της Ιωάννας Μαύρη

Η ύπαρξη και η δράση του Oulipo είναι ήδη γνωστή στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1980, όπως μαρτυρούν αφιερώματα και δημοσιεύματα λογοτεχνικών περιοδικών της εποχής. Ανάμεσα τους, το λογοτεχνικό περιοδικό «η Λέξη», το οποίο στο τεύχος 69-70 του Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1987, δημοσιεύει ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα στο Oulipo με τίτλο «Εργαστήρι δυνητικής λογοτεχνίας ή σοβαρά παιχνίδια έξυπνων ανθρώπων» και φέρει την υπογραφή του Νίκου Αμανίτη. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι η συμβολή του Νίκου Αμανίτη στην διάδοση των έργων του εργαστηρίου υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, διότι πέρα από την αρθρογραφία του πάνω στο θέμα, εντοπίσαμε και ορισμένες δικές του μεταφράσεις στις σελίδες του περιοδικού. Πιο συγκεκριμένα, στο ίδιο τεύχος έχει δημοσιευτεί ένα ανέκδοτο ποίημα του Ρ. Κενώ με τίτλο Ένα παραμύθι στα μέτρα σας καθώς και ένα κείμενο του Φ. Λ. Λιονέ με τίτλο Ποιος είναι ο ένοχος; και τα δύο σε δική του μετάφραση. Επιπλέον, στο τεύχος 45 του Ιουνίου 1985, διαβάζουμε ένα άρθρο του, αφιερωμένο στον Ζ. Περέκ, καθώς και τη μετάφραση ενός αποσπάσματος του έργου Espèces d’espaces επίσης από τον ίδιο. Αφιερώματα στο έργο και την γραφή των συγγραφέων του Oulipo, όπως ο Ρ. Κενώ, συναντούμε και στο περιοδικό «Διαβάζω», χωρίς όμως να γίνεται νύξη στην επιρροή και τη δράση του εργαστηρίου.

Το πρώτο ουλιπιανό βιβλίο που μεταφράζεται και εκδίδεται στην Ελλάδα είναι οι Ασκήσεις Ύφους (1984) του Ρ. Κενώ από τον εκδοτικό οίκο Ύψιλον, σε μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη. Στην πραγματικότητα, οι Ασκήσεις Ύφους είναι προγενέστερες του εργαστηρίου καθώς εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1947. Ωστόσο, σύμφωνα με τα μέλη του εργαστηρίου το βιβλίο αυτό εντάσσεται στη λίστα των ουλιπιανών εργασιών, καθώς αποτελεί έργο-πρόδρομο του Oulipo.  Έπειτα, ακολούθησε μία σειρά από μεταφράσεις και εκδόσεις έργων των σημαντικότερων μελών του Oulipo. Είναι γεγονός, όμως, πως μέχρι και σήμερα ο αριθμός των ουλιπιανών συγγραφέων που έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας, παραμένει περιορισμένος. Πιο συγκεκριμένα, από ένα σύνολο σαράντα-δύο συγγραφέων και ποιητών μελών του Oulipo, από το 1960 μέχρι σήμερα, ο έλληνας αναγνώστης έχει γνωρίσει μόλις τους εξής πέντε: Ρεϊμόν Κενώ, Ζωρζ Περέκ, Ερβέ Λε Τελιέ και Ίταλο Καλβίνο. Να σημειωθεί ότι  από τους τέσσερις τελευταίους συγγραφείς, έχει μεταφραστεί ένα σημαντικό μέρος της εργογραφίας τους.

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι το εργαστήριο δυνητικής λογοτεχνίας μοιάζει να μην είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στην Ελλάδα, έχει ασκήσει αξιόλογη επιρροή στην σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία. Η έννοια της λογοτεχνίας ως παιχνίδι και ο πειραματισμός στους τρόπους γραφής φαίνεται ότι επηρέασαν ορισμένους από τους σύγχρονους ποιητές και λογοτέχνες, οι οποίοι πρόθυμα τα αποτύπωσαν στο έργο τους.

