του Σπύρου Κακουριώτη
Περισσότερα από 120 χρόνια λειτουργίας μετρά σήμερα ο Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, ο εκδοτικός (και όχι μόνο) φορέας που αποτέλεσε καρπό της συνάντησης δύο ανθρώπων των γραμμάτων με έντονη αίσθηση της κοινωνικής προσφοράς: του Δημητρίου Βικέλα και του Γεωργίου Δροσίνη.
Στη μακρόχρονη ιστορία του, που απλώνεται σε τρεις διαφορετικούς αιώνες, ο Σύλλογος γνώρισε περιόδους έντονης δραστηριοποίησης και περιόδους αφάνειας. Καθώς τα τελευταία χρόνια πολλές από τις εκδόσεις του Συλλόγου απουσίαζαν από την αγορά, η νέα διοίκηση του ΣΩΒ αφορμάται από την επέτειο των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης προκειμένου τα βιβλία του Συλλόγου να παρουσιαστούν και πάλι στις προθήκες των βιβλιοπωλείων.
Σε πρώτη φάση, ο ΣΩΒ επανεξέδωσε εννέα σημαντικά έργα σχετικά με την Επανάσταση του 1821, σε νέες, συχνά επαυξημένες ή αναθεωρημένες, εκδόσεις. Τα περισσότερα από τα βιβλία αυτά είχαν πρωτοπαρουσιαστεί με αφορμή είτε την εκατονταετηρίδα της Επανάστασης είτε την επέτειο των 150 χρόνων.
Ένας Σύλλογος 120 χρόνων
Ο Σύλλογος ιδρύθηκε το 1899 από τον Δημήτριο Βικέλα, ένα ελεύθερο, προοδευτικό πνεύμα, στο οποίο έβρισκαν ισοδύναμα τον χώρο τους οι κερδοφόρες εμπορικές δραστηριότητες, το θερμό πατριωτικό φρόνημα και τα ποικίλα φιλολογικά ενδιαφέροντα.
Ο Βικέλας επιστρέφει στην Ελλάδα το 1877, αποφασισμένος να συνδράμει, με τους δικούς του όρους, χάρη στον ευρύτατο, ελληνικό και διεθνή κοινωνικό κύκλο του. Η αρχή έγινε με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων και την πρώτη διοργάνωσή τους στην Αθήνα, το 1896, που υπήρξε δικό του, κατ’ ουσίαν, επίτευγμα.
Η καταστροφική συνέχεια, ο «ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, θεωρήθηκε από τον Βικέλα, που αντιμετώπισε με ψυχραιμία την ήττα, ως ευκαιρία εθνικής επανεκκίνησης, που «θα έλθη κάτωθεν διά της βραδείας εξαπλώσεως του φωτισμού και του πλούτου», όπως έγραφε, καθώς «είχαμεν ανάγκην κλονισμού και παθημάτων διά να επέλθη μεταβολή τις εις τα καθ’ ημάς». Την ίδια ακριβώς εποχή, ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης εκτιμά ότι «η τελευταία εκ του πολέμου συμφορά απεκάλυψεν ως κυριοτάτην αφορμήν του ολέθρου την έλλειψιν εθνικής αγωγής» και διατυπώνει το δικό του όραμα για ένα «έθνος πολιτών κοινωνικώς και πολιτικώς πεφωτισμένων».
Στη συνάντηση αυτών των απόψεων θεμελιώθηκε η ιδέα για τη δημιουργία του Συλλόγου προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, που έγινε πράξη δύο χρόνια αργότερα από τους δύο διανοούμενους, με τη σύμπραξη και μιας ομάδας φίλων με κοινές ανάλογες θέσεις και στόχο την «διάδοσι[ν] ωφελίμων γνώσεων παρά τω λαώ, ιδία διά της δημοσιεύσεως βιβλιαρίων ευώνων, ευλήπτων, ομοιομόρφων και φερόντων το όνομα και την σφραγίδα του Συλλόγου».
Στο πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο συμμετείχαν γνωστοί εκπρόσωποι της επιστήμης, του πνεύματος, της οικονομίας, των επιχειρήσεων και της πολιτικής: Πρόεδρος ήταν ο Δημήτριος Βικέλας και αντιπρόεδρος ο καθηγητής Αστρονομίας Δημήτριος Αιγινήτης, γραμματέας ο Γεώργιος Δροσίνης και ταμίας ο αξιωματικός της Αεροπορίας Παντελής Ψύχας. Μέλη ήταν οι: Τιμολέων Αργυρόπουλος, Μάρκος Δραγούμης, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, Έκτωρ Ρωμάνος, Στέφανος Σκουλούδης και Γεώργιος Στρέιτ.
