Ιστορία και κινηματογράφος (της Άννας Λυδάκη)

0
166

 

Της  Άννας Λυδάκη

Μαθαίνουμε για τον ιστορικό κόσμο μέσα από επιστημονικά βιβλία, κείμενα και αρχεία και όλα αυτά τα εκλαμβάνουμε ως ιστορία. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως όλα αυτά δεν είναι παρά λέξεις αποτυπωμένες στο χαρτί και ότι, ανεξάρτητα από το πόσο αντικειμενικοί προσπαθούμε να είμαστε, το παρελθόν δεν θα λάβει ποτέ τη μορφή μίας και μοναδικής εκδοχής της αλήθειας, υποστηρίζει ο Robert A. Rosenstone, επίτιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι ανασύστασης του παρελθόντος και περισσότερα από ένα είδη ιστορικής αλήθειας, συνεχίζει ο ίδιος: Αρχικά νοηματοδοτούσαμε το παρελθόν με τον μύθο και στη συνέχεια τη θέση του πήρε η γραπτή ιστορία που άλλαξε τη θέαση του κόσμου. Σήμερα, η ιστορία που αναδύεται μέσα από τον κινηματογράφο μπορεί να είναι διαφορετική αλλά όχι απαραίτητα σε σύγκρουση με εκείνη των λέξεων, αφού και οι δύο αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα και στιγμές του παρελθόντος και συγχρόνως μετέχουν στο μη πραγματικό και φανταστικό.

Οι ταινίες συνομιλούν με τα ίχνη του παρελθόντος και, καθώς ζούμε σ’ ένα κόσμο ο οποίος διαμορφώνεται -ακόμη και ως προς την ιστορική του συνείδηση-  από τα οπτικά μέσα, θα πρέπει να επικεντρωθούμε στους τρόπους με τους οποίους αυτές οι ταινίες φέρνουν την ιστορία στην οθόνη και να διερευνήσουμε τους κώδικες και τις πρακτικές που χρησιμοποιούν, τονίζει ο Rosenstone. Αυτός είναι και ο στόχος του βιβλίου του Η ιστορία στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος στην ιστορία: Να κατανοήσουμε αυτόν τον, σχετικά, νέο εικονικό κόσμο του παρελθόντος και το γιατί και πώς οι δραματικές ιστορικές ταινίες σχετίζονται ή ακόμη επιτελούν κάτι το οποίο θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ιστορία».

Ο ίδιος χρησιμοποιεί στα μαθήματά του ταινίες ιστορικού περιεχομένου (history film) από το 1970 πιστεύοντας ότι ο κινηματογράφος προτείνει νέους τρόπους για να σκεφτούμε το παρελθόν. Και δεν είναι ο μόνος καθηγητής που το κάνει: Μελέτες στις ΗΠΑ αποκαλύπτουν ότι το ογδόντα τοις εκατό των καθηγητών λυκείων και μεγάλος αριθμός καθηγητών κολεγίων χρησιμοποιούν εδώ και καιρό ταινίες στα μαθήματα ιστορίας.

Οι ταινίες ιστορικού περιεχομένου ενδίδουν στην πρακτική της επινόησης γεγονότων, δηλαδή στην κατασκευή στοιχείων του παρελθόντος, αναγνωρίζει ο Rosenstone. Όμως, αυτή η  διαδικασία της επινόησης είναι σημαντικό μέρος της δύναμής τους, εφόσον βέβαια λαμβάνουν υπόψιν τους τι θα ήταν δυνατόν ή και πιθανόν να είχε συμβεί σε μια ιστορική περίοδο. Και η συνεισφορά τους αξιολογείται όχι στη βάση των λεπτομερειών που παρουσιάζουν, αλλά της συνολικής αίσθησης του παρελθόντος που αποπνέουν. Οι αναπαραστάσεις τους αποτελούν ένα ξεχωριστό πεδίο, που δεν αποσκοπεί στο να παρέχει κυριολεκτικές αλήθειες για το παρελθόν –άλλωστε ούτε η γραπτή ιστορία μπορεί να το κάνει αυτό, σχολιάζει ο Rosenstone.

Οι αλήθειες του κινηματογράφου είναι μεταφορικού χαρακτήρα, οι οποίες λειτουργούν σε μεγάλο βαθμό ως ένα είδος σχολιασμού και αμφισβήτησης του παραδοσιακού λόγου των ιστορικών. Οι ταινίες δεν είναι καθρέπτες που αντανακλούν μια χαμένη πραγματικότητα‧ είναι κατασκευές με δράση, εικόνες και ήχους που διαχειρίζονται με διαφορετικό τρόπο το παρελθόν.