Μια από αυτές τις περιπτώσεις είναι η ποιητική συλλογή Έρδυλον^[1] της Αγγελικής Δημουλή. Η ποιήτρια Αγγελική Δημουλή γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Είναι απόφοιτος του τμήματος φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης ενώ εργάζεται και ως μεταφράστρια. Κατά την περίοδο της παραμονής της στο Παρίσι γνωρίζει το Oulipo, και την περίοδο 2006-2010 παίρνει μέρος στις συναντήσεις της ομάδας («Les jeudis de l’Oulipo») που λαμβάνουν χώρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Έτσι, με την επιστροφή της στην Ελλάδα το 2011, δημοσιεύει την ποιητική συλλογή Έρδυλον, εμπνευσμένη από τη δράση του εργαστηρίου. Όπως δήλωσε η ίδια σε εμάς, γράφοντας τη συλλογή, είχε πάντα στο μυαλό τους «ουλιπιανούς» (oulipiens). Το όνομα της συλλογής προκύπτει από την ακρωνυμιακή μετάφραση της ονομασίας Oulipo στα ελληνικά, Εργαστήρι δυνητικής λογοτεχνίας, ενώ το –ν το πρόσθεσε η ίδια για λόγους ευφωνίας. Στη συλλογή της Α. Δημουλή, εντοπίζουμε ποιήματα επηρεασμένα από τις Ασκήσεις Υφους του Κενώ, είτε μέσω του τίτλου και της μορφής τους είτε μέσω του περιεχομένου. Πιο συγκεκριμένα εμφανίζονται οι τίτλοι «Τάνκα», «Χαϊκού» και «Ύμνος», οι οποίοι μας παραπέμπουν στις αντίστοιχες «ασκήσεις» του Κενώ, χωρίς όμως να υπάρχει κάποια σύνδεση ως προς το περιεχόμενο ή τη θεματική. Σε αντίθεση με το ποίημα «Εις ανάμνησιν», το περιεχόμενου του οποίου μας φέρνει στον μυαλό την παραλλαγή «Ουράνιο τόξο». Ειδικότερα, φαίνεται ότι και στα δύο κείμενα γίνεται χρήση ενός συγκεκριμένου λεξιλογικού πεδίου, αυτό των χρωμάτων. Στο «Ουράνιο τόξο» ο Κενώ αναφέρεται σε «βιολετί λεωφορείο», «λουλακί λαιμό», «πράσινη φωνή», «πορτοκαλί σταθμό» και «κόκκινο παλτό», αντίστοιχα η Α. Δημουλή στο ποίημα της αναφέρεται σε «κόκκινους έρωτες», «μωβ εραστές», «ώρες μαύρες», «κίτρινο της σιωπής», «λευκά σεντόνια» και χρησιμοποιεί τη φράση «μ’ άφησες κόκκινο». Η τεχνική αυτή μας παραπέμπει στην ουλιπιανή πρακτική της γραφής ή μεταγραφής με τη χρήση λεξιλογίου από ένα συγκεκριμένο θεματικό πεδίο. Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο της ποιητικής συλλογής, είναι η επιλογή της ποιήτριας να εφαρμόσει το παιχνίδι του λεξικού στο ποίημα «La chambre fut vide». Πρόκειται για μια ουλιπιανή τεχνική, κατά την οποία ο γράφων ανοίγει ένα λεξικό, παίρνει τυχαίες λέξεις και έπειτα τις ενώνει σε ένα ενιαίο κείμενο, ή, στην δεδομένη, ποίημα. Το Έρδυλον είναι μια ποιητική συλλογή με άμεση αναφορά στο Oulipo, δανείζεται τις τεχνικές του ενώ ταυτόχρονα αποτίνει φόρο τιμής στα μέλη του.

