράβευσης δεν δημοσιοποιούνται, όπως και αντίστοιχες λίστες των υποβληθέντων έργων. Συνεπώς, όσα έργα βραβεύονται προκρίνονται μόνο από ένα, ενδεχομένως μικρό, υποσύνολο της ετήσιας παραγωγής στο οποίο ενδέχεται να μην περιέχονται τα σημαντικότερα, τα αρτιότερα. https://www.academyofathens.gr/el/awards
Στο παρελθόν, τα Βραβεία Κληροδοτημάτων Πέτρου Χάρη και Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη (του οποίου πρόεδρος υπήρξε η Κική Δημουλά) δεν απαιτούσαν υποβολή προτάσεων. Αντ’ αυτού, τα βραβεία απονέμονταν αυτοδίκαια σε καλλιτέχνες ή συγγραφείς που πληρούσαν τα κριτήρια του κάθε κληροδοτήματος.
Ειδικότερα: Το βραβείο Πέτρου Χάρη σε έργα ελληνικής λογοτεχνίας, ποίησης ή άλλης καλλιτεχνικής δημιουργίας και ήταν συνήθως μια εσωτερική απόφαση της Ακαδημίας, η οποία εξέταζε το έργο των λογοτεχνών και καλλιτεχνών.
Το βραβείο Ιδρύματος Ουράνη είχε ως κριτήριο τη σπουδαιότητα και την ποιότητα του έργου του συγγραφέα, που αναγνωριζόταν από την Ακαδημία, μέσω της λογοτεχνικής του διαδρομής.
Αυτή η προσέγγιση είχε το πλεονέκτημα της άμεσης αναγνώρισης χωρίς τις τυπικές περιοριστικές διαδικασίες υποβολής. Σε πολλές περιπτώσεις, παρά την αδιαφάνεια των κριτηρίων επιλογής, η αξία των βραβευμένων υπήρξε αδιαπραγμάτευτη ή έστω συζητήσιμη.
Σήμερα, φαίνεται ότι η διαδικασία των δυο βραβείων έχει αλλάξει υιοθετώντας ως πιο διαφανή τη διαδικασία υποβολής. Αυτό, όμως, μεταβάλλει τη σημασία τους και, παρά το ιδιαίτερο κύρος τους, τα επενδύει με τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες όλων των άλλων βραβείων του ιδρύματος.
Όπως σε κάθε περίπτωση βραβεύσεων, ιδιαίτερη σημασία έχει η σύσταση της εκάστοτε κριτικής επιτροπής η οποία καλείται να ξεχωρίσει τα καλύτερα από τα υποβληθέντα έργα.
Για τα λογοτεχνικά βραβεία αποφασίζουν τα μέλη της Δεύτερης Τάξης της Ακαδημίας. Η Δεύτερη Τάξη, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών, ασχολείται με την πεζογραφία, την ποίηση, τη μουσική, τις εικαστικές τέχνες, τη φιλολογία, την αρχαιολογία, την ιστορία. Σε αυτήν την Τάξη τα τακτικά μέλη ανέρχονται έως τα 25. Στην ενεργή ιστοσελίδα της Ακαδημίας https://www.academyofathens.gr/el/academy/organwsi/taxeis αναφέρεται ο αριθμός 19 για τα τακτικά μέλη, 14 για τους ξένους εταίρους και 29 για τα αντεπιστέλλοντα μέλη. Όλα τα μέλη αναφέρονται με την ιδιότητά τους επίσης στην ιστοσελίδα https://www.academyofathens.gr/el/academy/ta-meli-tis-deyteris-taxis. Υπενθυμίζω τον ισόβιο τίτλο όλων των ακαδημαϊκών που αποκλείει ανανεώσεις και μετατοπίσεις.
Πρόεδρος της Δεύτερης Τάξης είναι ο ιστορικός (με ειδίκευση Ρωμαϊκής Ιστορίας) Κωνσταντίνος Μπουραζέλης (γ. 1950), Αντιπρόεδρος ο αρχαιολόγος Μανόλης Κορρές και γραμματέας ο γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης (γ. 1948).
Τα πλησιέστερα σε νεοελληνική φιλολογία και λογοτεχνία μέλη που εντόπισα είναι ο ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης (γ.1940) και ο καθηγητής Vincenzo Rotolo (γ.1931) και, ως ένα βαθμό, ο γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης ανάμεσα σε ένα πλήθος καθηγητών αρχαίων ελληνικών και λατινικών, αρχαιολόγων και ιστορικών.
