Η εικονογράφηση ως τέχνη (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

375

της Μαρίζας Ντεκάστρο

Επειδή, πέραν πάσης αμφιβολίας, η εικονογράφηση δημιουργεί μια δυνατή εννοιολογικά αφήγηση δίπλα στο κείμενο, δυο ράφια από τα παιδικά της βιβλιοθήκης μου στεγάζουν [ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, τον χρόνο έκδοσης και την εθνικότητα του καλλιτέχνη] το άλλο μισό των παιδικών βιβλίων: τις εικονογραφήσεις που ερέθισαν τη σκέψη μου.

Από τις πάρα πολλές, επέλεξα να σχολιάσω εκείνες πέντε βιβλίων, τεσσάρων μεταφρασμένων (το ένα εκδομένο πριν από δεκαέξι χρόνια) και ενός ελληνικού πολύ καινούριου.

*****

Κολλάζ και χιούμορ

Στο εξώφυλλο, ο Αϊνστάιν μας κοροϊδεύει βγάζοντας τη γλώσσα σαν να λέει: Ναι, καλά καταλάβατε! Μικρό με έλεγαν αργόστροφο, αλλά μετά, χα, χα…

Στέκομαι λοιπόν στην αξεπέραστη εικονογράφηση του Σερζ Μπλοκ στο Το βιβλίο των ανεπίδεκτων, των ατίθασων και άλλων ιδιοφυών (Ελληνικά Γράμματα, 2008), όπου η φαντασία του καλλιτέχνη εξάπτει την περιέργεια του αναγνώστη. Ο τόμος περιλαμβάνει μια σειρά επινοημένες αυτοβιογραφίες διασημοτήτων που παρέκκλιναν από τον μέσο όρο. Ανάμεσα σ’ αυτούς ο Ντα Βίντσι, η Άγκαθα Κρίστι, ο Γκράχαμ Μπελ, ο Βέρντι, ο Λίνκολν, ο Νταλί, ο Φλωμπέρ, Αϊνστάιν και άλλους.

Ας σχολιάσουμε πώς επενέβη ο εικονογράφος στην πασίγνωστη προσωπογραφία του πολυπράγμονος Λεονάρντο.

Φαίνεται σαν κάποιος αναγεννησιακός ανατόμος (η ανατομία ήταν ένα από τα πολλά με τα οποία ασχολήθηκε ο ντα Βίντσι) να άνοιξε το κρανίο του ώστε να εξετάσει τον εγκέφαλό του. Από το ανοιχτό καύκαλο ξεπηδούν ένα σωρό σκιτσάκια σαν αυτά που βλέπουμε στα περιθώρια σχολικών βιβλίων και τετραδίων. Μόνο που εδώ δεν είναι μουτζούρες και μάλλον αποδίδουν (δια χειρός Σερζ Μπλοκ, φυσικά) μερικές από τις διάσημες εφευρέσεις του ντα Βίντσι έτσι όπως, υποθέτω, τις φαντάστηκαν οι αναγνώστες διαβάζοντας τη βιογραφία του.

Τα πορτρέτα με τα σχολιαστικά σκιτσάκια γύρω από τα επεξεργασμένα φωτογραφικά πορτρέτα των ανεπίδεκτων και ιδιοφυών (καπέλο, παράσημα για τον Ναπολέοντα, λυχνίες και σύρματα που κρέμονται από τα αυτιά του Μπελ, την η Άγκαθα πεσμένη μέσα στο αίμα, ένα λουλουδένιο Τζον Λένον…) δείχνουν ουσιαστικά τον χαρακτήρα και το περιβάλλον της εποχής τους που αναπλάθεται διεξοδικά στα κείμενα.

*****

Δεν πειράζει που το μαύρο σφίγγει την καρδιά!

Εκτός από τις χειρονομίες που συνηθίζουμε για γρήγορες συνεννοήσεις, εξοικειωθήκαμε με τη νοηματική στις τηλεοπτικές ειδήσεις και πού και πού σε ταινίες που προβάλλονται στις πλατφόρμες.