Ένα ακόμη έργο της νεοελληνικής γραμματείας με επιρροές από την παιγνιώδη γραφή του εργαστηρίου δυνητικής λογοτεχνίας είναι το Μηνολόγιο ενός απόντος^[2], του Σταύρου Κρητιώτη. Οι πληροφορίες που έχουμε για τον συγγραφέα είναι πολύ περιορισμένες καθώς υπογράφει όλα του τα έργα με ψευδώνυμο. Η μόνη πληροφορία που μοιράζεται με τους αναγνώστες του στο πίσω μέρος του εξωφύλλου του βιβλίου του, είναι ότι γεννήθηκε το 1960 στα Χανιά. Το Μηνολόγιο ενός απόντος είναι ένα αυτοαναφορικό μυθιστόρημα, γραμμένο με τη μέθοδο της αντιγραφής. Πιο συγκεκριμένα, το βιβλίο αποτελείται από πλήθος κειμένων, επιστολών, γνήσιων και επίπλαστων δημοσιευμάτων εφημερίδων και άλλων έντυπων πηγών. Η πλοκή περιπλέκεται με την φαντασία και ο αναγνώστης καλείται να διακρίνει τα γνήσια από τα κατασκευασμένα δημοσιεύματα, βάσει ενός ιδιότυπου συστήματος τονισμού που παρουσίασε ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης σε ένα δημοσίευμα του στα «Νέα» το 1998 (Παπαδοπούλου, 2006). Ο Σ. Κρητιώτης προσδιορίζει το έργο στον υπότιτλο του βιβλίου ως «μυθιστόρημα» κεντρώνων. Αρχικά, το μυθιστόρημα βρίσκεται εντός εισαγωγικών καθώς στο βιβλίο αυτό καταργούνται τα βασικά χαρακτηριστικά της μυθιστορηματικής γραφής (Αράγης, 2006). Πρόκειται για ένα έργο με αγραμμική εξέλιξη, χωρίς ήρωες και πλοκή, το οποίο αποτελείται, στο μεγαλύτερο μέρος του, από συμπιλημένα παραθέματα έντυπων πηγών. Το ποσοστό του κειμένου που έχει γραφτεί από τον συγγραφέα ανάγεται μόλις στο 25% (Κρητιώτης, 2005). Ο συγγραφέας, λάτρης του Ζ. Περέκ (Κρητιώτης, 2005) χρησιμοποιεί έναν μη γραμμικό τρόπο αφήγησης, όμοιο με αυτόν του Ζωή οδηγίες χρήσεως, καλώντας τον αναγνώστη να εμπλακεί και να επιλέξει μόνος του την πορεία της ανάγνωσης. Όσο για τον Κέντρωνα (centon), πρόκειται για έναν αρχαίο λογοτεχνικό τρόπο παραγωγής κεντρώνων, δηλαδή κειμένων που είναι αποτέλεσμα συρραφής άλλων κειμένων (Κυριακίδης, Παίζουμε λογοτεχνία; Το OuLiPo και η σοβαρότητα του παιχνιδιού, 2016). Στο σημείο αυτό να προσθέσουμε ότι στο πρώτο μανιφέστο του Oulipo, ο Φ. Λ. Λιονέ, εντάσσει την μέθοδο του κέντρωνα στις εργασίες της Αναλυτικής τάσης του εργαστηρίου (Le Lionnais, 1973). Στην δεδομένη περίπτωση, ο αποσπασματικός