Το εικονογραφημένο μυθιστόρημα ως Δημόσια Ιστορία (του Άρη Μαραγκόπουλου)

0
1494

του Άρη Μαραγκόπουλου

(Μια ανάγνωση των graphic novels του Θανάση Πέτρου)

 

Η Ιστορία γενικά τείνει να εξημερώνει τα γεγονότα βρίσκοντας λογικές εξηγήσεις για όλα. Εγώ όμως ήθελα μια ορθή και τεκμηριωμένη αφήγηση, στην οποία, ωστόσο, να είναι παρόντα τα θύματα, τα οποία, με τον πόνο τους, τις αυταπάτες τους, τους φόβους τους, θα μας δώσουν αληθινές στιγμές στοχαστικής ιστορίας. Θα διαλύσουν την αυτoΐκανοποίηση της επιστημονικής απόστασης […]. Στην αφήγηση […] πρέπει να ακούσουμε απρόοπτα τη φωνή ενός παιδιού δώδεκα χρόνων από την Πολωνία, το οποίο στο ημερολόγιό του ρωτάει τον θεό τι είναι αυτό που συμβαίνει. Αυτό το σάστισμα είναι θεμελιώδες στοιχείο της Ιστορίας.  ( Saul Friedlander (συνέντευξη στην εφημ. La Repubblica, Νοέμβρης 2013).[1]

 

Υπογραμμίζω εξαρχής ότι τα μυθιστορήματα με εικόνες του Πέτρου είναι πρώτα απ’ όλα μυθιστορήματα. Δεν είναι απλώς κόμικς. Είναι, βεβαίως, άρτια πλασμένα με τη γλώσσα και τις τεχνικές των κόμικς, ναι, αυτό είναι αναμφισβήτητο· αλλά το δεσπόζον στοιχείο, αυτό που, υποθέτω ότι καθορίζει και την επιτυχημένη δεξίωσή τους στον κόσμο της ανάγνωσης, αυτό που εξασφαλίζει την αναγνωστική γοητεία τους σε κοινό που δεν είναι αποκλειστικά εκείνο των κόμικς, είναι ο αυθεντικός μυθιστορηματικός τους χαρακτήρας.

Αυτός ο ισχυρισμός δεν στοιχειοθετείται μόνον από το γεγονός ότι η ιστορική πλοκή στα βιβλία του Πέτρου αρθρώνεται με αναπτυγμένη και πειστική δράση, ολοκληρωμένους ήρωες, δραματικές εντάσεις, συνεχείς ανατροπές κλπ. Ο ισχυρισμός μου πρωτίστως θεμελιώνεται στη διαπίστωση ότι αυτά τα βιβλία αξιοποιούν τις αφηγηματικές τεχνικές που υιοθετεί κάθε αξιανάγνωστο ιστορικό μυθιστόρημα προκειμένου να κεντρίσει (και να κρατήσει αμείωτο) το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Παρουσιάζω τα κυριότερα τεκμήρια:

Ι. Η εσωτερική ζωή

Η γνωστή διατύπωση του Στρατή Τσίρκα ότι [το ιστορικό μυθιστόρημα][2] «…συμπυκνώνει την ουσία του δράματος και κάνει Ιστορία και μένει μέσα στην Ιστορία μόνο όσο χρειάζεται, μόνο όσο το απαιτεί η εσωτερική ζωή των ηρώων του», ισχύει πέρα για πέρα στις ιστορίες του Πέτρου. Ο αναγνώστης στιγμή δεν χάνει από τα μάτια του την Ιστορία ακριβώς επειδή ούτε μια στιγμή αυτή δεν ξετυλίγεται ερήμην της εσωτερικής ζωής των αφανών ή επιφανών ηρώων της. Διαβάζουμε την Ιστορία της εποχής στην κυριολεξία μέσα από τα μάτια των πολυπληθών ηρώων που γεμίζουν αυτές τις εικονογραφημένες ιστορίες. Μάτια της απόγνωσης, του θαυμασμού, της απορίας, του δέους, του έρωτα, της χαράς, της πονηριάς, της απάτης, της εξουσίας, του αποχωρισμού. Η προσωπική στάση των χαρακτήρων απέναντι στα μεγάλα γεγονότα όπου εμπλέκονται ούτε στιγμή δεν διαχωρίζεται από εκείνη που επιδεικνύουν στην καθημερινότητά τους.