Τις επόμενες τέσσερις δεκαετίες ο Σύλλογος επέδειξε ένα ευρύ και συχνά πρωτοπόρο έργο, σε τρία πεδία, σε άμεση μεταξύ τους συνάφεια: το εκδοτικό, το εκπαιδευτικό και το κοινωνικό.
Βιβλία ιστορικά, επιστημονικά, γεωγραφικά, κοινωνικά, βιογραφικά, γεωπονικά, ηθικοδιδακτικά, φυσικής ιστορίας, οικονομίας, υγιεινής, που συντάσσονται σε γλώσσα «ομοιόμορφο[ν], απέχουσα και της αρχαϊζούσης και των δημωδών ιδιωμάτων», οριοθετούν το εύρος της επιμορφωτικής εκδοτικής δραστηριότητας του Συλλόγου.
Στο διάστημα 1908-1940 στη σειρά «Πράσινα βιβλία» κυκλοφορούν 76 εκδόσεις, ενώ μετά τον πόλεμο η εκδοτική δραστηριότητα ουσιαστικά αναστέλλεται, για να επαναληφθεί το 1956. Οι «Νεώτερες Εκδόσεις, σειρά πρώτη» (1956-1974), περιλαμβάνουν 24 βιβλία, ιστορικά, λογοτεχνικά, θρησκευτικά, γλωσσολογίας καθώς και θετικών επιστημών. Οι «Νεώτερες Εκδόσεις, σειρά δευτέρα» (1978-2020) περιλαμβάνουν περί τα 225 βιβλία, λογοτεχνικά, φιλολογικά, λαογραφικά, ιστορικά, φιλοσοφικά, βιβλία γλωσσολογίας, κοινωνικών και θετικών επιστημών, όπως επίσης και βιβλιογραφίες, βιογραφίες και πηγές.
Εννέα επανεκδόσεις για το ιωβηλαίο
Παντελής Μ. Κοντογιάννης, Ιστορικά έγγραφα αναφερόμενα εις την ελληνικήν επανάστασιν.
Στην παρούσα έκδοση, που κυκλοφόρησε το 1927, περιλαμβάνονται 163 έγγραφα από το αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών, σχετικά με θεμελιώδη ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής των επαναστατημένων Ελλήνων, όπως οι σχέσεις με την Αγγλία και η αγγλική προστασία, η δράση της Επιτροπής Ζακύνθου, η λειτουργία των φιλελληνικών κομιτάτων και η συμμετοχή φιλελλήνων αξιωματικών στον Αγώνα, ο αντίκτυπος των εσωτερικών διαμαχών στο εξωτερικό, η δράση του Καποδίστρια στην Ευρώπη, η αποδοχή της πρότασης των Δυνάμεων για διαπραγματεύσεις κ.λπ. Στη συλλογή, που επιμελήθηκε ο καθηγητής του νεοσύστατου, τότε, Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Παντελής Κοντογιάννης, περιλαμβάνονται ακόμη επιστολές του Καποδίστρια, του Κολοκοτρώνη, του Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας κ.ά. Η σημερινή δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει σύντομα προλεγόμενα καθώς και εκτενή σχολιασμό από τον Χαράλαμπο Μηνάογλου.
Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, Ημερολόγιον της Πολιορκίας Μεσολογγίου, 1825-1826
Εκδομένο το 1926, το «ημερολόγιο» του ελβετού φιλέλληνα Ιωάννη Ιάκωβου Μάγερ δεν είναι τίποτε άλλο από τη στήλη «Εγχώριοι ειδήσεις» της εφημερίδας Ελληνικά Χρονικά, που εξέδιδε στο Μεσολόγγι. Η στήλη καταγράφει μέρα τη μέρα τα πολεμικά γεγονότα που αφορούν την πολιορκία της πόλης, από τις 11 Απριλίου 1825 μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου 1826, οπότε μία βόμβα κατέστρεψε το τυπογραφείο του Μάγερ. Το τραγικό τέλος της πολιορκίας και η ηρωική έξοδος της φρουράς αποτυπώνεται σε δημοσίευμα της Γενικής Εφημερίδος του Ναυπλίου, τον Ιούνιο του 1826. Η παρούσα έκδοση συμπληρώνεται από εκτενή ιστορική εισαγωγή του καθηγητή Σπυρίδωνα Πλουμίδη, για τον Μάγερ και την εφημερίδα του, αλλά και για τη σημασία του Μεσολογγίου και της Εξόδου, ενώ συνοδεύεται από πίνακα ονομάτων, ονομασιών των προμαχώνων, γλωσσάρι λέξεων της εποχής κ.λπ.
