
της Μαρίζας Ντεκάστρο
Όσοι γράφουν ιστορική λογοτεχνία γνώσεων για νεαρές ηλικίες (εμού συμπεριλαμβανομένης) φιλοδοξούν να γράψουν βιβλία πρωτότυπα και θελκτικά που να διεγείρουν την περιέργεια και να απαντούν στους προβληματισμούς και τα ενδιαφέροντα του αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνονται. Πώς; Ψάχνουν στην ιστορική περίοδο που τους ενδιαφέρει εκείνη την πτυχή που θα διαφοροποιήσει το βιβλίο τους από τα γνωστά και χιλιοειπωμένα (βλ. Πάνος Βαλαβάνης, Σκύλοι από τους αρχαίους χρόνους, εκδ. Πρώτη Ύλη, 2024). Δοκιμάζουν συγγραφικές τεχνικές, σκηνοθετούν το υλικό, αξιοποιούν ποικιλία πηγών, αναρωτιούνται για το εύρος της θεματολογίας και άλλα πολλά.
Δυο συγγραφείς tête a tête, Σάκης Σερέφας και Ευγενία Μανωλίδου, δυο διαφορετικές προσεγγίσεις της ελληνικής ιστορίας, αρχαίας και νεότερης.
*****
Ο Σάκης Σερέφας είναι μάστορας και το απέδειξε στο βιβλίο του με τον ευρηματικό τίτλο Ένας δεινόσαυρος στο παράθυρό μου (Πατάκης, 2008) – ποιο παιδί δεν ξετρελαίνεται με τους δεινόσαυρους- στο οποίο αφηγείται την περιήγηση στη Θεσσαλονίκη ενός παιδιού καβάλα στην πλάτη του (δεινο)Σαύρου.
Στο πρόσφατο, Τα μυστικά της Αθήνας-Τι λες κι εσύ, κυρ- Σωκράτη; παίρνει από πίσω δυο δούλους, τον Γάστρωνα και τον Άτωνα, που συναντιούνται κάνοντας τα ψώνια των αφεντικών τους στην αγορά της Αθήνας. Αυτή είναι βασική μυθοπλασία η οποία, πώς αλλιώς;, γεμίζει με αληθοφανή στιγμιότυπα που διαδραματίζονται στα ιδρύματα και τα μαγαζιά της Αγοράς, με ήρωες πάντοτε το ζευγάρι των δούλων και τους υπόλοιπους συνομιλητές τους. Κρυμμένο υπάρχει το ‘εκπαιδευτικό’ περιεχόμενο, δηλ. η περιήγηση στην (αρχαία) Αγορά και οι λειτουργίες του πολιτικού, εμπορικού, κοινωνικού, πνευματικού κέντρου της αρχαίας πόλης, γι’ αυτό και ο χάρτης του χώρου μαζί με αναλυτικές πληροφορίες για τα δημόσια ιδρύματα. Μας είναι απαραίτητος για να προσανατολιζόμαστε καθώς παρακολουθούμε τις βόλτες των δύο ηρώων. Παράλληλα, οι παρένθετες κουβέντες και τα σχόλια των περιπατητών ζωντανεύουν το εκπαιδευτικό κομμάτι (τι μαγαζιά υπήρχαν, τι δουλειά έκανε ο μετρονόμος, τι ήταν οι Πρυτάνεις, κλπ.) δημιουργώντας την αίσθηση μιας ‘γειτονιάς’ με τα κουτσομπολιά, τις διαδόσεις, την συκοφαντίες, τον θαυμασμό, την πολιτική, τα εμπορικά κόλπα… Και εάν μετά την ανάγνωση του βιβλίου αποφασίσουμε μια βόλτα στον αρχαιολογικό χώρο, είμαι βέβαιη ότι θα μας έχουν εντυπωθεί όσα είναι απαραίτητα για να θυμηθούμε τι συνέβαινε εκεί στην αρχαιότητα.
Ο Σερέφας, πήρε ελευθερίες που πιθανόν θα ξενίσουν την ενήλικη (εκπαιδευτική) κοινότητα. Θα ξαφνιάσουν όμως ευχάριστα τους αποδέκτες του βιβλίου, τα παιδιά.