Ίσως μάλιστα το μεγαλύτερο κατόρθωμα του συγγραφέα εδώ να είναι ότι με ένα ευφυή τρόπο αποδίδει τον αργό ιστορικό χρόνο μέσα από το αντιστοίχως αργό χώνεμά του στην ψυχή, στην καρδιά και στη συνείδηση των ιστορικών υποκειμένων. Γεγονός που, με τη σειρά του, επιτρέπει στον αναγνώστη αφενός να χωνέψει ο ίδιος τη σχετικότητα των ιστορικών πραγμάτων αποφεύγοντας βιαστικά συμπεράσματα και αφετέρου, όπερ και σπουδαιότερο, να τα διαβάσει ως οδηγό για τη νηφάλια κατανόηση του ιστορικού παρόντος.

ΙΙ. Η πολυφωνική Ιστορία

Η Ιστορία είναι πολυφωνική, με τον τρόπο που ο Μπαχτίν εξήγησε για τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέβσκι, συγκροτείται κι αυτή όπως κι εκείνα: «σε μια πολλαπλότητα από αυτόνομες και ασυγχώνευτες φωνές και συνειδήσεις, σε μια γνήσια πολυφωνία από φωνές που η κάθε μία κρατά τον δικό της ρόλο». Οι χαρακτήρες που αναδύονται σ’ αυτήν «δεν αφορούν ένα μοναδικό αντικειμενικό κόσμο […] συνδυάζονται πολλαπλές συνειδήσεις, με ισότιμα δικαιώματα κι η κάθε μια με τον δικό της κόσμο, δίχως να συγχωνεύονται στην ενότητα του γεγονότος».[3]

Κάθε ιστορικό μυθιστόρημα που σέβεται τον εαυτό του πασχίζει να αποδώσει αυτή την πολυφωνία στην εποχή και στα ιστορικά συμβάντα που αφηγείται. Στις μυθιστορηματικές ιστορίες του Πέτρου, μέσα από την ατέλειωτη πινακοθήκη των ξεχωριστών φωνών, των επιμέρους προσώπων τα οποία, με κινηματογραφική δύναμη, αναδύονται ζωντανά εμπρός στα μάτια του αναγνώστη, ανακαλύπτει κανείς ξεχωριστούς μικρόκοσμους ανθρώπων, μικροχαρές και μικρολύπες της καθημερινότητας, ζωές χθαμαλές και ζωές άνετες, όλες, ανεξαιρέτως, εγκλωβισμένες στην ίδια ιστορική συνθήκη αλλά με ψυχολογία και ήθη διαφορετικά μεταξύ τους, που, αναπόφευκτα, κάποτε συγκρούονται για να προχωρήσει ένα βήμα μπροστά ο κατά Μπένγιαμιν Άγγελος της Ιστορίας…

Εν προκειμένω παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον ο τρόπος που οι διαμάχες των πολιτικών σε εποχές κρίσης μεταφέρονται, μεταγράφονται, ενσωματώνονται αβίαστα στη σκέψη και την πολιτική συνείδηση των απλών ανθρώπων. Κι ακόμα πώς αυτές οι κρίσεις διευκολύνουν την εμφύλια διαμάχη, τον διχασμό τη βία… Ο πολυφωνικός Πέτρου ζωγραφίζει θαυμάσια αυτή την κοινωνική συνθήκη που δεν αφορά απλώς το παρελθόν.

ΙΙΙ. Η αυτοψία του συμβάντος

Δεν υπάρχει αντικειμενική Ιστορία, δεν υπάρχει μια μοναδική ματιά στα πράγματα. Τόσες ιστορίες όσοι και ιστορικοί, αυτή είναι η μεγάλη αλήθεια. Ο συγγραφέας που επιλέγει να γράψει ιστορική μυθοπλασία ενδιαφέρεται πρωτίστως να αναδείξει τη δική του εκδοχή των συμβάντων. Δεν γράφει κανείς ιστορικό μυθιστόρημα για να περιγράψει λίγο πιο γλαφυρά, εκλαϊκευτικά ή διασκεδαστικά, στιγμιότυπα ή (και) προσωπικότητες από την Ιστορία. Το θέμα παραείναι σοβαρό για να μετατρέπει κανείς την Ιστορία σε εύπεπτη ιστοριούλα που, το κυριότερο, με την επιπολαιότητά της επιβεβαιώνει τις πιο στείρες ιδεοληψίες.

Δεν είναι στις προθέσεις του Πέτρου η φαντασμαγορική αποτύπωση των ιστορικών γεγονότων σε μορφή εικονογραφημένης ιστοριούλας. Πιο σωστά, αφήνει το ιστορικό δράμα να ξετυλίγεται –πότε με τρομακτικά γκρο πλαν προσώπων και καταστάσεων πότε με πανοραμικά πλάνα– εκτεθειμένο στα μάτια του αναγνώστη όπως σε ιατροδικαστική έκθεση για κάποιο έγκλημα. Αλλά ακριβώς αυτή η καλά μελετημένη ρεαλιστική απεικόνιση προκαλεί μια άλλου τύπου, μια ηθική φαντασμαγορία, άμεσο αποτέλεσμα του θάμβους και δέους που αισθάνεται ο αναγνώστης καθώς γίνεται, στην κυριολεξία, αυτόπτης μάρτυρας του ιστορικού δράματος.

