του Γιάννη Μουγγολιά
Με αφορμή τη συμπλήρωση τη Δευτέρα 2 Σεπτεμβρίου 123 χρόνων από τη γέννηση του κορυφαίου υπερρεαλιστή ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου, από τον θάνατο του οποίου πριν λίγες μέρες (3 Αυγούστου) συμπληρώθηκαν 49 χρόνια, θα επιχειρήσουμε μια ματιά στις ομολογουμένως ελάχιστες απόπειρες συνθετών να μελοποιήσουν ποιήματά του. Καλοκαιρινές μέρες και η ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου με τη συχνότατα «ναυτική, θαλασσινή» ψυχή και αίσθησή της είναι σίγουρα μια εξαιρετικά επίκαιρη υπόθεση. Μήπως όμως κάπως έτσι είναι και η μουσική που γράφτηκε κατά καιρούς για να τη «ντύσει» ή τα εγχειρήματα της μελοποίησης υπακούουν αυστηρά στα προστάγματα και την προσωπική θεώρηση των συνθετών;
Η περίπτωση του Ανδρέα Εμπειρίκου δεν ήταν από αυτές που ποιήματά τους γνώρισαν πολλές μελοποιήσεις και παρά την αξία του και την ξεχωριστή θέση που κατέχει στην εξέχουσα λίστα των Ελλήνων ποιητών δεν συνδέθηκε με τον χώρο της μελοποίησης ποιημάτων, που στη χώρα μας είχε ιδιαίτερη άνθηση δίνοντας πολλαπλά δείγματα. Κάτι όμως που μάλλον είναι αναμενόμενο αφού η ιδιοσυγκρασιακή ποίηση του Εμπειρίκου με την υπερρεαλιστική φυσιογνωμία και το διάχυτο ερωτικό στοιχείο σίγουρα δεν διευκόλυνε ανάλογες απόπειρες μελοποίησης τουλάχιστον από συνθέτες και δημιουργούς του mainstream ελληνικού τραγουδιού. Παράλληλα εκτός της ιδιαίτερης θεματολογίας της, η ποίηση του Εμπειρίκου και οι λόγιες συχνά εκφράσεις που χρησιμοποιούσε διακρίνονταν από έντονη μουσικότητα από μόνες τους. Κατά αυτόν τον τρόπο η όποια επιπλέον, πρόσθετη ενέργεια ενός συνθέτη πάνω στα ποιήματα έντονης μουσικότητας αντί να δημιουργεί μια έξωθεν μουσική δημιουργία και ανάγνωση πάνω στην ποίηση, μάλλον αφαιρεί ή υπερφορτώνει μια ποίηση έτσι κι αλλιώς χρωματισμένη και πλήρη αλλαγών και ξαφνιασμάτων. Έτσι Ελύτης, Σεφέρης, Καββαδίας, Καρυωτάκης και πολλοί άλλοι στάθηκαν στην πρώτη γραμμή της μελοποίησης συγκρινόμενοι με τον Εμπειρίκο. Με αυτά τα δεδομένα ας ρίξουμε μια ματιά στους δίσκους που έχουν ηχογραφηθεί με ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου ρίχνοντας το βάρος κυρίως στη θαυμάσια δουλειά του Νίκου Λαρυγγάκη, ο οποίος είχε την έμπνευση και την τόλμη να υλοποιήσει ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα, αυτό της κυκλοφορίας δίσκου με αποκλειστικά μελοποιημένη ποίηση του Εμπειρίκου, εξασφαλίζοντας βέβαια τη σύμφωνη γνώμη και σχετική άδεια από την οικογένεια του ποιητή. Αξίζει εδώ να αναφερθεί και το γεγονός ότι με ξεκάθαρη εντολή του ο Ανδρέας Εμπειρίκος είχε απαγορεύσει τη μελοποίηση στίχων του μετά τον θάνατό του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σύνθεση των αδελφών Χάρη και Πάνου Κατσιμίχα επηρεασμένη από την ποίησή του, με τίτλο «Εχεμύθεια» και η οποία φέρει τον τίτλο του ποιήματος του Εμπειρίκου από την «Ενδοχώρα», αρχικά κυκλοφόρησε ως ινστρουμένταλ κομμάτι χωρίς τους στίχους του ποιήματος, οι οποίοι προστέθηκαν αργότερα διαμορφώνοντας στην τελική του μορφή το όμορφο τραγούδι των εκλεκτών τραγουδοποιών, προφανώς σε συμφωνία με την οικογένεια του ποιητή. Παρόλα αυτά κάποια κατόπιν άδειας και συγκατάθεσης της οικογένειας και της συζύγου του διάφορες απόπειρες μελοποίησης ποιημάτων του βρήκαν τον δρόμο της κυκλοφορίας.