Η γλώσσα: επειδή δεν τη φοβάται, γράφει σαν άνθρωπος της ‘πιάτσας’. Χρησιμοποιεί τη λαϊκή μαγκιά (κουμάσι, φραγκάτος, χοντράδα, μερακλήδες, κρασοπατέρες…) που δεν βλάπτει κανέναν, ούτε τα παιδιά. Αντίθετα, και μακριά από κάθε διδακτική σοβαροφάνεια, προσφέρουν στο κλίμα της αφήγησης: έτσι μιλούν και σήμερα οι λαϊκοί άνθρωποι, ενίοτε δε και στην ελληνική Βουλή.
Ακούσματα: Παρεμβάλει χίλια δυο από τα σημερινά (άσματα, συνήθειες και συμπεριφορές, όπως η διαφθορά, οι πολιτικές σκοπιμότητες, το γλείψιμο των εμπόρων προς τους πλούσιους πελάτες …) διακωμωδώντας τα δικά μας με τόλμη, σίγουρα με ειρωνεία και κριτική διάθεση.
Παιδαγωγική: εντάσσει ιστορικές πληροφορίες με χιούμορ. Τις βρίσκουμε σε περιγραφές και διαλόγους, όπως π.χ. στο μαγέρικο των αθηναϊκών χοτ ντογκ:
– Εγώ θέλω και ντοματούλα.
– Θα πρέπει να περιμένεις μέχρι το 1820 μ. Χ.
– Ε τότε ας μου βάλει καμιά τηγανιτή πατατούλα .
– Μέχρι το 1820 συν δέκα χρόνια ακόμα υπομονή.
– Μουστάρδα; Κέτσαπ; Υπάρχει;
– Παραλογίζεσαι!
Ζωηρός και άμεσος, ο Σερέφας δεν έχει ανάγκη από το γνωστό, αμήχανο πλην πολυχρησιμοποιημένο, συγγραφικό τέχνασμα, δηλ. τις χρονομηχανές και τα μαγικά για να μας πάει εκεί. Εμείς, του 2025 μ.Χ., είμαστε ένα με το πλήθος που κυκλοφορούσε στην Αγορά της Αθήνας και αναγνωριζόμαστε στα λόγια των ηρώων του 5ου π. Χ. αιώνα!
Και ο κυρ -Σωκράτης, πού βρίσκεται; Τον γνώριζε ο Γάστρωνας στο σπίτι του αφέντη του και ως πνεύμα, που διαπότισε την εποχή του, μπερδεύεται στις κουβέντες των δυο δούλων. Ο ενημερωμένος Γάστρωνας σκιαγραφεί την προσωπικότητα του φιλοσόφου, τα προβλήματα που δημιούργησε στους Αθηναίους, τη φυλάκιση και την απολογία του, και τέλος την καταδίκη του. Διαβάζουμε λοιπόν και πάλι τα απαραίτητα!
Ποιο είναι το μυστικό; Νομίζω πως δεν υπάρχει μυστικό αφού αντιλαμβανόμαστε ότι πολλά απ’ όσα ορίζουν τις μέρες μας έχουν ρίζες αιώνων!
Ο Πέτρος Χριστούλιας, ο εικονογράφος/κομίστας, αναμφίβολα διασκέδασε εικονογραφώντας τους ανθρώπινους τύπους αυτής της ΄γειτονιάς’ κατακρημνίζοντας τις κλασικές αρχαιοελληνικές απεικονίσεις. Όλα έδεσαν θαυμάσια!
Παράληψη: στον χάρτη με την τοπογραφία της αρχαίας Αγοράς σημειώνονται με γκρίζα γράμματα τα κτήρια που δεν υπήρχαν την εποχή του Γάστρωνα. Λείπει η Στοά του Αττάλου που χτίστηκε αργότερα (159-148 π. Χ.).
Επιμέλεια: δεν κρατήθηκε ενιαία γραφή σα τοπωνύμια. Άλλοτε με bold όπως π.χ. Αιάκειο, Νότιος Στοά, θόλος (το ίδρυμα) που λογικά χρειάζεται κεφαλαίο, και αλλού Βουλευτήριο, Μνημείο Επωνύμων Ηρώων, κλπ.