χαρακτήρας του έργου λόγω των κεντρώνων, αφήνει τον αναγνώστη να αναδημιουργήσει το κείμενο και να λύσει εν τέλει τον γρίφο. Επιπλέον, στην πρώτη σελίδα ο συγγραφέας τοποθετεί ένα κρυπτόγραμμα για τον αναγνώστη, το οποίο θα αποκρυπτογραφηθεί με την ολοκλήρωση του βιβλίου, εμπλέκοντας και πάλι ενεργά τον αναγνώστη στο έργο του. Το μεταμοντέρνο μυθιστόρημα Το μηνολόγιο ενός απόντος μας παραπέμπει στην ουλιπιανή γραφή μέσω της χρήσης δεσμευτικού κανόνα αλλά και της γενικότερης προσέγγισης του κειμένου σαν «δυνητικό μυθιστόρημα». Όπως έχουμε ήδη τονίσει, στην ουλιπιανή γραφή η δέσμευση είναι συχνά βασικό συστατικό του ίδιου του έργου και της πλοκής του. Αντίστοιχα και στην περίπτωση του Μηνολογίου, όπως μας πληροφόρησε ο ίδιος ο συγγραφέας, «η αντιγραφή αποτελεί μέρος της ουσίας του, είναι η πρωταγωνίστριά του, η κεντρική ιδέα και η κινητήρια δύναμη, αποτελεί την πεμπτουσία της δομής και της πλοκής». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η «μετάφραση» του Μηνολογίου ενός απόντος στα γαλλικά από την Πιερέττα Σακελλαρίου (Pieretta Sakellariou) σε συνεργασία με τον Σταύρο Κρητιώτη, με τίτλο 5413359… (Roman de centons)^[3]. Όπως μας ενημέρωσε ο συγγραφέας, το 5413359… (Roman de centons) δεν αποτελεί ακριβώς μετάφραση του Μηνολογίου καθώς παρόλο που ακολουθείται πιστά η μέθοδος της αντιγραφής, τα κείμενα είναι τελείως διαφορετικά, επειδή αποτελούν συμπίληση αντιγραμμένων γαλλικών κειμένων, πάλι από έντυπες πηγές. Στην περίπτωση του γαλλικού έργου οι επιλογές ήταν της μεταφράστριας, εκείνη διάλεξε, δηλαδή, τί και από πού να αντιγράψει. Δεν αντιστοιχεί συνεπώς το κείμενο του Μηνολογίου στο κείμενο του 5413359..., για τον λόγο αυτό διαφέρουν και οι τίτλοι, γεγονός που καθιστά την μεταφράστρια «συνσυγγραφέα». Πρόκειται λοιπόν για μια αντισυμβατική προσέγγιση της μετάφρασης που θυμίζει αρκετά αυτή των ουλιπιανών μεταφράσεων. Ο Σ. Κρητιώτης ορίζει τον ιδανικό αναγνώστη του έργου του ως «Παιχνιδιάρη…Να του αρέσουν τα σταυρόλεξα, τα παιχνίδια, τα κρυπτογραφήματα, τα περίεργα ερανίσματα, οι περίεργες εγκυκλοπαίδειες» (Κρητιώτης, 2005). Ένας ορισμός που προσιδιάζει άμεσα σε αυτόν του ιδανικού αναγνώστη του Ζ. Περέκ ή και ολόκληρου του Oulipo.