Η πρώτη λοιπόν αποτύπωση της ποίησης του Εμπειρίκου στη δισκογραφία έγινε το 1964 με την κυκλοφορία από τη δισκογραφική εταιρεία Διόνυσος του δίσκου βινυλίου «Ο Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο» όπου έχουμε την εξαιρετικά χρωματισμένη, εκφραστική και ανθηρή απαγγελία των ποιημάτων από τον ίδιο τον 63χρονο τότε ποιητή χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων. Ακούγοντας τον Εμπειρίκο να διαβάζει ποιήματά του-μεγάλου αλλά και μικρού μεγέθους- μπορούμε να διαπιστώσουμε πόσο «μουσική» είναι από μόνη της η ποίησή του.
Νίκος Λαρυγγάκης «Πτερά του Μοντεζούμα»
Η πιο σημαντική απόπειρα να συνοδευτεί η ποίηση του Εμπειρίκου με μουσική ήταν η δισκογραφική δουλειά που κυκλοφόρησε το 1986, πριν από 38 χρόνια και 11 χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή. Ο λόγος για τον δίσκο του Νίκου Λαρυγγάκη «Πτερά του Μοντεζούμα», ενός δημιουργού του οποίου το όνομα δεν είναι ευρέως γνωστό στο κοινό. Ο δίσκος κυκλοφόρησε από τη δισκογραφική εταιρεία Λύρα. Ο μοναδικός δίσκος που αποτελείται αποκλειστικά από μελοποιημένα ποιήματα του Εμπειρίκου σε αντίθεση με τις υπόλοιπες προσπάθειες μελοποίησης του έργου του που αποτελούν μέρη των δίσκων των διάφορων δημιουργών. Ταυτόχρονα είναι ο πρώτος από τους δίσκους που έγινε ολοκληρωμένη προσπάθεια μελοποίησης των ποιημάτων του. Συνθέτης του δίσκου ο Νίκος Λαρυγγάκης από τη Γλώσσα της Σκοπέλου, που στις 20 Αυγούστου έγινε 70 ετών, με δισκογραφία τριών προσωπικών δίσκων και συνεργασίες με άλλους συνθέτες και μουσικούς, αλλά και με σημαντική ενασχόληση με τη μουσική τόσο στην Αμερική όσο και στην Ελλάδα. Έχοντας ήδη στις αποσκευές του τον πολύ καλό δίσκο του «Πράσινο αεράκι» που κυκλοφόρησε το 1985 στη δισκογραφική εταιρεία Λύρα, ο Νίκος Λαρυγγάκης με τα ποιήματα του Εμπειρίκου προχωρά στην πιο προσωπική, ιδιαίτερη και συγκροτημένη μουσική του δουλειά.
Στα «Πτερά του Μονεζούμα» συμπεριλαμβάνονται επτά ποιήματα του Εμπειρίκου που μελοποίησε ο Νίκος Λαρυγγάκης αλλά και ένα σύντομο κομμάτι με τίτλο «Πρόλογος στο υψίπεδον της διελεύσεως» που αποτελεί μια πρωτότυπη δημιουργία του Νίκου Λαρυγγάκη, κάτι σαν εισαγωγή στο εξαιρετικό γνωστό ποίημα του Εμπειρίκου, όπου ο ίδιος ο Λαρυγγάκης με γλώσσα «εμπειρίκια» δίνει τις συνθήκες που διαμόρφωσαν την τάση του και την πρωτοβουλία του να μελοποιήσει έργα του ποιητή. Μια πρωτοβουλία που μοιάζει φυσική και αναμενόμενη, αυτόματη και άμεση. Η επιλογή των ποιημάτων που μελοποιούνται εδώ, ανήκει στον ποιητή και στιχουργό Άκο Δασκαλόπουλο (1937-1998). Τα μελοποιημένα ποιήματα ερμηνεύουν τραγουδώντας ο ίδιος ο Νίκος Λαρυγγάκης, ο οποίος παίζει και ακουστικές κιθάρες (εξάχορδη, δωδεκάχορδη) και έχει την επιμέλεια της ενορχήστρωσης μαζί με τον Μίμη Ντούτσουλη, και η τραγουδίστρια Ελένη Αντωνιάδου («Υψίπεδον της διελεύσεως», «Στροφές στροφάλων», «Βέλη»), η οποία εδώ κάνει το δισκογραφικό φωνητικό ντεμπούτο της, ενώ αργότερα θα αποσπάσει βραβείο ερμηνείας στο Φεστιβάλ Τραγουδιού Θεσσαλονίκης και θα τραγουδήσει διάφορα τραγούδια συνθετών, μεταξύ των οποίων και του Μίμη Πλέσσα αλλά και άλλων ιδιαίτερα δημοφιλών λαϊκών. Συμμετέχουν επίσης και δυο παιδικές φωνές κοριτσιών, της Αντιγόνης Τσολάκη και της Σοφίας Αθηναίου. Το οργανικό σύνολο που συνοδεύει τον Λαρυγγάκη και το οποίο συνδυάζει με εξαιρετικό τρόπο ηλεκτρικά και ακουστικά-παραδοσιακά όργανα, αποτελούν οι Δήμης Παπαχρήστου (ηλεκτρική κιθάρα), Πέτρος Πρωτοπαππάς (φλάουτο), Μάνος Αβαράκης (φυσαρμόνικα, καλίμπα, οκαρίνα, Μίμης Ντούτσουλης (ακουστικό μπάσο, κρουστά, ντέφι), Αχιλλέας Περσίδης (λαούτο), Μιχάλης Γύζης (prophet 2.000, PPG 2,3), Άγγελος Σφακιανάκης και Γιάννης Φιλίππου (κρουστά).