Κωνσταντίνος Α. Αλεξανδρής, Το Ναυτικόν του υπέρ της Ανεξαρτησίας Αγώνος, 1821-1829 και η δράσις των πυρπολικών
Μάχιμος αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού με σημαντική θεωρητική κατάρτιση ο συγγραφέας, στην παρούσα μελέτη, γραμμένη ενόψει της επετείου των 150 χρόνων, το 1968, διερευνά τους υποκειμενικούς και αντικειμενικούς παράγοντες που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και τη δράση του ελληνικού ναυτικού κατά τον πόλεμο του 1821-1829. Ξεκινώντας από την αναβίωση της ναυτιλίας κατά τον 18ο αι., μελετά την ψυχική και υλική προπαρασκευή του Αγώνα και την κήρυξη της Επανάστασης με τα πρώτα κατά θάλασσα γεγονότα, ενώ στη συνέχεια αναλύει τη δράση των πυρπολικών στις ναυμαχίες, την τακτική χρήση τους κατά περίπτωση. Η δεύτερη αυτή έκδοση περιλαμβάνει επιπλέον σύντομη εισαγωγή από τον καθηγητή Ναυτικής Ιστορίας Ζήση Φωτάκη, ανανεωμένη βιβλιογραφία και πίνακα ονομάτων.
Άλκης Αγγέλου, Οι λόγιοι και ο Αγώνας
Μια πανοραμική παρουσίαση του ρόλου που διαδραμάτισαν οι λόγιοι στο ξέσπασμα και στην εξέλιξη της Επανάστασης προσφέρει η συγκεντρωτική αυτή μελέτη του Άλκη Αγγέλου, η οποία εκδόθηκε πριν από 50 χρόνια, ενόψει της επετείου των 150 χρόνων, και κυκλοφορεί και πάλι, σε δεύτερη έκδοση. Εκτείνοντας την ερευνητική ματιά του και στους «ελάσσονες», πέρα από τον Ρήγα ή τον Κοραή, λογίους, επιχειρεί να κατανοήσει τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες ο ποικιλόμορφος αυτός κόσμος της λογιοσύνης πέρασε από τη θεωρία στην πράξη, παρουσιάζοντας το γενικό κλίμα της προσπάθειας των λογίων σε διάφορους τομείς, τις φιλίες και τις αντιπαλότητές τους, μέσα στην πανσπερμία της προεπαναστατικής ρωμιοσύνης.
Σταμάτιος Θ. Λάσκαρις, Ο Φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την ελληνικήν επανάστασιν.
Γραμμένη το 1930 ενόψει της εκατονταετηρίδας, η μελέτη αυτή αποτέλεσε την πρώτη ερευνητική εργασία για το ρωμαλέο φιλελληνικό κίνημα στη Γερμανία. Η παρούσα έκδοση είναι σχεδόν διπλάσια της πρώτης, καθώς προικίστηκε με εκτενέστατη και βιβλιογραφικά ενημερωμένη εισαγωγή από τον Νικόλαο Τόμπρο, καθώς και συστηματικό υπομνηματισμό από τον επιμελητή Νίκο Μπεζαντάκο.
Terence Spencer, Όμορφη Ελλάδα. Θλιβερό απομεινάρι. Φιλολογικός Φιλελληνισμός από τον Σαίξπηρ ώς τον Μπάυρον
Επισκόπηση των λογοτεχνικών επαφών Αγγλίας και νεότερης Ελλάδας κατά τους τρεις αιώνες που προηγήθηκαν της ρομαντικής φιλελληνικής έκρηξης του 19ου αιώνα αποτελεί η παρούσα μελέτη του Terence Spencer (1915-1977), προϊόν μιας πρωτοποριακής για την εποχή της φιλολογικής έρευνας, που επεξέτεινε χρονολογικά τα όρια του φιλολογικού φιλελληνισμού έως και τον 15ο αιώνα. Η μελέτη αυτή του 1954 εκδόθηκε στα ελληνικά το 1990 και πλέον παρουσιάζεται σε δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση, εμπλουτισμένη με επιπλέον σχολιασμό, ανανέωση του πίνακα ονομάτων και επέκταση της βιβλιογραφίας, καθώς και με συμπερίληψη της πρωτότυπης εικονογράφησης.
