του Λεωνίδα Οικονόμου(*)
Ξέρουμε σχετικά λίγα πράγματα για την Τρούμπα, παρότι υπήρξε ένα σημαντικό φαινόμενο της ζωής και του χώρου του Πειραιά, αλλά και ολόκληρης της πρωτεύουσας. Σ’ έναν περιορισμένο χώρο, δίπλα στο λιμάνι, δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο ένα κέντρο νυχτερινής διασκέδασης, σεξουαλικών υπηρεσιών, τυχερών παιχνιδιών, διάθεσης και κατανάλωσης ψυχοτρόπων ουσιών, και άλλων νόμιμων, παράνομων και ημιπαράνομων δραστηριοτήτων που δημιούργησε ένα μεγάλο μύθο, αλλά έχει ελάχιστα απασχολήσει τους ερευνητές. Η Τρούμπα ανδρώθηκε στο επιτρεπτικό (για ορισμένους ανθρώπους και δραστηριότητες) περιβάλλον της μετακατοχικής περιόδου, γιγαντώθηκε με τη βοήθεια του αμερικανικού στόλου που τροφοδοτούσε για πολλά χρόνια συστηματικά τις δραστηριότητές της και διαλύθηκε σε μεγάλο βαθμό στο πλαίσιο των «εκκαθαριστικών» παρεμβάσεων του χουντικού δήμαρχου Σκυλίτση, που στέρησαν από τον Πειραιά ένα μέρος της ιστορίας και της γοητείας του.
Οι έρευνες του Βασίλη Πισιμίση έχουν συμβάλλει στη διάσωση της μνήμης αυτού του φορτισμένου, αλλά και ξεχασμένου, τόπου. Το νέο του βιβλίο είναι μια σημαντική συμβολή στην ιστορία (και προϊστορία) της Τρούμπας και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων και γειτονιών του Πειραιά. Ο συγγραφέας εντόπισε, μέσα από μακρά και επίμονη έρευνα, έναν ικανό αριθμό προσώπων που γνώριζαν την Τρούμπα μέσα από διάφορες ιδιότητες, συνέλεξε τον λόγο τους με ευαισθησία και επάρκεια και τον παρουσίασε υποδειγματικά, καθιστώντας έτσι το βιβλίο του μια σημαντική πηγή για ένα παραμελημένο, αλλά όχι λιγότερο σοβαρό, ζήτημα. Οι ιστορίες ζωής που συγκέντρωσε είναι συχνά συναρπαστικές και το βιβλίο διαβάζεται όχι μόνο ως ιστορικό τεκμήριο αλλά και ως καλειδοσκοπικό μυθιστόρημα.
Θα αναδείξω σε ό,τι ακολουθεί μερικούς από τους τρόπους με τους οποίους το βιβλίο σκιαγραφεί το τοπίο της σεξουαλικής διασκέδασης και των δραστηριοτήτων του δρόμου στον μεταπολεμικό Πειραιά. Μέσα από τις αφηγήσεις και τα υπόλοιπα στοιχεία αναδύεται το ευρύ φάσμα των κέντρων νυχτερινής διασκέδασης και ερωτικών υπηρεσιών που υπήρξαν η ραχοκοκαλιά της Τρούμπας (καμπαρέ, κωλόμπαρα, πορνεία, ξενοδοχεία ερωτικών συναντήσεων, κρυφοί οίκοι ανοχής) και αποκτούμε μια ιδέα του τρόπου λειτουργίας, των προσφερομένων υπηρεσιών και των καλλιτεχνικών, μουσικών και χορευτικών προγραμμάτων που συχνά περιλαμβάνονταν. Μια πρώτη έστω και θραυσματική εικόνα της ποικιλίας των θεαμάτων, ακροαμάτων, υπηρεσιών, πελατών, συναλλαγών και σεξουαλικοτήτων που συνέθεταν το ψηφιδωτό της διασκέδασης στην Τρούμπα και τις γύρω περιοχές. Ο ερευνητής μας παρουσιάζει ενδιαφέρουσες, πλούσιες σε ιθαγενή λόγο, ιστορίες ή θραύσματα ζωής των εργαζόμενων γυναικών, των μαντάμ, των επιχειρηματιών, των νταβατζήδων, των ιμπρεσάριων, των κραχτών, του υπηρετικού προσωπικού, των αστυνομικών, των ταξιτζήδων, των μικροαπατεώνων, των κλεπταποδόχων, των ενήλικων ή ανήλικων μικροπωλητών και λούστρων κι ορισμένων από τους πελάτες. Προσφέρει επιπλέον μια νυχτερινή γεωγραφία του αγοραίου έρωτα στον Πειραιά, τόσο του ετεροφυλόφιλου όσο και του γκέι ή κουίρ, εντοπίζοντας τις πιάτσες, τις εξειδικεύσεις και τις ιδιαίτερες πελατείες τους. Οι πρακτικές της αστυνομίας και η διαπλοκή μετεμφυλιακού κράτους και υποκόσμου αναδύονται επίσης σε πολλές αφηγήσεις, όπως και ο κώδικας ή ίσως καλύτερα οι κώδικες της μαγκιάς και της ανδρικής τιμής. Οι ιστορίες υποδεικνύουν, συχνά με μεγάλη αμεσότητα, τη βία που διαπερνούσε όχι μόνο τον κόσμο της Τρούμπας και τις ομάδες των παράνομων, αλλά και τις έμφυλες σχέσεις γενικότερα, τις ανδρικές ιεραρχίες και τις σχέσεις κράτους πολιτών. Η έμφυλη ματιά του συγγραφέα δεν ξεχωρίζει συχνά από τις απόψεις των συνομιλητών του, αλλά διακρίνεται σαφώς η ερευνητική του ανοιχτοσύνη και η προσπάθεια να καταγράψει όσο πιο πιστά μπορεί τις σύνθετες πραγματικότητες που τον ενδιαφέρουν.