Το εξώφυλλο του δίσκου κοσμεί ένας πίνακας ζωγραφικής του εικαστικού και ποιητή Βασίλη Πούλιου, απόλυτα ταιριαστός με την υπερρεαλιστική ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου.
Όσον αφορά στα ποιήματα του Εμπειρίκου εδώ επιλέχτηκαν τα «Πτερά Του Μοντεζούμα» από την ενότητα «Υδατοπτώσεις» που ανήκει στο βιβλίο του «Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες» που κυκλοφόρησε το 1985 αλλά η γραφή του περιλαμβάνει έργα γραμμένα από το 1965 έως το 1971, το «Υψίπεδον της Διελεύσεως» που ο Εμπειρίκος αφιέρωσε στον ψυχαναλυτή του, Ρενέ Λαφόργκ και που εμπεριέχεται στην ενότητα «Το σώμα της πρωίας» (1935-1936) από την «Ενδοχώρα» του, το «Διεθνές» και η «Γαλάζια Χάντρα» από τις «Υδατοπτώσεις» του «Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες», οι «Στροφές Στροφάλων» (πρώτη γραφή: 1935-1936) από το «Σώμα της πρωίας» της «Ενδοχώρας» όπου στον ύμνο του στην ελληνική ναυσιπλοΐα και στο εγκώμιό του για το υπερωκεάνιο που μοιάζει να έχει ψυχή και να κινείται παράλληλα με τον άνθρωπο, ο Εμπειρίκος δείχνει να υποχωρεί από τον έντονο ποιητικό υπερρεαλισμό που χαρακτηρίζει εδώ μόνο συγκεκριμένους στίχους του, το «Ιππικόν Του Αλέξανδρου» (ή Και πριν ακόμη από τους γάμους) από την ενότητα «Τέσσερα ποιήματα για τον γυιό μου Λεωνίδα όταν ήταν μικρό παιδί» του «Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες» και τα «Βέλη» από την ενότητα «Η τρυφερότης των μαστών» (1934) από την «Ενδοχώρα».
Τα «Πτερά του Μοντεζούμα» είναι ένα σπουδαίο μουσικό έργο με σπάνια οντότητα και προσωπικότητα, κάτι σαν ζωντανός οργανισμός που πλέει, που κινείται στα ανοικτά σαν το υπερωκεάνιο του Εμπειρίκου, το οποίο κουβαλά ζωές σφύζουσες και αιμάτινες, γεμάτες πόθους, ενέργεια και ευαισθησία. Μουσική συναρπαστική γεμάτη αισθήσεις, συναισθήματα, χρώματα, αρώματα, κορυφώσεις, κύματα και θαλασσινή αλμύρα. Μουσική ταξιδιάρικη, ατμοσφαιρική, περιπετειώδης, ονειρική μέσα στις διαδρομές της με πειραματισμούς και εναλλαγές, λυρική ομορφιά αλλά και με φρεσκάδα και ζωτική ορμή. Μουσική που αναπλάθει άλλες εποχές, δεμένη με την εκφραστική φωνή του Νίκου Λαρυγγάκη, μουσική κατά κάποιο τρόπο «διεθνής» που διατηρεί τυχοδιωκτικά στοιχεία στα ταξίδια του κόσμου αλλά και στοιχεία αυθεντικής ελληνικότητας, μουσική με εξάρσεις ή με ήπια, μελωδική ανάπτυξη, με νευρώδη, σχεδόν σωματική αντανάκλαση που ταιριάζει στον εμπειρίκιο, υπερρεαλιστικό στίχο. Πρόκειται για μια ξεχωριστή, διαφορετική και αντισυμβατική ποίηση που δεν είναι και εύκολο πράγμα να προσεγγιστεί με τον απλό και τυπικό τρόπο. Στην προσπάθειά του αυτή ο Νίκος Λαρυγγάκης κάνει το πρώτο του και μοναδικό του βήμα στη μελοποιημένη ποίηση και τα καταφέρνει θαυμάσια. Κατορθώνει να ανταποκριθεί με αξιώσεις σε μια ελεύθερη ποιητική γραφή που έχει σε αρκετές περιπτώσεις τη γνωστή ερωτική φόρτιση του ποιητή.