Στις ταινίες ιστορικού περιεχομένου τοποθετούνται άνθρωποι και μέσα από τα μάτια των ιστορικών προσώπων ή των φανταστικών χαρακτήρων που εμφανίζονται στην οθόνη παρακολουθούμε τις περιπέτειες και τους έρωτές τους, βλέπουμε απεργίες, εισβολές, επαναστάσεις, δικτατορίες, συγκρούσεις, επιστημονικά πειράματα, νομικές διαμάχες, πολιτικά κινήματα, πολέμους, ολοκαυτώματα. Όμως δεν βλέπουμε μόνο: με την εικόνα, τη μουσική, τον λόγο, τις κραυγές, τους ψιθύρους κινητοποιείται το θυμικό μας και εμπλεκόμαστε συναισθηματικά με τους χαρακτήρες οι οποίοι πρωταγωνιστούν στις ιστορικές καταστάσεις που απεικονίζονται.

Η ιστορία στον κινηματογράφο αφορά κατά βάσιν το συναίσθημα. Μαθαίνουμε για το παρελθόν ζώντας εμμέσως κάποιες από τις στιγμές του και το δραματικό στοιχείο μάς βυθίζει μέσα στην ιστορία και στον κόσμο του παρελθόντος με αποτέλεσμα να βιώνουμε όσα παρακολουθούμε στην οθόνη. Και η εμπειρία αυτή που προσφέρεται μέσω εξιστορήσεων -όπως και στη δουλειά των πιο παραδοσιακών ιστορικών- αφενός αξιοποιεί τον ιστορικό λόγο και αφετέρου του προσθέτει κάτι.

Με αυτόν τον τρόπο, με γλώσσα μεταφορική και συμβολική ο κινηματογράφος μπορεί να μας δώσει μια σύνθετη και σημαίνουσα οπτική για το παρελθόν και να αποδώσει την ιστορία με έναν τρόπο που χρήζει της ιδιαίτερης προσοχής μας, κυρίως επειδή ένα μεγάλο μέρος των όσων μαθαίνουμε για το παρελθόν μεταφέρεται πλέον από αυτό το μέσο σε μεγάλες και μικρές οθόνες.

Οι σκηνοθέτες δημιουργούν έργα τα οποία αποτυπώνουν, αμφισβητούν και αναθεωρούν την ιστορία, γράφει ο Rosenstone και υπογραμμίζει την ιστορική εγκυρότητα πολλών έργων για το παρελθόν που έχουν παρουσιαστεί στην οθόνη -αλλά σίγουρα όχι όλων- και με παραδείγματα προτείνει έναν τρόπο ανάγνωσης των δραματικών ταινιών ιστορικού περιεχομένου.

Ο Rosenstone προσεγγίζει ταινίες των Griffith, Eisenstein, Shub, Paolo και Vitorio Taviani, Rainer Werner Fassbinder, Carlos Saura, Roberto Rossellini και άλλων όχι απλά με κριτήριο την ιστορική ακρίβεια των μεμονωμένων στιγμών τους, αλλά στη βάση του κατά πόσον η συνολική εικόνα ή η οπτική τους έχει κάτι σημαντικό να μας πει για το παρελθόν. Για παράδειγμα, αναφερόμενος στο πρωτοποριακό ιστορικό δράμα για την οκτωβριανή επανάσταση October του Sergei Eisenstein γράφει ότι, παρότι χαρακτηρίστηκε προπαγανδιστικό όπως και το Battleship Potemkin, είναι μια ιστορική δουλειά που μπορεί να σταθεί επάξια δίπλα στις σχετικές μελέτες. Βεβαίως και εδώ υπάρχουν επινοήσεις, αλλά είναι φανερός ο συμβολικός τους χαρακτήρας και τελικά δεν έχει σημασία που στην ταινία το άγαλμα του τσάρου που καταστρέφεται, δεν ήταν το άγαλμα του εκθρονισμένου τσάρου Νικόλαου, αλλά του πατέρα του, ή ότι το πραγματικό άγαλμα βρισκόταν στην Μόσχα και όχι στην Αγία Πετρούπολη όπου γυρίστηκε η ταινία, ή ότι δεν γκρεμίστηκε πριν το 1921. Όλα αυτά ούτε προσθέτουν ούτε αφαιρούν τίποτε από την κατανόηση του πώς οι μάζες εκθρόνισαν τον τσάρο το 1917.