*****
Η Ευγενία Μανωλίδου, στους Ιχνηλάτες της Ιστορίας, Βιβλίο 2: Ταξίδι στον χρόνο, κάνει το ακριβώς ανάποδο από τον Σερέφα! Όπως κι εκείνος, σχεδίασε μια περιήγηση στα μνημεία της Αθήνας, η οποία εκτείνεται μέσα στον χρόνο από την αρχαιότητα μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Η περιήγηση -περιπέτεια αρθρώνεται σε οκτώ ιστορικούς σταθμούς. Με αφετηρία την Ακαδημία του Πλάτωνα, περνά από το Λύκειο και τον Αριστοτέλη, τις παλαίστρες και τα γυμνάσια, τους Ρωμαίους (τους κατακτητές) που… θαύμασαν τα γράμματα, το πνεύμα και τον πολιτισμό τους (των Ελλήνων) και θέλησαν να τους μοιάσουν… την οθωμανική κατάκτηση (5ος σταθμός όπου παρεμβάλλει τη συνομιλία μεταξύ Παλαιολόγου και Μωάμεθ σε μισοαρχαία ελληνικά και με επεξήγηση στα νέα), και τέλος φτάνει μέχρι την επανάσταση και τους φιλέλληνες.
Η Ευγενία Μανωλίδου χρησιμοποιεί ό,τι πιο τετριμμένο συγγραφικό τέχνασμα διατίθεται στο συγγραφικό ντουλάπι από καταβολής της παιδικής λογοτεχνίας.
Έχουμε και λέμε:
Ως είθισται ισότιμη εκπροσώπηση των φύλων = δυο αγόρια και δυο κορίτσια, δυο ελληνόπουλα και δυο εγγλεζάκια ελληνικής καταγωγής.
Ενήλικοι= πατεράδες, πανεπιστημιακοί, παλιοί φίλοι. Ο ένας καθηγητής φιλοσοφίας με καριέρα στην Αγγλία, ο άλλος σπουδαίος καθηγητής Παπυρολογίας. Οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι απόντες, πλην της Ελληνίδας μητέρας που μένει σπίτι για να βάλει πλυντήρια μετά τις διακοπές. Φυσικά λέει στον άντρα της να πάει τουλάχιστον στο σουπερμάρκετ…
Ονόματα με νόημα: οι πατεράδες Περικλής και Νικήτας. Τα παιδιά Αθηνά και Πενθεσίλεια (Σίλια), Λαέρτης (Λίαμ;) και Οδυσσέας.
Συγγραφικό τρικ= η χρυσή μαγική κορδέλα που μεταφέρει τα παιδιά πίσω στον χρόνο.
Οδηγός = η κουκουβάγια Γλαύκη (ἡ γλαῦξ, τῆς γλαυκός, τῇ γλαυκί… κλίνει το ουσιαστικό ο Λαέρτης… άλλωστε στην Αθήνα της Αθηνάς πετάξαμε), η οποία «είχε λάβει εντολή από τα πανάρχαια χρόνια να μεταδίδει τη γνώση και τη σοφία, το φως το ελληνικό, σε όλους τους ανθρώπους. Κυρίως όμως στα παιδιά».
Η κεντρική ιδέα του εγχειρήματος βρίσκεται το εξής: «Παιδιά μάθετε αρχαία ελληνικά σαν τους Εγγλέζους φίλους σας που τα διδάσκονται από το δημοτικό!». Άλλωστε, όπως δηλώνει στο βιογραφικό της, διευθύνει από το 2017 τη Σχολή Αρχαίων Ελληνικών ‘Ελληνική Αγωγή’ που ως στόχο έχει την προώθηση των Αρχαίων Ελληνικών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό τόσο σε ενήλικες όσο και στα παιδιά…
Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι εκείνο που την καίει και προσπαθεί παθιασμένα να το περάσει με όσο περισσότερους τρόπους μπορεί!