Αν υπογραμμίζαμε κάποιες από τις συνθέσεις του δίσκου, θα ξεκινούσαμε με το «Υψίπεδον της διελεύσεως», μια μπαλάντα με έντονο λυρικό ερωτικό στοιχείο, όπου το φλάουτο και οι κιθάρες ανοίγουν ονειρικούς δρόμους πάνω στους οποίους ταξιδεύουν οι εκφραστικές φωνές του Νίκου Λαρυγγάκη και της Ελένης Αντωνιάδου αλλά και οι δυο κοριτσίστικες παιδικές φωνές, οι οποίες στο ρεφραίν τονίζουν την ποιητική κατάφαση με ευαίσθητο αλλά απόλυτο τρόπο: «Όλα στη ζωή θέλουν αγάπη και στοργή». Στο «Διεθνές», μια σύνθεση με ιδιαίτερη φαντασία που στήνει θαυμάσια ατμοσφαιρικά ηχοτοπία και θέτει σε κίνηση μνήμες από μπαλάντες και πρωτότυπα ευρήματα και στη σαγηνευτική «Γαλάζια χάντρα» όπου αξιοποιούνται μοναδικά παραδοσιακά και σύγχρονα όργανα ξεδιπλώνοντας μια έξοχη, εύγλωττη, άμεση και εκ βαθέων αφήγηση, ο Λαρυγγάκης ενεργοποιεί κορυφαίες στιγμές του συνθετικού του ταλέντου. Κάτι που απολαμβάνουμε σε πλήρη ανάπτυξη και στις «Στροφές στροφάλων» και στα «Βέλη» με την εξαιρετική ερμηνεία της Ελένης Αντωνιάδου, απόλυτα ταιριαστή στη μουσική του συνθέτη. Άξιο επισήμανσης και το θαυμάσιο «Ιππικόν του Αλέξανδρου» με τα τοπωνύμια και τα ονόματα της εμπειρίκιας φαντασίας να τυγχάνουν της εκλεκτής μουσικής ματιάς.
Σε κάθε περίπτωση ο Νίκος Λαρυγγάκης δημιουργεί ένα προσωπικό ακρόαμα, που σφραγίζεται από την ιδιοσυγκρασιακή συνθετική του υπογραφή σε μια εξέχουσα στιγμή τραγουδοποιίας. Το σημαντικότερο είναι ότι πρόκειται για ένα μουσικό ύφος που, παρότι μπορεί να απέχει και να μην έχει ευδιάκριτες γέφυρες με την εποχή του Εμπειρίκου, ωστόσο μέσα στις αναζητήσεις του και την αντισυμβατική τραγουδοποιία του, γίνεται απολύτως ταιριαστό στον ποιητικό λόγο του μεγάλου ποιητή. Είτε στήνει μακρόσυρτες εισαγωγές ή εκτεταμένα οργανικά μέρη είτε με τις λεπτές μουσικές αντιστίξεις του στίχου που συνοδεύουν υποδειγματικά τον ποιητικό λόγο, ο Λαρυγγάκης φτιάχνει ατμόσφαιρες και σε βυθίζει με μαγικό τρόπο στο όραμα του ποιητή. Αναμφισβήτητα η σημαντικότερη δισκογραφική κατάθεση του Νίκου Λαρυγγάκη, που το 1992 ολοκλήρωσε την πορεία του στη δισκογραφία με το «Άτακτο Παιδί» και τη συμμετοχή της τραγουδίστριας Ηρώς Λεχουρίτη σε κάποια τραγούδια του δίσκου. Ο Νίκος Λαρυγγάκης ο οποίος ανήκε στη σοδειά των εκλεκτών τραγουδοποιών της δεκαετίας του 1980, πριν ξεπηδήσουν εκπρόσωποι του είδους όπως ο Σωκράτης Μάλαμας, ο Ορφέας Περίδης κ.α., συνεργάστηκε επίσης σε συναυλίες που έγιναν κυρίως σε νησιά με τον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα όπου μοιράστηκαν τη σκηνή. Στην καλλιτεχνική του πορεία είναι εμφανείς οι επιρροές τόσο από το αμερικάνικο και γενικότερα αγγλόφωνο τραγούδι, το ροκ, τα μπλουζ, την τζαζ, τη σύγχρονη μουσική αλλά και από τα μαθήματα τραγουδοποιίας που έλαβε στην Αμερική, όσο και τα δάνεια από τις ελληνικές μουσικές, τη βυζαντινή μουσική που είχε αφήσει πάνω του ανεξίτηλο ίχνος, την αρχαιότροπη μουσική που θαύμαζε, αλλά και οι επιδράσεις από τις ανατολικές παραδοσιακές μουσικές της Περσίας, την αραβική μουσική και τις μουσικές των γειτόνων. Όλες αυτές οι πηγές λειτούργησαν σαν μια ενιαία βαθιά δεξαμενή αναφοράς που λειτούργησε ως έμπνευση και καθοριστικός παράγοντας για να διαμορφώσει ο τραγουδοποιός και συνθέτης το ιδιαίτερο δικό του και εξαιρετικά ασυνήθιστο ύφος.