Η Μόνικα Ταΐνι, διαγνώστηκε με κώφωση τα δυο της χρόνια. Στο σύντομο μεστό έργο της Σε ακούω (Φουρφούρι, 2023) επέλεξε το μαύρο στα κολλάζ, τα φόντα και τον χαρακτήρα της ιστορίας, για να απεικονίσει τη σιωπή του κόσμου των κωφών.

Διαβάζουμε λοιπόν την εξομολόγηση της Μονίκ που ενώ νόμιζε πως οι άλλοι είναι διαφορετικοί, τώρα της λένε πως η διαφορετική είναι εκείνη. Η Μονίκ έχει δυο φωνές, μια από το στόμα και μια των χεριών, και αναρωτιέται ποια είναι πιο δυνατή…

Η εικονογράφηση υποβάλλει σε έντονα συναισθήματα: οι ακούοντες μπορούν να καταλάβουν τι νιώθει κάθε Μονίκ, πώς είναι να ζεις μέσα σ’ ένα κενό και να προσπαθείς να γίνεις αποδεκτή όπως η Μονίκ-Μόνικα. Εξαιρετικό, πονετικά ρεαλιστικό!

Στο QR code του βιβλίου η ανάγνωσή του στη νοηματική και πληροφορίες για τη νοηματική.

*****

Η πολτοποίηση δεν ξεχωρίζει τα βιβλία

Οι εκδοτικές επιχειρήσεις αναγκάζονται ενίοτε να προχωρήσουν στην πολτοποίηση τίτλων που δεν κινούνται, λόγω έλλειψης αποθηκευτικών χώρων ή για φορολογικούς λόγους που αφορούν το προϊόν που εμπορεύονται. Εξαφανίζονται δηλαδή χιλιάδες βιβλία, όπως εκείνα των εκδ. Γαβριηλίδη, όταν με τον θάνατο του εκδότη έκλεισαν οι εκδόσεις.

Ένα από τα βιβλία που πολτοποιήθηκε είναι ο Γαλάζιος καβαλάρης του Geraldo Valério (Παπαδόπουλος, 2021), μια αναφορά στο ομώνυμο καλλιτεχνικό αντισυμβατικό κίνημα του 1911-1914 στη Γερμανία το οποίο υποστήριζε την ελευθερία έκφρασης των καλλιτεχνών σε κάθε περίπτωση. Σημειώνω ότι το 2015 οι εκδ. Καλειδοσκόπιο είχαν εκδώσει το βιβλίο -προοίμιο Ο ζωγράφος που ζωγράφισε ένα γαλάζιο άλογο, του Eric Carle, αφιερωμένο στον πρωτεργάτη του κινήματος Franz Marc.

Ο Geraldo Valério εμπνεύστηκε από το κίνημα και έφτιαξε το εικονογραφημένο βιβλίο Γαλάζιος καβαλάρης, με ήρωα το γαλάζιο άλογο που καθένας μπορεί να το καβαλήσει καθώς περιφέρεται στις σελίδες πάνω από την άχρωμη πόλη. Τα έντονα χρώματα και τα σχήματα δίνουν τον λόγο στους αναγνώστες για να φτιάξουν δική τους ιστορία, όπως συμβαίνει με όλα τα silent books.

Τι μας λέει ο δημιουργός του βιβλίου; Η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ελεύθερη παντού και πάντοτε!

*****

Η γλώσσα των χρωμάτων

Η Σαρλότ, σαν μια ακόμα Κοκκινοσκουφίτσα βγαίνει στο δάσος να μαζέψει φράουλες. Ακολουθώντας το μονοπάτι των κόκκινων φρούτων απομακρύνεται και χάνεται μέσα σ’ εκείνο τον τόπο της μαγείας. Απρόσμενα, εμφανίζεται μπροστά της ένας προστάτης, ο μεγάλος Μπλε σκύλος με την ανθρώπινη φωνή, που νικά τον μαύρο πάνθηρα, το πνεύμα του δάσους. Τον είχε συναντήσει στο κατώφλι του σπιτιού της μερικές μέρες πριν, τον είχε περιθάλψει, τον ήθελε συντροφιά, όμως η μητέρα της ήταν ανένδοτη: όχι ζώα στο σπίτι!