Τα τελευταία χρόνια, με το θάνατο της Κικής Δημουλά (2020)[1] και πρόσφατα (2024) του Θανάση Βαλτινού, οι έδρες δυο ενεργών, έως σχεδόν το θάνατό τους, λογοτεχνών έμειναν κενές. Τίθεται λοιπόν το εύλογο ερώτημα για το ποιοι έχουν τον βαρύνοντα λόγο στη λογοτεχνία. Χωρίς να αμφισβητεί κανείς τη δυνατότητα των μελών να βρίσκονται σε επαφή με τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, η απουσία λογοτεχνών ή/και κριτικών με εξειδίκευση, δηλαδή «ειδικών» ή έστω ειδικότερων στον τομέα της λογοτεχνίας είναι πρόδηλη. Δίνεται ίσως η εντύπωση ότι η λογοτεχνία απέχει από τις επιστήμες που απαιτούν και προϋποθέτουν ειδικότητα για την κρίση εργασιών προς βράβευση ενώ τα λογοτεχνικά έργα είναι δυνατόν να εξετάζονται, και ιδίως να κρίνονται, από τον κάθε επιστήμονα στο είδος του που μπορεί να φέρει και την ιδιότητα του αναγνώστη και μόνον της λογοτεχνίας.
Αξίζει να παρακολουθήσουμε τις αποφάσεις των ακαδημαϊκών σχετικά με την ποίηση τα τελευταία χρόνια. Παράλληλα, μια σύγκριση με τα αντίστοιχα κρατικά βραβεία αλλά και τα βραβεία του Αναγνώστη στο είδος της ποίησης για τα οποία είχα πριν ένα περίπου χρόνο γράψει (https://www.oanagnostis.gr/ta-vraveia-anagnosti-stin-poiisi-mia-chartografisi-taseis-kai-ekdotes-tis-varvaras-royssoy/) στοιχειοθετεί μια εικόνα συγκλίσεων, αποκλίσεων και προβληματισμών.
2008
Βραβείο Ουράνη στον Τίτο Πατρίκιο για το σύνολο του ποιητικού του έργου
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στο Γεώργιο Βέη για την ποιητική του συλλογή με τίτλο «Λεπτομέρειες κόσμων»
2009
Βραβείο Πέτρου Χάρη στον Κώστα Παπαγεωργίου για το σύνολο του ποιητικού του έργου
Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη στον Γιάννη Κοντό, για το σύνολο του ποιητικού του έργου
Βραβείο Γ. Αθάνα στο Γιώργο Μπρουνιά για την ποιητική συλλογή του Τέντα στον αέρα (Το Ροδακιό, 2009)
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στον Δημήτρη Αγγελή, για την ποιητική του συλλογή με τίτλο Επέτειος (Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2008).
Βραβείο Σωτηρίου Ματράγκα στον Γιώργο Μοράρη, για την ποιητική του συλλογή Ροσμαρίνος (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2008).
2010
Βραβείο Πέτρου Χάρη στο Γιάννη Βαρβέρη για το σύνολο του ποιητικού του έργου
Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη στον Αντώνη Φωστιέρη για το σύνολο του ποιητικού του έργου.
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στη Ζέφη Δαράκη για την ποιητική της συλλογή Σε ονομάζω θα πει σε χάνω (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Βραβείο Γ. Αθάνα στη Γιώτα Αργυροπούλου για την ποιητική της συλλογή Διηγήματα (εκδ. Μεταίχμιο)
Βραβείο Σωτηρίου Ματράγκα που αφορά τη βράβευση της καλύτερης έκδοσης λυρικών ποιημάτων στην Ολυμπία Καράγιωργα για την ποιητική της συλλογή Χειμώνας στη Λέρο.
2011
Βραβείο Πέτρου Χάρη στο Μιχάλη Γκανά για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Ουράνη στο Γιώργο Μαρκόπουλο για το σύνολο του έργου του.
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στην Αθηνά Παπαδάκη για τη συλλογή της Με λύχνο και λύκους (Εκδ. Νέδα).