Γιώργος Κουρουπός «Η ωραία μας άγνωστη»
Μια σημαντική προσπάθεια μελοποίησης ποιημάτων του Ανδρέα Εμπειρίκου έγινε το 1998 από τον λόγιο συνθέτη Γιώργο Κουρουπό όταν κυκλοφόρησε σε cd ο δίσκος «Η ωραία μας άγνωστη» από τη δισκογραφική εταιρεία EMI.
Στον δίσκο ο Κουρουπός μελοποιεί επίσης ποιήματα των Οδυσσέα Ελύτη, «Δεκαέξι χαϊκού» Γιώργου Σεφέρη και άλλα κομμάτια. Τα ποιήματα που επιλέγει να μελοποιήσει ο Κουρουπός είναι τα «Κόρη», «Βορειοανατολική παλάμη», «Τα Βέλη» και «Το Γάλα του Αιγιαλού», όλα από την «Ενδοχώρα», τα τρία πρώτα από την ενότητα «Η τρυφερότης των μαστών» και το τέταρτο από την ενότητα «Το σώμα της πρωίας». Όλα ερμηνεύονται από τη φωνή του εμβληματικού Σπύρου Σακκά. Στα τρία πρώτα υπάρχει η πιανιστική συνοδεία του συνθέτη, ενώ στο τέταρτο το μουσικό βάρος αναλαμβάνουν η πιανίστρια Νέλλη Σεμιτέκολο, ο βιολοντσελίστας Renato Ripo και ο κρουστός Δημήτρης Δεσύλλας. Η ερμηνεία του Σπύρου Σακκά μοναδική είναι εξαιρετικά προσαρμοσμένη και συγκλίνουσα στην τελετουργική ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο Κουρουπός. Οι μελοποιήσεις δεν σχετίζονται με τη γνωστή λαϊκή ή έντεχνη προσέγγιση που είχαν οι γνωστοί Έλληνες συνθέτες στους ποιητές, όπως είχαμε συνηθίσει στην Ελλάδα, αλλά είναι ενταγμένες σε μια σαφώς πιο λόγια γενικότερη θεώρηση. Η ελευθερία της μουσικής ματιάς ενεργοποιείται θαυμάσια από την ελευθερία που χαρακτηρίζει τον ποιητικό λόγο και μουσική και ποίηση καθοδηγούμενες από την ίδια λογική, δημιουργούν ένα θαυμάσιο σύνολο που έλκει την προσοχή γοητεύοντας τον ακροατή και χωρίς να υπολείπεται στιγμή των υψηλών ποιοτικών επιπέδων. Έτσι η ακρόαση χαρακτηρίζεται τόσο από την πρωτοτυπία, συχνά από μια παιγνιώδη διάθεση και την ασυνήθιστη προσέγγιση του δημιουργού και του ερμηνευτή, όσο και από την εξαιρετικά μελετημένη ισορροπία λόγου και μουσικής. Η διάρκεια των μουσικών κομματιών μικρή αφού καθένα από τα τρία πρώτα δεν υπερβαίνει τα δύο λεπτά.
Τα τρία πρώτα κομμάτια με τα ποιήματα του Εμπειρίκου εμπεριέχονται και στο cd του Κουρουπού «Λόγος μουσικός» με δίγλωσσο βιβλίο με ερμηνευτή τον Σπύρο Σακκά, που κυκλοφόρησε το 2002 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Μια άλλη φωνητική ερμηνεία, αυτή τη φορά από τον βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο και σε διάλογο με την λιτή αλλά απολύτως καίρια πιανιστική συνοδεία του Θανάση Αποστολόπουλου, εμπεριέχεται στη λειτουργία του σχήματος-ντουέτου φωνή-πιάνο στο cd του Γιώργου Κουρουπού «Αρχή του κόσμου πράσινη» που κυκλοφόρησε το 2023 από την Subways Music με 25 μελοποιήσεις του Κουρουπού σε ποιήματα των Ελύτη, Εμπειρίκου, Σαπφούς, Αρχίλοχου και Καβάφη
Παναγιώτης Βήχος «Ο Μέγας Ανατολικός»
Μια άλλη ενδιαφέρουσα προσπάθεια προσέγγισης του λόγου του Εμπειρίκου, πεζογραφικού και ποιητικού, έγινε το 2003 από τον συνθέτη Παναγιώτη Βήχο (1944-2013) στην ανεξάρτητη έκδοση του cd «Ο Μέγας Ανατολικός».