  1. IV. Το πολιτισμικό αποτύπωμα

Ο Πέτρου δεν κάνει «αμερικάνικο» κόμικς. Ενδιαφέρεται περισσότερο να αποδώσει την ηθική κατάσταση των πραγμάτων, την ψυχολογία των ιστορικών υποκειμένων, το πλήθος που κινεί θελημένα και αθέλητα τους τροχούς της Ιστορίας.

Πλησιάζει, τολμώ να πω, με σεβασμό το πλήθος. Ακούμε τις διαφορετικές γλώσσες του, διαπιστώνουμε τα ήθη του, τις συμπεριφορές του, τις πεποιθήσεις του, είτε το αποτελούν στρατιώτες ημι-εξόριστοι στη Γερμανία, είτε ταλαίπωροι, ξεσπιτωμένοι Μικρασιάτες, είτε ακόμα άνθρωποι του υποκόσμου και των φυλακών. Μικρές παρεκβάσεις με λαϊκά τραγούδια, με ευκαιριακά γλέντια, με προσωπικές ιστορίες κάποιων ηρώων υπογραμμίζουν την ευγενή στάση του συγγραφέα απέναντι στη λαϊκή κουλτούρα της εποχής.

Όμως, και πάλι, αυτό δεν είναι το πιο σημαντικό. Το πιο σημαντικό είναι η εικονογραφία εντός της οποίας κινείται κάθε ιστορία του: η πειστική απόδοση τόπων (λιβάδια, έρημος, βουνά, δάση κλπ.), οικισμών, σπιτιών, υποστατικών, αρχοντικών, σταθμών, καταλυμάτων, επίπλων, σκευών, λιμανιών, πόλεων, μεγαλοπρεπών κτιρίων και χθαμαλών οικίσκων, με ανθρώπους κάθε είδους. Μια λεπτομερής σκηνογραφία και μια πιστή ενδυματολογία που υπερβαίνει το couleur local της κάθε εποχής χαρτογραφώντας με επιστημονική ακρίβεια τον πολιτισμό της.

Η Ιστορία συγκροτείται από διαφορετικά τεκμήρια κάθε είδους, μνημεία, τοπόσημα, ήθη και έθιμα, προφορικές και γραπτές πηγές, μύρια πολιτισμικά αποτυπώματα, υλικά δείγματα και ίχνη από τη γνώση που κάθε γενιά κληροδοτεί στην επόμενη και, κυρίως, από τον τρόπο που κάθε κοινωνία φροντίζει τα απαραίτητα για τη συνέχιση της ζωής. Έχει επίγνωση αυτού του γεγονότος ο συγγραφέας. Το φαγητό, η τροφή γενικώς, η ανάπαυση, η διασκέδαση, η πνευματική ανησυχία, το παιχνίδι, οι συνήθειες των ηρώων (καλές και κακές), ο τρόπος που σχετίζονται και επικοινωνούν, η εφημερίδα, το βιβλίο, ο κινηματογράφος και ο φωνόγραφος στα πρώτα τους βήματα, τίποτε δεν διαφεύγει από την οξυδερκή, ερευνητική ματιά του.

Όπως ένα αξιανάγνωστο ιστορικό μυθιστόρημα που, μέσα από αντίστοιχα τεκμήρια κουλτούρας, ταξιδεύει μαγικά (που σημαίνει πειστικά) τον αναγνώστη στο κλίμα, στην ατμόσφαιρα του παρελθόντος, έτσι συμβαίνει και στα ιστορικά αφηγήματα του κομίστα συγγραφέα. Ο αναγνώστης απολαμβάνει, όπως σε ταινία υψηλών προδιαγραφών, ένα δραστικό στην περίτεχνη εικονογραφία του δραματικό αφήγημα που διαθέτει τον άριστο οπερατέρ, μοντέρ και σκηνοθέτη. Με το οποίο έργο κατορθώνει επιπλέον όλα όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως.

  1. V. Επιλογικά

Υπάρχουν αλησμόνητες σκηνές σε κάθε τόμο αυτής της δημόσιας Ιστορίας. Σε βαθμό που ο αναγνώστης αναρωτιέται προς στιγμήν αν αυτό συμβαίνει επειδή επηρεάζεται συναισθηματικά από το ιστορικό συμβάν καθεαυτό παρά από την μυθοπλασία που το ζωντανεύει. Προς στιγμήν μόνο. Η ιστορική μυθοπλασία, συνηθίζω να λέω, διηγείται ψέματα για να μιλήσει την αλήθεια. Η μετάπλαση του ιστορικού συμβάντος από τον Πέτρου κάνει ακριβώς αυτό.

