της Μαρίας Λάτσαρη (*)
Για τον Νίκο
Η Αρχοντούλα Διαβάτη, μια έντονα βιωματική και αυτοβιογραφική δημιουργός, στο βιβλίο αυτό μέσα από την απώλεια και τον πόνο υμνεί την όμορφη συντροφική ζωή. Παρόλο που η Διαβάτη είναι καταξιωμένη πεζογράφος, στον «Φωτεινό θάλαμο» συναντάμε περισσότερα ποιήματα (36) να εναλλάσσονται με 10 πεζά σύντομα κείμενα. Μετά τον θάνατο του αγαπημένου της συντρόφου Νίκου, η λογοτέχνιδα η οποία ταυτίζεται με το ποιητικό υποκείμενο πασχίζει να συνεχίσει, να κρατηθεί στη ζωή. Και η γραφή της συλλογής αυτής, ίσως, είναι ο καλύτερος τρόπος. Βέβαια ο Λόρδος Βύρων δεν είμαι καθόλου σίγουρη ότι θα συμφωνούσε μαζί μας. Τον αναφέρω τιμητικά γιατί το 2024 είναι αφιερωματικό «Έτος Λόρδου Βύρωνα και Φιλελληνισμού» για τα 200 χρόνια από τον θάνατό του στην Ελλάδα. Το 1811, έγραφε, λοιπόν, στον φίλο του και συγγραφέα R. C. Dallas: «Ειρήνη στους νεκρούς! Το πένθος δεν μπορεί να τους ξυπνήσει. Με ένα στεναγμό σ’ αυτούς που έφυγαν, ας επιστρέψουμε στις ηλίθιες ενασχολήσεις της ζωής, με την βεβαιότητα πως κι εμείς θα βρούμε ανάπαυση…»1.
Επιστρέφοντας στον «Φωτεινό θάλαμο», η Διαβάτη γράφει για το πώς βιώνει το πένθος και αναπολεί τη ζωή που πέρασαν μαζί με τον Νίκο, «την αγάπη της», τον πατέρα των παιδιών της και παππού των εγγονιών της (τα οποία γεννήθηκαν λίγες μέρες μετά τον θάνατό του). Η ποίηση, ίσως, τη βοηθάει να αποδεχθεί τη μόνη αληθινή δημοκρατία επί της γης: την αρρώστια και τον θάνατο. Τον ιαματικό της ρόλο τον αντιλαμβανόμαστε σε ένα από τα καλύτερα ποιήματα της συλλογής:
«ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΑ»
«Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως
που κάμνουνε – για λίγο – να μη νιώθεται η πληγή»2
Φάρμακα ομοιοπαθητικά
για οξείες καταστάσεις
που συνταγογραφούνται.
Να όμως που
παρ’ όλους τους στίχους
και τα στιχάκια
ο πόνος είναι εκεί
πιο σκοτεινός ακόμα.
Πως υποτροπιάζουμε
κι η αγωγή απέτυχε.
Είπες.
Μα εξαρτάται,
σκέφτομαι.
Ο πόνος που ξαναγυρνάει
δριμύτερος,
καλό σημάδι.
Μια επιδείνωση
θεραπευτική,
ίσως πετύχαμε.
Τον σύντροφό της δεν τον αποχαιρετά, αντίθετα, τον επαναφέρει δίπλα της, σε όλα τα μέρη νοητά και πραγματικά που περιδιάβαιναν μαζί· στις καθημερινές συνήθειες, στις εκδρομές, στον θάλαμο του νοσοκομείου που νοσηλευόταν ο ίδιος, στη φροντίδα και την προσοχή που της έδειχνε και, τέλος, στο σήμερα ως νοερό συμπαραστάτη στη μοναξιά της, παρόλο που ο Νίκος είναι αυτός που έχει φύγει. Ο Νίκος ζωντανεύει, ανασταίνεται και με τα flashbacks στη γραφή της γίνεται ακόμη και παιδί στη γενέθλια πόλη, τη Δράμα.
«ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ»
Αυτός ήταν αμίλητος, κλειστός σαν στρείδι
στη Δράμα στο Δημοτικό
και ανυπόμονη δασκάλα
ας το έστελναν επιτέλους κάπου
να μάθει μια τέχνη,
συμβούλεψε τη μάνα του.
Πώς να τον αφουγκραστεί, πώς να τον αγαπήσει
μπορούσε; εύκολα τον απέπεμψε, απ΄ τα χωράφια έξω των γραμμάτων
και της γνώσης.
Και τον κατάταξε χειρώνακτα, και ήταν.
Από αυτούς που
κουβαλούσαν στην πλάτη τους
τον κόσμο όλο.
Και στην αναπόληση προστίθεται και το ιδιόχειρο σημείωμα του Νάσου Βαγενά προς τον συμμαθητή του Νίκο Ζάχο για εκείνη τη φωτογραφία του ’60, που παραθέτει η συγγραφέας στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου: «Θυμάμαι πολύ καλά τη χιονισμένη μέρα που βγάλαμε τη φωτογραφία μπροστά στο άγαλμα. Τη φωτογραφία τη βγάλαμε στο διάλειμμα ενός μαθήματος και μετά φάγαμε κεμπάπια από το καροτσάκι του περίφημου (για τα κεμπάπια του Ζυμίογλου, που βρισκόταν βρέξει – χιονίσει, έξω από την πύλη του Γυμνασίου (ο τρίτος της φωτογραφίας ήταν ο φίλος μας και ο ομοτάξιος Λάκης Γεμενετζής.) Με εγκάρδιος χαιρετισμούς, Νάσος Βαγενάς».