Εξαιρετικά δυσεύρετος ο δίσκος αφού κυκλοφόρησε σε ελάχιστα αντίτυπα που μοιράστηκαν μεταξύ φίλων, εκτός της μουσικής ματιάς του Βήχου στο έργο του Εμπειρίκου, φέρνει το πιανιστικό του παίξιμο, την ενορχηστρωτική υπογραφή του και τη διεύθυνση της ορχήστρας που στελεχώνουν τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ αλλά και η Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου η οποία ερμηνεύει το «La Valse» του Ravel, που συμπληρώνει το μουσικό υλικό. Στα τραγούδια εμφανίζονται οι Γιώργος Ρούσσης και Θέλμα Καραγιάννη. Στον δίσκο αυτό και τελευταία του μουσική δουλειά ο Παναγιώτης Βήχος μελοποιεί ουσιαστικά φράσεις από το πεζογραφικό έργο του Εμπειρίκου «Ο Μέγας Ανατολικός» που κυκλοφόρησε το 1990 αλλά η γραφή του απασχόλησε τον ποιητή για 25 χρόνια αφού άρχισε να γράφεται το 1945 και μετά από ενδιάμεσες φάσεις ολοκληρώθηκε το 1970. Παράλληλα ο Βήχος μελοποιεί ποιήματα του Εμπειρίκου όπως το «Ως έργον ατελεύτητον» και οι «Στροφές στροφάλων» από την «Ενδοχώρα» και συνθέτει και μουσικά κομμάτια που λειτουργούν σαν χαλί για τις απαγγελίες του Ανδρέα Εμπειρίκου σε κείμενά του όπως στο «Εις την οδό των Φιλελλήνων» από τη συλλογή «Οκτάνα». Σε όλες τις συνθέσεις η μελωδία έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ συχνά δίνεται έμφαση στο ελαφρό λαϊκό τραγούδι της μεταπολεμικής περιόδου, που κάποιες στιγμές ηχεί ξένο στον ποιητικό λόγο.
Διάσημοι τραγουδοποιοί μελοποιούν Εμπειρίκο
Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε και κάποιες ενδιαφέρουσες προσπάθειες μελοποίησης ποιημάτων του Ανδρέα Εμπειρίκου από τραγουδοποιούς του ελληνικού τραγουδιού.
Η πρώτη ήταν αυτή του Νίκου Μαμαγκάκη στο ποίημα «Θεόφιλος Χατζημιχαήλ» που ερμήνευσε εξαιρετικά με τη συγκλονιστική του φωνή ο Γιώργος Ζωγράφος και συμπεριλήφθηκε στον δίσκο του συνθέτη «Συλλογή 1 (τραγούδια σε ελληνικά ποιήματα με τον Γιώργο Ζωγράφο)» που κυκλοφόρησε το 1971. Στην ηχογράφηση το τελευταίο αθυρόστομο δίστιχο του ποιήματος «Πλατιά τα στέρνα μας και τα πουλιά μας τρέχουν στον αέρα» έχει αφαιρεθεί. Το τραγούδι μπορείτε να το βρείτε και στο διπλό cd-συλλογή του Γιώργου Ζωγράφου με τίτλο «Άκρη δεν έχει ο ουρανός» που κυκλοφόρησε το 2009, έξι χρόνια πριν τον θάνατό του, από τη Λύρα και περιλαμβάνει πολλές μεγάλες του επιτυχίες.
Το ίδιο ποίημα μελοποιήθηκε θαυμάσια από τους αδελφούς Χάρη και Πάνο Κατσιμίχα στον δίσκο τους «Απρίλη, ψεύτη!» (Ακτή, 1989) με την ερμηνεία των δύο τραγουδοποιών, της Έλλης Πασπαλά και της παιδικής χορωδίας του Γιάννη Τσιαμούλη να αποδίδουν θαυμάσια τους στίχους ολοκληρωμένους, συμπεριλαμβανομένων και αυτού του δίστιχου που είχε αφαιρεθεί από τον δίσκο του Μαμαγκάκη. Στον ίδιο δίσκο υπάρχει και η μελοποίηση του ποιήματος του Εμπειρίκου «Εχεμύθεια» από τους αδερφούς Κατσιμίχα και ερμηνευμένη από τους ίδιους σε λυρικό τόνο. Και τα δυο ποιήματα προέρχονται από την ποιητική συλλογή του Εμπειρίκου «Ενδοχώρα (1934-1937)», το πρώτο από την ενότητα «Το σώμα της πρωίας» και το δεύτερο από την ενότητα «Τα κάστρα του ανέμου» (1934).