Percy Bysshe Shelley, Ελλάς
Ο αγώνας των Ελλήνων για την ελευθερία κινητοποίησε, στο πλαίσιο του φιλελληνικού κινήματος, αρκετούς διάσημους ανθρώπους των γραμμάτων, που με τα δικά τους όπλα συμμετείχαν σε αυτόν, καταθέτοντας σημαντικά πνευματικά δημιουργήματα. Ο άγγλος ρομαντικός ποιητής Σέλλεϋ (1792-1822) ήταν ένας από αυτούς που γοητεύτηκαν από τον ελληνικό αγώνα, αντιμετωπίζοντάς τον ως ένα επεισόδιο της πορείας του κόσμου προς το δίκαιο, ενάντια στην αυταρχική εξουσία. Το λυρικό δράμα Hellas εκδόθηκε λίγους μήνες πριν τον θάνατο του ποιητή και εκφράζει ακριβώς την πίστη του στη νίκη της αγωνιζόμενης Ελλάδας. Η παρούσα δίγλωσση έκδοση, σε μετάφραση και εκτενή εισαγωγή του καθηγητή Αγγλικής Φιλολογίας Μάριου Βύρωνα Ραΐζη, πραγματοποιήθηκε το 1990 και σήμερα κυκλοφορεί ξανά, αναθεωρημένη κατά τα σχόλια, τη βιβλιογραφία και τον πίνακα ονομάτων, καθώς και «απαλλαγμένη από τα περιττά βάρη της πρώτης».
Σωκράτης Κουγέας, Λόγοι εκατονταέτηροι
Επτά λόγοι που εκφωνήθηκαν (πλην ενός) σε ξεχωριστές εκδηλώσεις κατά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας, μεταξύ 1925-1930, από τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας Σωκράτη Κουγέα, περιλαμβάνονται σε αυτό τον τόμο, ο οποίος πρωτοεκδόθηκε το 1959, όταν ο συγγραφέας ήταν πρόεδρος του ΣΩΒ. Οι λόγοι αφορούσαν, κατά σειράν, τον Σανταρόζα, το Μεσολόγγι, τον Φαβιέρο, το Ναυαρίνο, τον Άστιγγα, τη Μάνη και τη μάχη του Πολυαράβου κατά του Ιμπραήμ, το 1826, ο μόνος που εκφωνήθηκε το 1946, στην επέτειο των 120 χρόνων από τη διεξαγωγή της.
Αννίτα Π. Παναρέτου, Η παρηγορία των επιστολών σου… Ευανθία Καΐρη και Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου: μια ανεκπλήρωτη αλληλογραφία στους χρόνους της Επανάστασης
Επιστολικό μυθιστόρημα, αλλά και προϊόν μακράς ιστορικής και φιλολογικής έρευνας, κατασκευάζει τη συνάντηση, μέσω της ανεκπλήρωτης αλληλογραφίας τους, δύο πρωτοπόρων λογίων γυναικών, σχεδόν συνομήλικων, που έζησαν, αγωνίστηκαν, έγραψαν και δημιούργησαν την περίοδο που στην κυρίως Ελλάδα μαίνονταν οι μάχες της Επανάστασης. Νησιώτισσες και οι δύο, από την Άνδρο η Ευανθία, από τη Ζάκυνθο η Ελισάβετ, επηρεάστηκαν καθοριστικά από τις αρχές του Διαφωτισμού και την ατμόσφαιρα της λογιοσύνης, προσπαθώντας να υπάρξουν ως ανεξάρτητα ανθρώπινα πλάσματα, ως γυναίκες, απαλλαγμένες από τη βαριά σκιά της ανδρικής κυριαρχίας. Η συγγραφέας συνθέτει, μέσα από την πλασματική αυτή αλληλογραφία, εκτός των άλλων, μια διαθλασμένη εξιστόρηση των συμβάντων της Επανάστασης, αλλά και τοπικών εξελίξεων στην Άνδρο, τη Σύρο και τη Ζάκυνθο. Η παρούσα δεύτερη έκδοση συνοδεύεται από το κείμενο της ιστορικού τέχνης Αφροδίτης Κούρια «Διαβάζοντας την Ελισάβετ Μαρτινέγκου μέσα από τα πορτρέτα της», τις δύο σωζόμενες προσωπογραφίες της.