Εκεί και άλλες δύο φωτογραφίες πρόσφατες: ο Νίκος με τους φίλους του, ο Νίκος να κοιτά τη φωτογράφο με εκείνο το χαρακτηριστικό του όμορφο μειδίαμα που φώτιζε το πρόσωπό του. Είμαι τυχερή που γνώρισα τον Νίκο, πολύ ωραίος άνθρωπος, ζεστός, ανοιχτόκαρδος, με διάθεση να σμίξει με τους άλλους και να αστειευτεί με πολύ έξυπνο αυτοσαρκαστικό χιούμορ. Α! φτιάχνει και πολύ νόστιμο πατσά! Νιώθω ότι το καταληκτικό ποίημα του «Φωτεινού Θαλάμου» θα μπορούσε να το είχε γράψει εκείνος, λίγο παραλλαγμένο βέβαια:
«ΕΜΕΙΣ»
Σκύβει ο ήλιος
στο παράθυρο μας
να μας δει.
Εσένα και την απουσία μου
που παίζουμε χαρτιά.
Ο «Φωτεινός Θάλαμος» είναι ο Νίκος! Ο σκοτεινός θάλαμος είναι η ζωή χωρίς τον Νίκο. Όταν μπει φως στο σκοτεινό θάλαμο -όποιος έχει εμφανίσει φωτογραφίες το ξέρει καλά- οι φωτογραφίες όταν εκτυπωθούν είναι σαν να έχει πάρει κάποιος μια σβήστρα και έχει σβήσει ορισμένα σημεία. Κι αυτό μας λέει με αφοπλιστική ειλικρίνεια σε ορισμένα ποιήματα η Αρχοντούλα Διαβάτη, ότι δεν αντέχει την κατάσταση της «κανονικής» δυστυχίας. Θέλει να σβήσει τις αναμνήσεις, σαν να μην έχουν συμβεί ποτέ τα γεγονότα που της προκαλούν τόσο πόνο:
[…] Μαζί να φύγουμε- εγώ και ο εαυτός μου
κι εσύ να μείνεις πίσω
σαν να ‘σουν
το όνειρο εκείνο
που το αφήνεις από απραγματοποίητο
και σε στοιχειώνει.
Σαν να ‘σουν η επιλογή που δεν έκανα.
(από το ποίημα «Προσομοίωση απόδρασης»).
Ενώ άλλες φορές ο πόνος γίνεται σύμμαχος:
[…] Κι ο πόνος όμως είναι οικείος.
Χωρίς αυτόν ξένος μέσα σε ξένους είμαι
(από το ποίημα «Λιακάδα»).
Σε μια τέτοια πανανθρώπινη θεματική θα ήταν απίθανο να μην ανιχνεύσουμε διακειμενικότητα. Στη συλλογή αυτή η Διαβάτη συνομιλεί με τον Ρολάν Μπαρτ με δύο τρόπους. Πρώτον, ο τίτλος «Φωτεινός θάλαμος» παραπέμπει στο ομώνυμο βιβλίο του Ρολάν Μπαρτ για τη φωτογραφία και, δεύτερον, το θέμα και η κατά κάποιον τρόπο ημερολογιακή καταγραφή με τις ημερομηνίες κάτω από κάθε ποίημα παραπέμπει διακειμενικά στο βιβλίο του «Ημερολόγιο πένθους». Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας παρακολουθεί τα στάδια του οδυνηρού αποχωρισμού του από την αγαπημένη του μητέρα μετά τον θάνατό της.
Στον «Φωτεινό Θάλαμο» η γλώσσα είναι λιτή, χωρίς εξάρσεις και ρέει ελεύθερα και αβίαστα. Η Διαβάτη γράφει με εναργέστατες εικόνες, κι ό,τι περιγράφει, ο αναγνώστης το βλέπει μπροστά του. Η ματιά της είναι διεισδυτική και τολμηρή. Δε διστάζει να τσαλακωθεί για να αναδείξει το προσωπικό βίωμα, τη θλίψη και την οδύνη της. Όμως, όλο αυτό το άνοιγμα της ψυχής δεν παραμένει μόνο λόγος οικείος και εξομολογητικός, αλλά μεταπλάθεται σε ποιητικό λόγο και συγκίνηση. Συμπερασματικά, στον «Φωτεινό Θάλαμο» της Αρχοντούλας Διαβάτη η ποίηση που αρχικά μοιάζει να γίνεται για τη λύτρωση του εαυτού, στην πραγματικότητα έχει ως αρχή και κατάληξη την ίδια την ποίηση ως τέχνη του λόγου.
- Lord Byron, «Επιλογές από επιστολές, ημερολόγια και ποιήματα», μτφρ. Ειρήνη Α. Βρης, Αθήνα, Οδός Πανός, 1993, σελ. 33).
- Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ, Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγήνη, 595 μ.Χ.
(*) Η Μαρία Λάτσαρη είναι ποιήτρια. Το κείμενο διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου «Φωτεινός Θάλαμος» το Σάββατο 18 Μαΐου 2024 στην 20η ΔΕΒΘ.
Αρχοντούλα Διαβάτη, Φωτεινός Θάλαμος, Νησιδες