Το 1991 από την ΕΜΙ Columbia κυκλοφόρησε το cd «Φίλοι που φεύγουν-Κοντσέρτο Ραψωδία για λύρα και ορχήστρα-Μουσική για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο» που περιελάμβανε τρία διαφορετικά έργα, εκ των οποίων το δεύτερο και το τρίτο είχαν κυκλοφορήσει και παλαιότερα. Πρόκειται για τρία έργα του Γιάννη Μαρκόπουλου, εκ των οποίων στο πρώτο με τίτλο «Φίλοι που φεύγουν» έχουμε έναν κύκλο μελοποιημένων ποιημάτων, κυρίως του ποιητή Νίκου Καρούζου. Στον δίσκο, εκτός των οκτώ μελοποιημένων ποιημάτων του Καρούζου και τριών μελοποιημένων ποιημάτων του Μανώλη Αναγνωστάκη που ερμηνεύουν ο Μανώλης Μητσιάς, ο Κωνσταντίνος Παλιατσάρας και το Χορωδιακό Εργαστήρι, περιλαμβάνεται και ένα ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου. Πρόκειται για το ποίημα «Κρηπίδωμα» από την ενότητα «Τα κάστρα του ανέμου» από την «Ενδοχώρα» που ερμηνεύει η Βασιλική Λαβίνα. Ο Γιάννης Μαρκόπουλος συνέθεσε ένα κομμάτι διάρκειας λίγο μεγαλύτερης από 3 λεπτά με μουσική απόλυτα πειστική πάνω στον ποιητικό λόγο του Εμπειρίκου όπου μέσα από μελωδίες και ρυθμούς υπογραμμίζει τις ποιητικές επισημάνσεις και τα νοήματα και επεκτείνεται πέραν των λαϊκών σε λόγιες μουσικές περιοχές.
Από την «Ενδοχώρα» και συγκεκριμένα την ενότητα «Πουλιά του Προύθου» (1935) προέρχεται και το ποίημα «Διάφανες Αυλαίες» που μελοποιήθηκε από τον Θανάση Παπακωνσταντίνου στον δίσκο του «Αγία Νοσταλγία» (Λύρα, 1993). Το ποίημα του Εμπειρίκου μεταμορφώθηκε σε ένα γνήσια λαϊκό τραγούδι παιγμένο με λαϊκά όργανα που δεν φορτώνεται με βαρύγδουπους μουσικούς καλλωπισμούς αλλά αντιθέτως κυλάει με όλη τη γνωστή αμεσότητα της μουσικής τέχνης και λυρικής διάθεσης του Παπακωνσταντίνου. Ένα τραγούδι που έγινε πολύ γνωστό σε ένα πλατύ ακροατήριο, όπως είναι οι πολυάριθμοι φίλοι του τραγουδοποιού φέρνοντας στην επιφάνεια ταυτόχρονα και ένα πολύ ωραίο μικρό στο μέγεθος ποίημα.
Θανάσης Νικόπουλος μελοποιεί Εμπειρίκο στους «Μοναχικούς Σαλτιμπάγκους»
Σε μια ακόμη ξεχωριστή δουλειά που έχει ως κύριο προσανατολισμό τη μελοποιημένη ποίηση, ένα ακόμη ποίημα του Εμπειρίκου προσεγγίστηκε με τη δέουσα προσοχή και τον απαραίτητο σεβασμό. Πρόκειται για το ποίημα «Ο σωστός δρόμος» που μελοποίησε ο Θανάσης Νικόπουλος στο δισκογραφικό του ντεμπούτο «Μοναχικοί Σαλτιμπάγκοι» που κυκλοφόρησε το 1987 από την Εταιρεία Νέας Μουσικής.
Το ποίημα «Ο σωστός δρόμος» προέρχεται από το βιβλίο του Εμπειρίκου «Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες» και το ερμηνεύουν με τις φωνές τους ο ίδιος ο συνθέτης Θανάσης Νικόπουλος και η Παιδική Πολυφωνική Χορωδία της Πάτρας υπό τη διεύθυνση της Γιώτας Αντωνίου. Πρόκειται για μια πολύ όμορφη ποιητική ματιά και από την πλευρά της μουσικής όπου οι λιτές ενορχηστρώσεις του Νικόπουλου και η λυρική ατμόσφαιρα του έργου υπηρετούνται υποδειγματικά από το φλάουτο του Marc Grauwels, το βιολοντσέλο του Δημήτρη Γούτζιου, τα κρουστά του Δημήτρη Μαρινάκη, ενώ στην περίπτωση του «Σωστού δρόμου» μια ζωτική πνοή δίνει το σοπράνο σαξόφωνο του Θύμιου Παπαδόπουλου. Μουσική που αποδρά από τις συμβατικές, τυπικές φόρμες και σωματοποιείται εκτός από τον Νικόπουλο και τη χορωδία, στα άλλα κομμάτια από τη γεμάτη ευαισθησία αλλά και ωριμότητα φωνητική ερμηνεία του Κώστα Θωμαϊδη. Όλος ο δίσκος είναι ποιητικός μουσικά αλλά και κυριολεκτικά αφού εκτός του «Σωστού δρόμου» ακούγονται έξοχες μελοποιήσεις ποιημάτων των Γιώργου Σεφέρη, Μίλτου Σαχτούρη, Γιάννη Ρίτσου, Χριστόφορου Λιοντάκη, Ρέας Γαλανάκη και Γκιγιόμ Απολιναίρ. Παραγωγός του δίσκου ήταν ο Θάνος Μικρούτσικος, ο οποίος με σημείωμά του εξήρε τη συνθετική προσέγγιση του Θανάση Νικόπουλου πάνω στα έργα των ποιητών.