Με την λογική λοιπόν ότι η ελληνική γλώσσα ζει μέσα στην δική μας καθομιλουμένη αποφαίνεται ότι «Όλοι οι Έλληνες ξέρουμε Αρχαία Ελληνικά… απλώς με τα χρόνια τα έχουμε λίγο ξεχάσει… Εάν λίγο συγκεντρωθούμε, θα τα ακούσουμε και θα τα καταλάβουμε…» (σ. 15) και οδηγείται σε έναν καταιγισμό αρχαίων ελληνικών φράσεων και εκφράσεων με ψιλές και δασείες και περισπωμένες, υπογεγραμμένες και δοτικές! Ας σοβαρευτούμε! Ποιο παιδί λέει Υγίαινε αντί για Γεια, και ποιο ετοιμάζει το άριστον, δηλαδή το πρωϊνό; Ποιο Εύγε αντί για Μπράβο, ποιο συστήνεται ΧΧΧΧ ειμί; Ή τσακώνεται σε γλώσσα ακατανόητη και εξωπραγματική τους για όσους δεν γνωρίζουν την αρχαία ελληνική:
– «ἴθι, δή ἄγε!»
– «ἐνθάδε μενῶ, κἄν σύ διαρραγῇς»;
Επιπλέον, αν και εκτιμώ ανεπιφύλακτα το θαυμάσιο παιχνίδι της ανακάλυψης αρχαίων ριζών σε σύγχρονες λέξεις (ενδεικτικά ορώ= βλέπω άρα και τηλε-όραση), το πλήθος των επαναλαμβανόμενων ανάλογων αναφορών που διανθίζουν τους Ιχνηλάτες της Ιστορίας το καταντούν βαρετό, κουραστικό και υπερβολικό (π.χ. βαλανείον= λουτρό. Η λέξη προέρχεται από το βάλανος= βελανιδιά (τα ξύλα που έκαιγαν για να ζεστάνουν το νερό), balneum στα λατινικά, bain στα γαλλικά, bad στα γερμανικά, bath στα αγγλικά) που χάνει και σπιρτάδα και διδακτικό στόχο!
(Πᾶν) μέτρον ἄριστον, όπως έλεγαν οι σοφοί μας!
Στα παραπάνω προστίθενται ο απόλυτος διδακτισμός (ομιλίες των φιλοσόφων), η ηθικολογία ( …θα έχουμε τους καθηγητές μας, τις συμβουλές τους, τη βοήθειά τους…), η ψευδοφιλοσοφία (κάτι από τα πολλά διάσπαρτα, εδώ περί Κωνσταντινούπολης: «Όταν έχεις κοντά σου κάτι για πολλά χρόνια, δεν το εκτιμάς, νομίζεις ότι θα το έχεις για πάντα», συνέχισε θλιμμένη η Αθηνά (ετών 13!). «Ήταν η Βασίλισσα των πόλεων, η Βασιλεύουσα, η Πόλις των πόλεων, το κόσμημα του Βοσπόρου. Έπρεπε να το χάσουμε για να το εκτιμήσουμε; αναρωτήθηκε»).
Και τέλος, η ιδέα της εθνικής μεγαλοσύνης που διαπνέει ολόκληρο το πόνημα!
Η εικονογράφηση της Μαρίας Μανουρά δεν χρειάζεται και μεγάλη αισθητική ανάλυση. Ταιριάζει απόλυτα με το ύφος του περιεχομένου: αφενός την εξιδανικευμένη εικονογραφική άποψη για τους αρχαίους (περιποιημένες γενειάδες, πεντακάθαρες χλαμύδες, ευγενικά πρόσωπα…) και αφετέρου γνωστές εικόνες του συρμού (τεράστια μάτια γαλάζια, μαλλάκια λυτά ν’ ανεμίζουν στον αέρα, καπελάκια τζόκεϊ, κ.ά.). Ό,τι πιο στερεοτυπικό!
Εν κατακλείδι: Σκεφτείτε, διαλέξτε, απολαύστε!
INFO
Ευγενία Μανωλίδου, Ιχνηλάτες της Ιστορίας, Βιβλίο 2: Ταξίδι στον χρόνο, Εκ. Μαρία Μανουρά, Εκδ. Ελληνοεκδοτική, 2024.