Βραβείο Γ. Αθάνα στο Γιάννη Ζερβό για την ποιητική του συλλογή με τίτλο Κρίσιμη μάζα (Εκδ. Μελάνι)
2012
Βραβείο Ουράνη στον Χριστόφορο Λιοντάκη για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Πέτρου Χάρη: στον Μανόλη Πρατικάκη για το σύνολο του έργου του
2013
Βραβείο Ουράνη στον Μάνο Ελευθερίου για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Πέτρου Χάρη: στον Θανάση Χατζόπουλο για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Γ. Αθάνα στη Βάγια Κάλφα για την ποιητική συλλογή της Απλά πράγματα (Εκδ. Γαβριηλίδης)
2014
Βραβείο Ουράνη στη Μαρία Λαϊνά για το σύνολο του έργου της
Βραβείο Πέτρου Χάρη στον Γιώργο Βέη για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Γ. Αθάνα στον Γιάννη Δούκα για την ποιητική συλλογή του Το σύνδρομο Σταντάλ (εκδ. Πόλις)
2015
Βραβείο Ουράνη στη Ζέφη Δαράκη για το σύνολο του έργου της
Βραβείο Πέτρου Χάρη στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο για το σύνολο του έργου του
2016
Βραβείο Ουράνη στον Γιώργο Γώτη για το σύνολο του έργου του
Βραβείο Πέτρου Χάρη στον Τάκη Καρβέλη για το σύνολο του έργου του.
Βραβείο Γ. Αθάνα στην Κωνσταντίνα Κορρυβάντη για τη συλλογή της Μυθογονία (Εκδ. Μανδραγόρας)
Βραβείο Σωτηρίου Ματράγκα στην Μαρία Κουλούρη για τη συλλογή της Ρολόγια και άλλοι χτύποι (Εκδ. Μελάνι).
Βραβείο Νανάς (Αθηνάς) Κοντού για βράβευση αξιόλογου ποιητή, στον Δημήτρη Χουλιαράκη για τη συλλογή του Αναπολόγητος στις κούνιες ντάλα μεσημέρι (Εκδ.Το Ροδακιό).
2017
Βραβείο Ουράνη στον Βασίλη Αμανατίδη για τη συλλογή του εσύ: τα στοιχεία (Εκδ. Νεφέλη).
Βραβείο Πέτρου Χάρη: στην Αριστέα Παπαλεξάνδρου για τη συλλογή της Μας προσπερνά (Εκδ. Κέδρος).
Βραβείο Γ. Αθάνα Μυρτώ Παπαχριστοφόρου για τη συλλογή της Η άλλη θάλασσα (Εκδ. Περισπωμένη).
Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου για βράβευση μιας εκ των καλυτέρων συλλογών της τριετίας, στην Ειρήνη Ρηνιώτη για τη συλλογή της Μια βόλτα μόνο (Εκδ. Άγρα).
2018
——
2019
Βραβείο Ουράνη στον Δημήτρη Κοσμόπουλο, για το βιβλίο του Θέριστρον (εκδ. Κέδρος).
Βραβείο Πέτρου Χάρη στον Χάρη Βλαβιανό για το βιβλίο του Αυτοπροσωπογραφία του λευκού (εκδ. Πατάκης).
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα για Έλληνα λυρικό ποιητή, στην Χαρά Θλιβέρη για τη συλλογή της Αντίθετη Όραση (Εκδ. Μελάνι)
Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου για μια εκ των καλυτέρων ποιητικών συλλογών της τελευταίας τριετίας, στον Σπύρο Κοκκινάκη για τη συλλογή του Λυκόφως Ορίων (Εκδ. Ηριδανός)
2020
Βραβείο Γ. Αθάνα στον Σταύρο Καρακωνσταντάκη για την συλλογή του Σκιάθος. Ποιητικός Τουριστικός Οδηγός – μετά χάρτου- (Εκδ. Σμίλη)
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα για Έλληνα λυρικό ποιητή, στην Τασούλα Καραγεωργίου για τη συλλογή της Η πήλινη χορεύτρια (Εκδ. Γαβριηλίδης).
Βραβείο Νανάς (Αθηνάς) Κοντού για βράβευση αξιόλογου ποιητή, στον Χάρη Μελιτά για τη συλλογή του εξαιρέσεις (Εκδ. Μανδραγόρας).
2021
Βραβείο Ουράνη στην Ανθή Μαρωνίτη, για την ποιητική της συλλογή Αναπόδραστη μνήμη (Εκδ. Άγρα) .
Βραβείο Γ. Αθάνα στην Άννα Γρίβα για την συλλογή της Δαιμόνιοι (Εκδ. Μελάνι).
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στην Χρύσα Αλεξοπούλου, για την συλλογή της Πορείες Κατάδυσης (Εκδ. Περισπωμένη).
Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου στην Χρύσα Κοντογεωργοπούλου, για την συλλογή της Λύπη Ένα Φτερό (Εκδ. 24 Γράμματα).
Εύφημος μνεία στον ποιητή Σπύρο Κοκκινάκη, ως ένδειξη αναγνώρισης για το σύνολο του έργου του.
2022
Βραβείο Ουράνη στον Τίτο Πατρίκιο για το σύνολο του έργου του
Bραβείο Γ. Aθάνα στον Χάρη Ιωσήφ, για την ποιητική του συλλογή με τίτλο τῶν Στροφάδων ἐστίν – αντιγραφή (Εκδ. Περισπωμένη).
Bραβείο Λάμπρου Πορφύρα στον Σάκη Σερέφα, για την ποιητική του συλλογή με τίτλο Κήτη – ένα ποίημα (Εκδ. Πατάκη).
Τιμητικές διακρίσεις στους ποιητές Νάσο Βαγενά και Μιχάλη Γκανά για το σύνολο του έργου τους
2023
Βραβείο Ουράνη στον Γιάννη Μεταξά, για την ποιητική του συλλογή Φεγγίτες (εκδ. Ίκαρος).
Βραβείο Γ. Αθάνα στον Κωνσταντίνο Νικολάου, για την ποιητική του συλλογή Βιογραφία ενός χεριού, (Εκδ. Περισπωμένη).
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στην Μαρία Κούρση, για την ποιητική της συλλογή με τίτλο Εξόδιος αέρας, (Εκδ. Εκδοτική Αθηνών).
Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου στην Μαρία Δ. Σφήκα, για την ποιητική της συλλογή με τίτλο Άλογα στο στήθος, (εκδ. ΑΩ ).
Εύφημος μνεία στην Φιλιώ Χρυσοστομίδου, εκ των υποψηφίων για το Βραβείο Γ. Αθάνα για την ποιητική της συλλογή με τίτλο Ναύτης στον ήλιο, (Εκδ. Κουκκίδα)
2024
Βραβείο Ουράνη Γιάννης Στίγκας, Sonderkommando, (εκδ. Άγρα)
Βραβείο Γ. Αθάνα στον Διονύσιο Χριστοφοράτο, για το έργο του με τίτλο Ο Μαγικός Οπτίλος, (εκδ. ΚΑΠΑ Εκδοτική)
Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα στον Νίκο Σκούτα, για το έργο του με τίτλο Floral, (εκδ. Κέδρος)
Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου στον Γιάννη Στρούμπα, για το έργο του με τίτλο Περίμετρος, (εκδ. Σμίλη)
Έπαινος της Ακαδημίας, στην Έφη C. Νικολούδη, για το υποβληθέν στο Βραβείο Λάμπρου Πορφύρα έργο της με τίτλο Η νύχτα των ελαφιών. Γκουίνεβιρ, (Εκδ. Γραφή & Έφη C. Νικολούδη)
Έπαινος της Ακαδημίας, στην Λένια Ζαφειροπούλου, για το υποβληθέν στο Βραβείο Αικατερίνης Σταθοπούλου έργο της με τίτλο Φύση μισή. Τα χειρόγραφα από το σπίτι του λόφου, (Εκδ. Πόλις)
Στα δώδεκα τελευταία χρόνια ορισμένες από τις βραβεύσεις, ιδίως του Ιδρύματος Ουράνη και του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη αντανακλούν τη γενικότερη αντίληψη για την τιμητική διάκριση προς δημιουργούς που άφησαν ιδιαίτερο στίγμα στην ποίηση. Παρατηρείται μια πρόκριση εκπροσώπων της γενιάς του ’70 (Λιοντάκης, Πρατικάκης, Λαϊνά, Βέης, Δασκαλόπουλος) και τα τελευταία χρόνια με έπαινο οι Βαγενάς και Γκανάς) ενεργών ακόμη όχι μόνο κατά το έτος βράβευσής τους αλλά και αργότερα. Τις παλαιότερες γενιές εκπροσωπούν οι Πατρίκιος και Δαράκη με διαρκή και έντονη παρουσία, ιδίως η δεύτερη, έως και σήμερα.