Η ιστορία μας θυμίζει πολλά ακόμα παραμύθια που κρύβουν ιδέες για τις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών, την πεζότητα των γονιών και τις ενοχές τους επειδή δεν τις κατάλαβαν.

Λένε πως τα χρώματα αντικατοπτρίζουν υποσυνείδητες διαθέσεις και ψυχολογικές καταστάσεις. Το εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο του Μπλε σκύλου της Nadja δημιουργούν, αν βεβαίως γνωρίζουμε τον συμβολισμό τους, κάποια πρώτα σκιρτήματα προτού το διαβάσουμε.

Στο εξώφυλλο ο μεγάλος σκύλος βάφτηκε μπλε στο χρώμα της ηρεμίας, της εμπιστοσύνης και της σταθερότητας, σε ό,τι δηλαδή χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά του προς τον άνθρωπο με τον οποίο δένεται. Στέκεται μπροστά στην πράσινη πόρτα του σπιτιού (αγάπη, ισορροπία), ο τοίχος του σπιτιού βαμμένος κίτρινος (φως, χαρά). Το οπισθόφυλλο, μετά την καλή έκβαση της ιστορίας, είναι κι αυτό σε τόνους του μπλε. Στις εσωτερικές σελίδες, δισέλιδοι πίνακες συνθέτουν τη ζωγραφική απεικόνιση της ιστορίας. Ποιους ζωγράφους είχε στο μυαλό της η Nadja όταν εικονογράφησε; Τους αναγνωρίζουμε εμείς οι μεγάλοι στο μπλε του Κλάιν, στις σκηνές του Χόπερ, στον Μονέ, στον Γκωγκέν… και ανοίγουμε με τα παιδιά βιβλία ζωγραφικής για να δείξουμε ότι στην τέχνη δεν υπάρχει παρθενογένεση!

*****

Τιμή στη βιβλιοδεσία

Νέα γνωριμία στη φετινή έκθεση βιβλίου της Θεσσαλονίκης, οι καλλιτέχνες βιβλιοδέτες Νίκος Λειβαδιώτης και Ράνια Καμπουράκη, των εκδόσεων με το όνομα «Λιλού Καγιέ». Η δουλειά τους αφορά κυρίως προϊόντα χαρτιού (τετράδια, σημειωματάρια, εκπαιδευτικά κουτιά για την τέχνη της βιβλιοδεσίας, κ.ά.). Το πρώτο τους βιβλίο, το Ένα λυθρίνι που το έλεγαν Ειρήνη είναι μια σύντομη ιστορία για ένα λυθρινάκι που προσπαθεί πολλά και διάφορα. Χαριτωμένη η ιστορία που αφηγείται, ωστόσο πολύ πιο ενδιαφέρουσα είναι η δουλειά της εικονογράφου.

Σε υποκίτρινο χαρτί Οld Μill η Ράνια Καμπουράκη δημιούργησε εικόνες χρησιμοποιώντας σαν σφραγίδες παιδικά παιχνίδια, μαχαιροπίρουνα και απίθανα άχρηστα υλικά διαφόρων μεγεθών (lego, ξύλινα τουβλάκια, πιρούνια, καπάκια). Τα από-τυπώματά τους συνθέτουν τις εικόνες του βιβλίου. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι το σύνολο μοιάζει με δειγματολόγιο (το έχουμε δει σε πρώτες δουλειές εικονογράφων) χρωμάτων (πολλά φλούο) και σχημάτων. Εδώ, σε καμιά περίπτωση!

Τα 100 αριθμημένα αντίτυπα, ραμμένα στο χέρι, έχουν καθένα πάνινη ράχη διαφορετικού χρώματος ανάλογα με τη διάθεση του βιβλιόφιλου. Το δικό μου, το 31/100, έχει πορτοκαλιά.

INFO

Νίκος Λειβαδιώτης-Ράνια Καμπουράκη