Όταν ατυχούν μεταφραστές και επιμελητές (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

της Μαρίζας Ντεκάστρο

Τελευταία διάβασα το βιβλίο Η φίλη μου η Άννα Φρανκ (*). Όπως δηλώνει ο τίτλος, η Άννα Φρανκ ήταν η παιδική φίλη, η γειτόνισσα και η συμμαθήτρια της συγγραφέως. Συναντήθηκαν το 1943 στο Άμστερνταμ όπου είχαν καταφύγει οι δυο οικογένειες αμέσως μετά την έναρξη, στη Γερμανία, των διώξεων των Εβραίων από τους ναζί.

Η Χάννα Γκόσλαρ (1928-2022) μέσα στη δραματική της ατυχία στάθηκε τυχερή και επέζησε από το Ολοκαύτωμα. Έφτιαξε τη ζωή της, παντρεύτηκε απέκτησε παιδιά, εγγόνια και δισέγγονα και πέρασε τις τελευταίες της μέρες στην Ιερουσαλήμ, στο Ισραήλ.

Η Γκόσλαρ καταθέτει μια μοναδική μαρτυρία για τα χρόνια του Β’ ΠΠ (στην οποία βοήθησε η κόρη της ξαναθυμίζοντάς της περιστατικά τα οποία της είχε διηγηθεί νεότερη). Κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου είναι βεβαίως η Άννα Φρανκ κοιταγμένη από την πολύ συναισθηματική ματιά της φίλης της και παράλληλα η ίδια η συγγραφέας και η οικογένειά της. Ιδιαίτερα το κεφάλαιο που αφηγείται τη συνάντηση στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, όπου είχαν καταλήξει και οι δυο, είναι πραγματικά συγκλονιστικό: η Άννα είναι εξουθενωμένη, λιμοκτονεί, η Μάργκοτ και η μητέρα της έχουν πεθάνει και ο πατέρας βρίσκεται έγκλειστος αλλού. Η Χάννα με σαρωτική δύναμη παραμερίζει τον φόβο διακινδυνεύοντας να συλληφθεί από τους φρουρού και να εκτελεσθεί επί τόπου, και μαζεύει λίγα τρόφιμα από τις άλλες γυναίκες του παραπήγματος για να της τα πάει.

Διαβάζουμε τα συμβάντα από την πλευρά μιας εφηβείας που ακυρώθηκε. Το 1945, στην Απελευθέρωση, η Χάννα ήταν 17 ετών. Με την διαύγεια μιας πρώιμης εφηβείας αντιλαμβάνεται τι συνέβη στον κόσμο του πολέμου, και οπωσδήποτε στους όμοιούς της, και θέλει να ζήσει ξανά!

Διηγείται τραυματικά γεγονότα και την πολιτική κατάσταση στη Γερμανία υπό τους ναζί, τον φόβο, την μετάβαση και την καθημερινή ζωή των εξόριστων εβραϊκών οικογενειών στο Άμστερνταμ (σχεδόν ανέμελη για τα παιδιά) και την φιλία που τους έδεσε, την διατάραξη της «τρομακτικής κανονικότητας» όταν κατελήφθη η Ολλανδία, την εξαφάνιση της οικογένειας Φρανκ που είχε διαδώσει ότι είχε καταφύγει στην ουδέτερη Ελβετία, ενώ είχε κρυφτεί στη γνωστή σοφίτα του κτιρίου γραφείων.

Ο εκτοπισμός, σε διαφορετική χρονική στιγμή, των οικογενειών Φρανκ και Γκόσλαρ, πρώτα στο στρατόπεδο Βέστερμπορκ κι έπειτα στο Μπέργκεν- Μπέλζεν, ο θάνατος των γονιών, η απελευθέρωση της Χάννα και της μικρής της αδελφής, το ξανασμίξιμο με συγγενείς και με τον κ. Φρανκ που τις είχε σαν κόρες του, οι περιπλανήσεις στη  Ευρώπη μέχρι να εκδοθεί η βίζα από τους Βρετανούς για την Παλαιστίνη, οι πρώτοι μήνες στην καινούργια χώρα εξιστορούνται εξαιρετικά ζωντανά στα τελευταία κεφάλαια.