Με φαντασία, ευρηματικότητα και γνώση, μακριά από εύκολες κατηγοριοποιήσεις, σχεδιάζει τη δυνατότητα του ιστορικού γεγονότος να έχει συμβεί πέρα από αυτόν ή εκείνον τον δοσμένο τρόπο (στο πνεύμα της αριστοτελικής θέσης για το «εικός και το αναγκαίον»)[4], φωτίζοντας το υποφωτισμένο της Ιστορίας, ανοίγοντας λίγο παραπάνω τις ρωγμές της, ανασκαλεύοντας βαθύτερα τη κοινωνική ουσία της μέσα από την εσωτερική ζωή των ηρώων, αναδεικνύοντας, τέλος, γεγονός μέγιστης σημασίας, το «σάστισμα» που αναφέρει ο ιστορικός του ναζισμού Σαούλ Φριντλέντερ στο μότο αυτού του σημειώματος.

Υ.Γ.

Ας τολμήσουμε και μια υπόθεση παιδαγωγικού περιεχομένου: ότι τάχα διαθέτουμε το ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα (που σημαίνει: ελεύθερο εθνοπατριωτικών και συναφών καταναγκασμών). Σ’ αυτό το πλαίσιο αναζητούμε για εκπαιδευτική χρήση μια Ιστορία της Ελλάδας του εικοστού αιώνα που θα εκλαϊκεύει, αλλά δίχως να υποχωρεί στην τεκμηρίωσή της, που θα διδάσκει, αλλά δίχως να εξουθενώνει με περιττές πληροφορίες. Μια Ιστορία που θα εμποδίζει τον αρρωστημένο χρόνιο ψιττακισμό (που με τη σειρά του τρέφει κάθε είδους μισαλλοδοξίες και ιδεοληψίες) με τα πιο απλά μέσα: καθώς θα τέρπει τους νεαρούς διδασκόμενους με τη ζωντάνια των αναπαραστάσεών της και θα ερεθίζει την κριτική σκέψη τους υποχρεώνοντάς τους να ζήσουν ως αθέατοι μάρτυρες γεγονότα, καταστάσεις, πρωταγωνιστές. Μια διδακτέα Ιστορία με δυο λόγια που θα μεταφέρει το Ιστορικό γεγονός στα πραγματικά μέτρα (δηλαδή στις ουσιαστικές ανάγκες) του σύγχρονου διδασκόμενου.

Χρειαζόμαστε ένα παράδειγμα που να δείχνει τον δρόμο προς αυτή τη διδακτέα Ιστορία. Κατά την ταπεινή μου γνώμη τα graphic novels του Θανάση Πέτρου συγκροτούν αυτό το παράδειγμα.

 

[1] Το απόσπασμα χρησιμοποίησε ο πανεπιστημιακός ιστορικός Γιώργος Κόκκινος κατά την παρουσίαση του μυθιστορήματος Το Χαστουκόδεντρο (10.06.14, βιβλιοπωλείο «Επί Λέξει») προκειμένου να αναδείξει τη σημασία της δημόσιας ιστορίας.

[2] Στρατής Τσίρκας, Τα ημερολόγια της Τριλογίας, Κέδρος 1973, σ. 14 (ο συγγραφέας εν προκειμένω αναφέρεται στο βιβλίο του Αντρέ Μαλρό Ελπίδα).

[3] Mikhail Bakhtin, Problems of Dostoevskys Poetics, 1929 ( επιμ. – μτφρ. Caryl Emerson, University of Minnesota Press, 1984, σ. 6-7).

[4] Αριστοτέλους, Περὶ ποιητικῆς, (9, 1451b1-10).

 

Τα βιβλία του Θανάση Πέτρου

Οι όμηροι του Γκαίρλιτς, 2020, Ίκαρος

1922, Το τέλος ενός ονείρου, 2021, Ίκαρος

1923, Εχθρική πατρίδα, 2022, Ίκαρος

1936, Ετοιμόρροπη δημοκρατία, 2024, Ίκαρος

Τα αμεπλοκηπιώτικα΄, 2023, Oblik editions

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΤο τελευταίο βιβλιοπωλείο στο Λος Άντζελες (της Δήμητρας Διδαγγέλου)
Επόμενο άρθροΓΥΝΑΙΚΕΣ χωρίς υπότιτλο (Τεχνόπολη, 24-25-26/1)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