Η στροφή σε νεότερες/ους όπως εξάλλου ορίζει η θεσμοθέτηση του βραβείου Γ. Αθάνα, αποδεικνύεται εύστοχη ως ένα βαθμό. Τιμήθηκαν ποιήτριες και ποιητές εκ των οποίων ορισμένες/οι (Κάλφα, Δούκας, Κορρυβάντη, Γρίβα, Ζαφειροπουλου) έδωσαν ιδιαίτερα έως σημαντικά δείγματα γραφής.
Επισημαίνω τη βράβευση του Σταύρου Καρακωσταντάκη (γ. 1981) για το βιβλίο του Σκιάθος σε μια χρονιά με ιδιαίτερη ποιητική παραγωγή νέων (Παραφέλας, Σιορίκης) και τη διπλή βράβευση του Σπύρου Κοκκινάκη (γ. 1954). Πρόκειται για δυο ποιητές που δεν εντόπισα να έχουν απασχολήσει την κριτική ή να έχουν αναγνωστικό εκτόπισμα.
Όμοια και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό εγείρει ερώτημα η φετινή βράβευση του Διονύσιου Χριστοφοράτου (γ. 1980) Ο μαγικός οπτίλος (κάπα 2023). Το βιβλίο συναριθμείται στην πλούσια και δυναμική ποιητική παραγωγή του 2023.
Εάν υπήρξε αντίδραση για τον συντηρητισμό και την ιδεολογική στενότητα του σκεπτικού των κρατικών βραβείων για την καθόλα άξια και με αξιόλογο έργο νέα ποιήτρια Άννα Γρίβα, η βράβευση της Ακαδημίας αποτελεί παντελή ολίσθηση προς το παρελθόν και την καθιστά συγγενή με τους περίφημους πανεπιστημιακούς διαγωνισμούς του 19ου αιώνα: βασικό κριτήριο η καθαρεύουσα γλώσσα. Η συλλογή σε πολυτονικό σύστημα αν και με ελευθερόστιχα ποιήματα επιχειρεί μια συναισθηματική εξομολόγηση γονεϊκών αισθημάτων εν είδει γλωσσικής άσκησης παραπέμποντας σε διαγωνισμό κλασικιστών φοιτητών. Ό,τι θα μπορούσε να συγκροτήσει μια δροσερή συναισθηματική κατάθεση με πλαστική εικονοποιΐα, αν και με πολλά σημεία κοινοτοπίας μεταστρέφεται εδώ σε αποστεωμένη λεξικογραφία. Οι όποιοι ενδιαφέροντες θεματικοί πυρήνες ανιχνεύονται αδέξια σκεπασμένοι από τη γλώσσα έτσι που ούτε ως λογοτεχνικός πειραματισμός μπορεί να αναγνωστεί η συλλογή.
Παραθέτω το πρώτο ποίημα με τίτλο «Ηλιώπις»: Τα μάτια σου εκάλυψαν το φως του/Τώρα θρηνεί την λάμψιν του/-ο φυσικός- ο άλλοτε ήλιος». Αλλού: «Γίνομαι τόσο δα μικρός/στα χέρια μιας βιολέττας/και μένω άναυδος κ’ εκστατικός/καθώς ο νυχθιππεύς/ο αστροχαίτης βασιλεύς/». («Μέσ’ απ’ τα στήθη της θαλάσσης»). Αλλού: «Κρήνη μελάνυδρος η νύχτα/Στα σκοτεινά της τα νερά/τα βραδυβάμονα και δροσερά/σβήνει την δίψα του ο νους μου./Καθώς χαρίεσσα η σκέψις μου/ακροβατεί χορεύουσα/…» («Αναψυχή»).
Εντέλει τα βραβεία που απονέμονται από τόσο επίσημους θεσμούς δεν είναι λογικό να απαξιώνονται επειδή δίνεται, όχι βέβαια πάντα, (ήδη εντοπίσαμε τις δικαίως βραβευθείσες συλλογές) η εντύπωση μιας αμηχανίας και αστοχίας στις επιλογές ενώ επιδιώκεται η επίσημη νομιμοποίηση. Ας φανταστούμε δηλαδή ως τις πιο σημαντικές συλλογές της ελληνικής ποιητικής παραγωγής μόνο τις παραπάνω βραβευμένες και ας αναλογιστούμε ποιες όντως αντέχουν.
[1] Το 2002 έγινε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, στην έδρα των γραμμάτων που είχε μείνει κενή μετά τον θάνατο του Νικηφόρου Βρεττάκου — η τρίτη γυναίκα στην ιστορία της Ακαδημίας (μετά τις Γαλάτεια Σαράντη και Αγγελική Λαΐου).