Πολλές αφηγήσεις προέρχονται από άνδρες που γνώρισαν την Τρούμπα και που ως παιδιά εργάζονταν ως μικροπωλητές. Πρόκειται για μυθιστορηματικές και συγκινητικές αφηγήσεις που φέρνουν στον νου τη βιογραφία και τα τραγούδια του Καζαντζίδη και φωτίζουν σημαντικές όψεις της εμπειρίας και των αντιλήψεων των φτωχών λαϊκών στρωμάτων. Το βιβλίο αποτελεί κυρίως μια χρήσιμη πηγή για την μεταπολεμική ιστορία του πληρωμένου έρωτα. Σκιαγραφεί τις διαφορετικές μορφές ερωτικής εργασίας, την ταξική διαστρωμάτωσή της, τις ποικίλες προελεύσεις και καριέρες των γυναικών και των ανδρών που ενεπλάκησαν στις δραστηριότητές της και διάφορα στοιχεία των σεξουαλικών αντιλήψεων και πολιτισμών της εποχής. Στα προτερήματα του βιβλίου περιλαμβάνεται το γεγονός ότι καταγράφει όψεις της κουίρ ιστορίας της Τρούμπας δείχνοντας την απόκρυφη και κυνηγημένη, αλλά σημαντική παρουσία γκέι, λεσβιών και τρανς προσώπων στους δρόμους, σε ορισμένα κέντρα και σπίτια και στα προγράμματα των καμπαρέ.
Οι αφηγήσεις φωτίζουν, εν μέρει τουλάχιστον, τα διαφορετικά κίνητρα, διαδρομές και περιστάσεις που οδήγησαν τις γυναίκες αυτές στην Τρούμπα, αλλά και τις διαφορετικές πορείες τους στο επάγγελμα. Από τη μια μεριά επιβεβαιώνουν την αντίληψη, η οποία βλέπει την πορνεία ως προϊόν ποικίλων καταναγκασμών που βασίζεται στην άσκηση φυσικής και συμβολικής βίας πάνω στις γυναίκες και έχει σαν συνέπεια τη σωματική, ψυχολογική και κοινωνική τους καταρράκωση. Βλέπουμε την ευάλωτη θέση των γυναικών, και ιδίως των υπηρετριών, και την έμφυλη βία ως βασικό συστατικό των σχέσεων σε πολλαπλά επίπεδα. Πολλές αφηγήσεις δίνουν, όμως, έρεισμα και στον αντίλογο που προτιμά τον όρο σεξουαλική εργασία (ως λιγότερο στιγματιστικό από τον όρο πορνεία) και επισημαίνει ότι η τελευταία είναι συχνά αποτέλεσμα επιλογής για διάφορους λόγους· παίρνει διαφορετικές μορφές που ενέχουν διαφορετικούς κινδύνους, ασκείται για μεγαλύτερα ή μικρότερα διαστήματα και δεν οδηγεί αναγκαστικά στην καταστροφή και τον θάνατο. Είναι ενδιαφέρον ότι βρίσκουμε έναν διαδεδομένο θετικό λόγο για τις γυναίκες της νύχτας από πολλούς Πειραιώτες, οι οποίοι αναγνωρίζουν τις υπηρεσίες που προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο, την μπέσα και την αγνότητα της ψυχής τους και επισημαίνουν τους ποικίλους και ταξικά διαφοροποιημένους τρόπους με τους οποίους αναμιγνύεται ο έρωτας και το χρήμα.
(*) Ο Λεωνίδας Οικονόμου είναι καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Βασίλης Πισιμίσης, Τρούμπα, Βούρλα, Λιμάνι, εκδόσεις Μωβ