Μια συγκλονιστική μαρτυρία!

Η ανάγνωση του βιβλίου με ενόχλησε! Σκόνταφτα συνέχεια! Δεν παράτησα το βιβλίο και υπέβαλλα τον εαυτό μου στη δοκιμασία μέχρι να ολοκληρώσω την ανάγνωση. Το θέμα είναι η μετάφραση και η επιμέλεια. Εντόπισα λοιπόν θέματα τα οποία σημειώνω παρακάτω, χωρίς να έχω κάνει αντιπαραβολή με το πρωτότυπο.

Αγαπητοί μεταφραστές,

δικαίως παραπονιέστε όταν στις κριτικές παρουσιάσεις των βιβλίων σπάνια οι κριτικοί αναφέρονται στην ποιότητα της μετάφρασης. Πρέπει να επισημαίνουμε λάθη καιαστοχίες; Αναμφισβήτητα!

Δεν είμαι επαγγελματίας μεταφράστρια παρότι έχω μεταφράσει αρκετά νεανικά και βιβλία ενηλίκων. Αντίθετα, είμαι έμπειρη αναγνώστρια και μπορώ να διακρίνω προβλήματα.

Αφήνω λοιπόν στην ησυχία της την ικανοποιημένη με τη δουλειά της μεταφράστρια, και απευθύνομαι στους 2 επιμελητές της έκδοσης σημειώνοντας παρακάτω, ενδεικτικά, πολύ λίγα από τα προβληματικά σημεία.

Αγαπητοί επιμελητές,

είσαστε το δεύτερο μάτι πάνω στο κείμενο!  Υπάρχουν ωστόσο πολλά… αλλά.

4. Κάνετε αντιπαραβολή του μεταφρασμένου με το πρωτότυπο ή η επιμέλεια καταλήγει σε απλή τυπογραφική διόρθωση;
5. Ελέγχετε τα πραγματολογικά στοιχεία και κάνετε υποσημειώσεις ώστε να διευκρινιστούν διάφορα που θα έκαναν την ανάγνωση πιο πλήρη; Η μεταφράστρια αρκέστηκε μόνο σε επτά (7) σημειώσεις σε κείμενο 372 σελίδων. Δεν θα έπρεπε να σημειωθούν, π.χ. κιντούς, Σαμπάτ, Χάννελι, Σιωνισμός, Χέρτσελ, μενορά, παρόλο που η πρόταση που τις ακολουθεί συνήθως εξηγεί με δυο κουβέντες τι σημαίνουν;
6. Διορθώνετε τους παρατονισμούς των ξένων ονομάτων, π.χ. Μάργκοτ και όχι Μαργκότ, αφού είναι Γερμανίδα και το όνομα τονίζεται στην παραλήγουσα, Τάλι και όχι Ταλί, Ρεχάβια (συνοικία της Ιερουσαλήμ) και όχι Ρεχαβία, κ.ά.
7. Διορθώνετε τη σύνταξη, αναδιαμορφώνετε τις προτάσεις σε ένα κείμενο μεταφρασμένο τσαπατσούλικα;

    …Προσκολλήθηκα πάνω τους και πρόβαλλα αντίσταση στο να κοιμάμαι μόνη μου. Έξοχα ελληνικά!

    …Και οι δυο μου γονείς ήταν προϊόντα του μεσοπολεμικού γερμανικού διανοητισμού (intellectualism?) και φιλελευθερισμού… Η λέξη ‘διανοητισμός’ δεν αναφέρεται στην Πύλη της Ελληνικής Γλώσσας. Σύμφωνα με δύο σοβαρά λεξικά σχετίζεται με τον ρασιοναλισμό και τα συνώνυμά του  (https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/intellectualism και https://www.merriam-webster.com/thesaurus/intellectualism ). Πιστεύω ότι χρησιμοποιώντας τη λέξη ‘ρασιοναλισμός’ η πρόταση μπορούσε να διατυπωθεί πιο καλύτερα.