Το τρίτο και τελευταίο μέρος της ανάλυσής μας αφορά στα πολυπαραμύθια ή πολύκλωνα παραμύθια του Ευγένιου Τριβιζά, Τα 33 ροζ ρουμπίνια^[4] και Τα 88 ντολμαδάκια^[5]. Ο όρος πολυπαραμύθια ή πολύκλωνα παραμύθια όπως έχει ονομαστεί αυτή η σειρά βιβλίων, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένα τα βιβλία ώστε μέσα από ένα παραμύθι να μπορούν να προκύπτουν πολλά ακόμη. Πρόκειται για ένα είδος ανοιχτού βιβλίου, που απαιτεί την συμμετοχή του αναγνώστη, ο οποίος είναι αυτός που διαμορφώνει την πλοκή και τελικά αποφασίζει την έκβαση της ιστορίας, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο το βιβλίο συνώνυμο του παιχνιδιού. Στην αρχή του παραμυθιού, αναγράφονται οι οδηγίες ανάγνωσης, όπως ακριβώς συμβαίνει σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Στη συνέχεια ο αναγνώστης διαμορφώνει την ιστορία βάσει των ερωτήσεων που εμφανίζονται σε κάθε σελίδα κάτω από το κείμενο, όπως για παράδειγμα «Τι θέλεις να κάνει ο ιππότης; – Να μπει στο κάστρο και να τη ζητήσει σε γάμο; Διάβασε τη συνέχεια στην σελίδα 95 –Να συνεχίσει τον δρόμο του; Διάβασε τη συνέχεια στη σελίδα που ο αριθμός της είναι όσα και τα καναρίνια της σελίδας». Έτσι, ο βασικός δημιουργός, ή μάλλον αναδημιουργός, είναι πλέον ο αναγνώστης και όχι ο συγγραφέας. Αυτό το στοιχείο του «πολλαπλού κειμένου», δηλαδή ενός κειμένου που μπορεί δυνητικά να πολλαπλασιαστεί στο εσωτερικό του, δίνοντας δεκάδες νέα κείμενα, είναι ιδιαίτερα συχνό στην γραφή του Κενώ και βασίζεται στην μαθηματική θεωρία της Συνδιαστικής. Το σημαντικότερο «πολλαπλό» κείμενο του Κενώ είναι τα Τρία Τρισεκατομμύρια ποιήματα, για τα οποία έχουμε κάνει λόγο παραπάνω. Ωστόσο, ο Ρ. Κενώ έχει γράψει ένα ακόμα ποίημα βάσει της Συνδυαστικής, το οποίο φαίνεται να έχει πανομοιότυπη δομή με τα πολυπαραμύθια του Ε. Τριβιζά. Το ποίημα του Κενώ με τίτλο Ένα παραμύθι στα μέτρα σας^[6] (Un conte à votre façon, 1967), χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως ένα «συνθουλιπικό κείμενο». Και σε αυτήν την περίπτωση, πρόκειται πάλι για ένα ανοιχτό κείμενο, χωρίς οδηγίες χρήσης αυτή τη φορά, αλλά με εντολές όπως «Θέλετε να μάθετε την ιστορία των τριών μπιζελιών; Αν ναι πηγαίνετε στο 4, αν όχι πηγαίνετε στο 2». Το κείμενο του Κενώ, δίνει περισσότερο χώρο στον αναγνώστη καθώς τον καλεί να επιλέξει ποια ιστορία θέλει να διαβάσει, την οποία αργότερα θα διαμορφώσει και πάλι ο ίδιος. Αντίθετα, ο Τριβιζάς επιλέγει να εισάγει τον παράγοντα της διαδραστικότητας και να βάλει τον αναγνώστη να λύσει έναν γρίφο για να συνεχίσει την ιστορία («Διάβασε τη συνέχεια στη σελίδα που ο αριθμός της είναι όσα και τα καναρίνια της σελίδας). Πέρα όμως από τις παραπάνω λεπτές διαφοροποιήσεις, η αλληλεπίδραση του αναγνώστη με το κείμενο παραμένει η ίδια και στις δύο περιπτώσεις. Είναι δύο κείμενα που υπακούν στις επιταγές του μεταμοντερνισμού, ανάγουν την λογοτεχνία σε παιχνίδι όπου πρωταγωνιστικό ρόλο έχει πια ο αναγνώστης. Πρόκειται για δύο κείμενα που υπηρετούν το ίδιο λογοτεχνικό είδος, αυτό του παραμυθιού και μοιράζονται ακριβώς την ίδια δομή. Το γεγονός ότι το κείμενο του Κενώ είναι προγενέστερο του Τριβιζά, καθώς κυκλοφορεί το 1987 στην Ελλάδα, σε αντίθεση με Tα 88 ντολμαδάκια και Tα 33 ροζ ρουμπίνια, τα οποία εκδίδονται το 1997 και το 2003 αντίστοιχα, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η σειρά πολυπαραμύθια του Τριβιζά είναι εμπνευσμένη από την συνδυαστική λογοτεχνία (littérature combinatoire) του Κενώ. Ως εκ τούτου μπορούμε να πούμε ότι τα πολυπαραμύθια δεν είναι τίποτα άλλo παρά «συνθουλιπικά» κείμενα.