Σε ό,τι αφορά τις βιογραφικές ταινίες, αυτές δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τις γραπτές βιογραφίες καθώς και ο σκηνοθέτης μιας ιστορικής ταινίας και ο βιογράφος για να αποτυπώσουν μια ζωή επινοούν στοιχεία που να ανταποκρίνονται τόσο στη δραματική μορφή του έργου όσο και στο χρονικό πλαίσιο που εκτυλίσσεται.

Ο Rosenstone αναλύει την ταινία Reds (1981), που αναφέρεται στον Αμερικανό ποιητή, δημοσιογράφο και ακτιβιστή John Reed, ο οποίος ξεκίνησε ως συμπαθών και χρονικογράφος της Οκτωβριανής Επανάστασης, για να καταλήξει στέλεχος του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος. Ο σκηνοθέτης Warren Beatty, γράφει ο Rosenstone, δείχνει τη μεταστροφή του ανδρός και την αλλαγή του ως ένα πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Παρότι η ταινία έχει χολιγουντιανή δομή, εμπεριέχει ένα ισχυρό ηθικό μήνυμα: η προσπάθεια να αλλάξεις τον κόσμο με πολιτικό τρόπο πρέπει να συνοδεύεται και από μία αλλαγή της προσωπικής σου ζωής. Ο δραματοποιημένος κόσμος της ταινίας πλαισιώνεται και από έναν άλλο ιστορικό κόσμο με μαρτυρίες. Οι δύο κόσμοι αντιπαραβάλλονται χωρίς ο σκηνοθέτης να ισχυρίζεται ότι ο ένας είναι πιο αληθινός από τον άλλο, και η ταινία δεν καταλήγει σε μία απάντηση αλλά δημιουργεί ένα βιογραφικό πορτρέτο που θέτει εν αμφιβόλω τους ισχυρισμούς περί ιστορικής αλήθειας αφήνοντας τους θεατές να αποφασίσουν.

Για τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο ο Rosenstone σημειώνει ότι εγγράφει φανταστικούς χαρακτήρες στις ιστορικές συνθήκες. Ο Θίασος (1975) δεν εστιάζει στους ηγέτες της χώρας αλλά στους απλούς ανθρώπους, τα έμμεσα θύματά τους, αυτούς που υφίστανται τα αποτελέσματα των αποφάσεων κυβερνώντων  και επαναστατών για πόλεμο, ειρήνη, εξέγερση. Οι προσωπικές εμπειρίες και οι πορείες των χαρακτήρων αποτελούν μια ματιά της Ελλάδας «από τα κάτω» που ξεκινά με τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά τη δεκαετία του 1930, συνεχίζει με την εισβολή των Ιταλών, τη γερμανική κατοχή και το αντάρτικο και καταλήγει στον Εμφύλιο Πόλεμο -αποτυπώνοντας για πρώτη φορά στην οθόνη αυτόν τον αμφιλεγόμενο πόλεμο.

Κατά παρόμοιο τρόπο οι αδελφοί Taviani έκαναν ταινίες που περιδιαβαίνουν το τμήμα της ιταλικής ιστορίας από τις αρχές του 19ου αιώνα έως τα μέσα του 20ού. Επίσης, ο Oliver Stone από τα μέσα του 1980 μέχρι τα μέσα του 1990, επιδόθηκε στην αποτύπωση της ιστορίας στη μεγάλη οθόνη.

Ο τελευταίος στην ταινία του  Γεννημένος την 4η Ιουλίου γενικεύει την εμπειρία ενός άνδρα στην εμπειρία ενός έθνους, δείχνοντας πώς ο πόλεμος επηρέασε όχι μόνον αυτόν και άλλους βετεράνους αλλά και όσους δεν είχαν άμεση εμπειρία του πολέμου. Αποτυπώνοντας την επώδυνη ρήξη μιας οικογένειας, η ταινία παραπέμπει στη ρήξη του ίδιου του έθνους ως οικογένειας. Οι ταινίες του Oliver Stone, συμπεραίνει ο Rosenstone, συγκροτούν ένα είδος συλλογικού ιστορικού επιχειρήματος για τη σύγχρονη Αμερική και, σε συνδυασμό με τις συνεντεύξεις του ίδιου, τονίζουν τη χαοτική, πολλαπλή, σχετικιστική φύση της ιστορίας  και ουσιαστικά την αδυναμία αποτύπωσης της αλήθειας για το παρελθόν.