… προς μεγάλη του ανακούφιση μετατέθηκε (moved, transferred?) από τα καθήκοντά του στην πρώτη γραμμή… Μήπως καλύτερη επιλογή: …προς μεγάλη του ανακούφιση απαλλάχτηκε από τα καθήκοντά του στην πρώτη γραμμή και μετακινήθηκε/ μετατέθηκε…

5. Αντικαθιστάτε λέξεις με άλλες που αποδίδουν σωστότερα το νόημα;

    …Αλλά ο πατέρας μου παρόλη τη σοφία του….δεν θα μπορούσε καν να ονειρευτεί τι θα   επακολουθούσε… Σίγουρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί τις μελλοντικές διώξεις, τους εκτοπισμούς, τις αδιανόητες μαζικές δολοφονίες και όχι να ονειρευτεί το ζοφερό μέλλον!

Μια από τις σημασίες του ‘ονειρεύομαι’ είναι ‘δημιουργώ με τη φαντασία μου’ (https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=ονειρεύομαι&dq )

Το ρήμα to dream-ονειρεύομαι- μπορεί να αντικατασταθεί από συνώνυμά του που αποδίδουν εδώ καλύτερα το νόημα- consider, conceive, visualize, κ.ά. (βλ. https://languages.oup.com/google-dictionary-en/ )

    …ανησυχούσαν να μη διαταραχτεί η εύθραυστη ισορροπία αποδοχής που είχαν βρει στην ολλανδική κοινωνία, κυρίως οι πιο εύποροι και εδραιωμένοι (settled, established?) Εβραίοι… Μήπως καταξιωμένοι ή περιφραστικά αναδιατυπώνοντας την πρόταση, π.χ. …που είχαν εδραιώσει τη θέση τους…

Γενική-γνωστή- παρατήρηση:

Κάθε μετάφραση είναι μια μετα-δημιουργία του μεταφραστή της ο οποίος φροντίζει να μην προδίδει το κείμενο του συγγραφέα. Αλλά τα κείμενα δεν είναι ιερά και δεν μεταφράζονται κατά λέξη! Αντίθετα, προσαρμόζονται στη νέα γλώσσα. Μπορεί ο μεταφραστής να πάρει κάποιες ελευθερίες ώστε το κείμενο να γίνει πιο εύληπτο; Αναμφίβολα.

Τέλος, αρκεί να είναι κάποιος συγγραφέας και να ξέρει ξένες γλώσσες για να μεταφράσει; Όχι, η μετάφραση έχει τους δικούς της κανόνες!

Προσθέτω επίσης το ζήτημα των αμοιβών των μεταφραστών. Μου έχει συμβεί να σχολιάσω μετάφραση και ο μεταφραστής να μου δηλώσει ανενδοίαστα το εξής: «Για την αμοιβή που πήρα … μια χαρά είναι η μετάφραση! Ό,τι πληρώνεις παίρνεις».

Για να εξηγούμαστε δεν είναι το μοναδικό βιβλίο με μεταφραστικά προβλήματα και «άτεχνα» ελληνικά ή πραγματολογική λάθη. Τέτοια ξεφεύγουν και από τους πολύ προσεκτικούς και έμπειρους επαγγελματίες! Απλά, το συγκεκριμένο μου στέρησε τη χαρά της ανάγνωσης.

Ξεκίνησα Το πορτρέτο ενός γάμου, της Μάγκι Ο΄ Φάρελ, επίσης στις εκδ. Ψυχογιός. Η μετάφραση του Αύγουστου Κορτώ, διαμάντι!

* Προβάλλεται από το Netflix.

INFO

Hannah Pick-Goslar

Η φίλη μου η Άννα Φρανκ

Μτφρ. Χριστίνα Μανιά

Ψυχογιός, 2024.