Αναφορές

Bens, J. (1981). Queneau Oulipien. Στο Oulipo, Atlas de littérature potentielle (σσ. 22-33). Παρίσι: Gallimard.

Le Lionnais, F. (1973). La Lipo (le priemer Manifeste). Στο Oulipo, La littérature potentielle. Créations Ré-Créations Récréations (σσ. 19-22). Παρίσι: Gallimard.

Oulipo. (1973). La littérature potentielle. Créations Re-créations Récréations. Παρίσι: Gallimard.

Perec, G. (1983). Entretien Georges Perec / Ewa Pawlikowska. Littératures(7), σσ. 69-77. doi:https://doi.org/10.3406/litts.1983.1234

Thomas, J.-J. (2006). OuLiPotemkin: Down with the Tyranny of Constraints. French Forum, 31(1), σσ. 113-126. Ανάκτηση από https://www.jstor.org/stable/40552594

Αμανίτης, Ν. (1987, Νοέμβριος-Δεκέμβριος). Oulipo: Το εργαστήρι δυνητικής λογοτεχνίας ή σοβαρά παιχνίδια έξυπνων ανθρώπων. Η λέξη(69-70), σσ. 1026-1034.

Αράγης, Γ. (2006, Ιούνιος). Σταύρου Κρητιώτη: Το μηνολόγιο ενός απόντος. Πλανόδιον, 6(40), σσ. 716-721.

Καρπούζος, Α. (2014). Ελληνιστικοί Χρόνοι: Μεταμορφώσεις της Σκέψης. Αθήνα: Εργαστήριο Σκέψης.

Κρητιώτης, Σ. (2005, Αυγούστου 26). Εγώ έβαλα τη λάσπη για να κολλήσουν τα κείμενα άλλων. Ελευθεροτυπία – Βιβλιοθήκη. (Β. Γεωργακοπούλου, Υπεύθυνος συνεντεύξεων) Ανάκτηση από https://stavroskritiotis.files.wordpress.com/2020/11/vivliothiki-eleftherotypia-26aug2005-001-merged.pdf

Κυριακίδης, Α. (Επιμ.). (2016). Παίζουμε λογοτεχνία; Το OuLiPo και η σοβαρότητα του παιχνιδιού. Αθήνα: Opera.

Παπαδοπούλου, Α. (2006). Αντιγραφές. δέ(κατα)(4).

Περέκ, Ζ. (2018). Ζωή οδηγίες χρήσεως (5η εκδ.). (Α. Κυριακίδης, Μεταφρ.) Αθήνα: ύψιλον.

(*) H Μαύρη Ιωάννα είναι απόφοιτη του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κάτοχος του μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών «Ελληνογαλλικές σχέσεις στη λογοτεχνία, τον πολιτισμό και τη μετάφραση» από το ίδιο τμήμα. Το άρθρο αυτό βασίζεται στην διπλωματική της εργασία με τίτλο «Το παιχνίδι της γραφής και της μετάφρασης: η προβληματική της μετάφρασης των συγγραφέων του Oulipo».

[1] Α. Δημουλή (2011) Έρδυλον. Αθήνα: Ποιήματα των φίλων

[2] Σ. Κρητιώτης (2005). Το μηνολόγιο ενός απόντος. Αθήνα: Πόλις

[3] Sakellariou P. Kritiotis S. (2016) 5413359… (Roman de centons). Τουλούζη: az’ art atelier Editions

[4] Ε. Τριβιζάς (2003) Τα 33 ροζ ρουμπίνια. Αθήνα: Καλέντης

[5] Ε. Τριβιζάς (1997) Τα 88 ντολμαδάκια Αθήνα Καλέντης

[6] Ρ. Κενώ (1987) Ένα παραμύθι στα μέτρα σας (Νίκος Αμανίτης, Μετάφρ) Η λέξη (69-70), σσ. 1035-1037