Ο Rosenstone σχολιάζει επίσης το Ολοκαύτωμα για το οποίο η φιλμογραφία είναι αχανής: Ανάμεσα στο 1945 και το 1999 γυρίστηκαν 782 έργα που περιλαμβάνουν κινηματογραφικές ταινίες, παραγωγές για την τηλεόραση και καλωδιακά κανάλια ή ταινίες σε βίντεο που ασχολούνται με το θέμα.  Οι ταινίες αυτές, αναφέρει, δεν περιορίζονται σε πραγματολογικές λεπτομέρειες, αλλά μεταδίδουν μια βιωματική γνώση. Έτσι γινόμαστε μάρτυρες ή ακόμη ζούμε τα προβλήματα, τον θυμό, τους φόβους, τις χαρές και τον πόνο άλλων ανθρώπων από άλλες εποχές. Με αυτόν τον τρόπο οι ταινίες μάς προσφέρουν ένα είδος ιστορικής γνώσης και κατανόησης και ερχόμαστε αντιμέτωπο με κάποιες από τις χειρότερες και τις καλύτερες πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς που εκδηλώθηκαν υπό ένα τρομακτικό καθεστώς σε μία από τις μελανότερες στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας.

Είναι φανερό, σχολιάζει ο Rosenstone ότι ο κινηματογράφος ως μέσο μπορεί να εκθέσει με εξαιρετική αμεσότητα το πώς έδειχνε το παρελθόν και πώς οι άνθρωποι κινούνταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και δρούσαν και να σε κάνει να αισθάνεσαι σαν να έχεις ζήσει τα γεγονότα. Και το να θεωρήσεις αυτή τη γνώση ως μη ιστορική, σημαίνει ότι αγνοείς τις ενδείξεις που προσφέρουν τρία βασικά μέσα μάθησης: τα μάτια, το σώμα και η καρδιά.

Η ανάπτυξη της γραπτής ιστορίας εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια έχει δημιουργήσει μία όλο και περισσότερο γραμμική και επιστημονική σχέση με τον κόσμο, όμως ο κινηματογράφος δημιουργεί το δικό του είδος αλήθειας, το οποίο αφορά ένα πολυεπίπεδο παρελθόν που είναι δύσκολο να το αποτυπώσει κανείς επαρκώς με λέξεις. Εικόνα, ήχος, γλώσσα ακόμη και κείμενο- είναι στοιχεία που αλληλοσυμπληρώνουν το ένα το άλλο για να δημιουργήσουν ένα νοηματικό κόσμο τόσο διαφορετικό από τη γραπτή ιστορία όσο ήταν και εκείνη από την προφορική ιστορία, που δημιουργούσε μια ποιητική και ευφάνταστη σχέση με τον κόσμο.

Στο βιβλίο του Rosenstone αναδεικνύεται το πώς ο κινηματογράφος άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού, δημιουργώντας ένα νέο είδος ιστορίας που, όπως λέει ο ίδιος, μπορούμε να το ονομάσουμε «η ιστορία ως όραμα». Αυτή  η νέα μορφή ιστορικής σκέψης μπορεί να πηγαίνει ενάντια στον τρόπο που σκεφτόμαστε ή και να ακούγεται προσβλητική, ωστόσο στον βαθμό που ζούμε σε μία όλο και περισσότερο εποχή της εικόνας, θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι τουλάχιστον να την εξετάσουμε. Και σ’ αυτό μας ωθεί το έργο του Rosenstone -σε ωραία μετάφραση του  Μάριου Αθανασιάδη – Ντόνα- που, πέρα από την αναμφισβήτητη επιστημονική του αξία, είναι ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.

Robert Rosenstone, Η ιστορία στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος στην ιστορία (μετάφραση Μ. Αθανασιάδης-Ντόνας, επιστ. επιμέλεια–εισαγωγή Χ. Δερμετζόπουλος, επίμετρο Θανάσης Βασιλείου), Εκδόσεις Μωβ, Αθήνα 2023.

 

 

Προηγούμενο άρθροΠαρακολουθήστε τα Λογοτεχνικά Βραβεία Αναγνώστη 2024 (video : Δημήτρης Μπουρνούς)
Επόμενο άρθρο«Femmes fatales – δοκιμές στη βία μέσα στις Χαρακίδες της Βίκυς Κατσαρού» ( γράφει η Ευσταθία Π.)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