Ο Εμπειρίκος εμπνέει τους νέους
Ωστόσο η ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου φαίνεται ότι εμπνέει και δίνει το ερέθισμα για μουσική δημιουργία σε νέους συνθέτες που ανήκουν σε πολύ πιο μοντέρνα μουσικά και υφολογικά πεδία, τα οποία αφορούν τα νέα παιδιά.
Έτσι τον Ιούνιο του 2012 με τη νέα φόρμα της online διάθεσης που απευθύνθηκε σε εκτεταμένο νεανικό και όχι μόνο ακροατήριο, κυκλοφόρησε από το Σύνταγμα της Ηδονής το άλμπουμ «Ανδρέας Εμπειρίκος». Πρόκειται για ένα έξοχο δείγμα-μείγμα electronic, dance, experimental electro, greek electrobeat poetry με την ηχογραφημένη φωνή του Εμπειρίκου δομημένη σε συνεχείς λούπες να καθοδηγεί τα χορευτικά δείγματα απαγγέλλοντας ποιήματά του αλλά και συντελώντας ως καθοριστικός, καταλυτικός παράγοντας στο σύγχρονο τελικό μουσικό αποτέλεσμα. Το άλμπουμ περιλαμβάνει σε ρυθμική αλληλουχία και χορευτική βάση τα ποιήματα του Εμπειρίκου «Κλωστήριον νυχτερινής ανάπαυλας», «Χειμερινά σταφύλια», «Λέοντες ωρυόμενη επί στήθους παρθένου», «Θρυλικόν ανάκλιντρον», «Τριαντάφυλλα στο παράθυρο» και «Παρουσία Αγγέλων εντός ατμομηχανής», προερχόμενα όλα από την «Υψικάμινο».
Από συγγενή μουσικό χώρο και από την ενεργή περιοχή της λεγόμενης ψηφιακής γενιάς προέρχεται και ένας νέο ρομαντικός δημιουργός των πολύ νεώτερων, ο Fruto 5, μουσικός που γράφει την ηλεκτρονική μουσική του στο διαμέρισμά του και διανέμει δωρεάν cd με το υλικό του. Εξέχουσες εμπνεύσεις, πρωτότυπη ectronica, ηλεκτρονικοί ήχοι του σήμερα, ψηφιακό πλαίσιο στο οποίο γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι ανησυχίες και αναζητήσεις, συναισθηματικά φορτία, συγκινησιακά δυναμικά αποτελούν κομμάτια του συνολικού μουσικού και ηχητικού σύμπαντος του Fruto 5, ο οποίος αντιμετωπίζει με ξεχωριστή αγάπη, δημιουργική φλόγα και πολλή φαντασία δύο ποιήματα του Εμπειρίκου τα οποία μας τα καταθέτει σε ισάριθμα online άλμπουμ του. Ο λόγος για το «Ισπαχάν» και το «Τριαντάφυλλα στο παράθυρο» και τα δυο παρμένα από την «Υψικάμινο» του ποιητή. Το πρώτο κοσμεί το άλμπουμ «A bit more Dolphine» (Happy Zeros, 2005) και το δεύτερο το άλμπουμ «24 Ways to make marmalade out of plain paper» (2009).
Τέλος να σημειώσουμε ότι στο ομώνυμο τραγούδι από τo cd της Γεωργίας Βεληβασάκη «Sexual Instinct» (Eros, 2003), μαζί με στίχους από ανέκδοτο ποίημα του Κ.Π. Καβάφη, ακούγονται στίχοι των ποιημάτων του Εμπειρίκου «Βορειοανατολική παλάμη» και «Υψίπεδον διελεύσεως».
Κλείνω την αναφορά στη μελοποίηση των ποιημάτων του Ανδρέα Εμπειρίκου αφήνοντας τον ποιητικό του λόγο στο ποίημά του «Τα Βέλη», όπως τον επέλεξαν να τον προσεγγίσουν στους δίσκους τους και ο Νίκος Λαρυγγάκης και ο Γιώργος Κουρουπός αλλά και άλλοι δημιουργοί, με εντελώς διαφορετικό τρόπο ο καθένας, να «ακουστεί» μόνος του, χωρίς την παραμικρή μουσική συνοδεία:
Ένα κορίτσι σ’ ένα κήπο
Δύο γυναίκες σε μια γλάστρα
Τρία κορίτσια στην καρδιά μου
Άνευ ορίων άνευ όρων.
Μία παλάμη σ’ ένα τζάμι
Μία παλάμη σ’ ένα στήθος
Ένα κουμπί που ξεκουμπώνεται
Ένα βυζί που αποκαλύπτεται
Ενώ ο Τοξότης με τα βέλη
Λάμπει ψηλά στον ουρανό
Άνευ ορίων άνευ όρων.
