Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής (*)
Tα Άπαντα του Ιστράτι κυκλοφορούν στην Γαλλία σε τρεις πολυσέλιδους τόμους από τις εκδόσεις Phébus (2006) και Libretto (2015). Τρεις τίτλοι επανεκδόθηκαν στη σειρά Livre de Poche (2018). Κριτικές της περιόδου 2020-2023 βρίσκουμε στην Γαλλία (αναφέρεται ως Ρουμάνος γαλλόφωνος συγγραφέας), στην Αγγλία (αναφέρεται ως Balkan writer), όλες επαινετικές, όλες με τον προσδιορισμό «Ο Γκόρκι των Βαλκανίων». Εννοείται πως πλούσια βιβλιογραφία υπάρχει στη Ρουμανία, όπου λειτουργούν σύλλογοι «Φίλων του Ιστράτι».
O πατέρας, οι φιλίες
Γνωρίζουμε ότι ο πατέρας του Ιστράτι ήταν ο Γεώργιος Βαλσαμής με καταγωγή από τα Βαλσαμάτα, γεννημένος στα Φαρακλάτα, μικρό χωριό σε απόσταση 5 χλμ από το Αργοστόλι. Οικογένεια με την επωνυμία Βαλσάμοι (οι) αναφέρεται στα «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα» του Ηλία Τσιτσέλη στα τέλη του 18ου αιώνα και ως τα τέλη του 19ου αιώνα χωρίς ιδιαίτερη κοινωνική θέση και άγνωστη οικονομική δραστηριότητα. Πιθανολογείται, επί τη βάσει νοταριακών εγγράφων απογραφής ιδιοκτησιών, ότι μέλη της οικογένειας εγκατέλειψαν τον τόπο τους μετά το 1848, δηλαδή μετά την μεγάλη και αιματηρή επανάσταση αγροτών και μικροαστών της Κεφαλονιάς, κίνητρο της οποίας ήταν κηρύγματα της επανάστασης του 1848 στο Παρίσι και η οποία καταπνίγηκε βάρβαρα από την αγγλική Προστασία Υπενθυμίζω ότι η εξέγερση είναι γνωστή ως του «Παπά-Ζαπάντη», που μαρτύρησε και τα παιδιά του βασανίστηκαν πριν εκτελεστούν δημοσίως.
Τότε παρατηρείται ενισχυμένο κύμα μετανάστευσης στη Ρουμανία, όπου ευημερούσε επτανησιακή κοινότητα μεταπρατών και ισχυρών εμπόρων και καραβοκύρηδων, Κεφαλλήνων στην πλειοψηφία τους, οι οποίοι συγκρότησαν το «Ιόνιο δίκτυο» με Ιθακήσιους. Τα ονόματα Αδελφοί Σταθάτοι, Όθων Σταθάτος, Ιωάννης Θεοφυλάτος, Βλασσόπουλος εξακολουθούν να μνημονεύονται. Το «δίκτυο» είχε ανάγκη μεσαίου και κατώτερου προσωπικού: μούτσους, αχθοφόρους, γραφιάδες, επιστάτες, φύλακες φορτίων, βοηθούς πλοηγών. Κέντρα της δραστηριότητάς του ήταν στον Δούναβη με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, η Βραϊλα, η Τούλτσα και ιδιαιτέρως η Σουλίνα στο Δέλτα του Δούναβη (Dunari de jos) στην έξοδο προς τη Μαύρη Θάλασσα, όπου και η έδρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Κάτω Δούναβη, έδρα προξένων και διπλωματικών υπαλλήλων για την διαχείριση της ναυτιλίας. Ο Γεώργιος Βαλσαμής βρέθηκε σε αυτή την περιοχή, στη Βραϊλα, όπου παντρεύτηκε την ταπεινή Ρουμάνα Ζωίτσα. Αν ήταν εικοσαετής το 1848, ήταν 56 χρονών το πολύ όταν γεννήθηκε το 1884 ο γιος του Γεράσιμος, ο καθ’ ημάς Παναϊτ Ιστράτι. Εγκατέλειψε την οικογένειά του ή ήταν αρκετά ταλαιπωρημένος και πέθανε σύντομα κάπου;
Δουλειά του ήταν το λαθρεμπόριο. Όχι κατ’ ανάγκη λαθρεμπόριο καπνού, όπως λέγεται. Κάθε είδους λαθρεμπόριο (εμπορευμάτων, τροφίμων, καυσίμων, ζώων), αν λάβουμε υπόψη τα αρχεία δικαστηρίων και ποινών στην Σουλίνα, όπου οι κατάδικοι είναι Κεφαλλονίτες σε ποσοστό 70% και σε ηλικίες από 17 ως 60 και πλέον ετών, αντιμετωπιζόμενοι με την ίδια σκληρότητα ασχέτως του αξιόποινου των πράξεών τους.
Η προσοχή μου στον πατέρα του Παναϊτ ξεκινάει από την εκτίμηση ότι ο βίος και το έργο του Ιστράτι σχετίζονται με την αναζήτηση πατρικής φιγούρας, πατρικής παρουσίας και αναγνώρισης μέσα από ζωντανές, έντονες και διαρκώς θετικά υπολογιζόμενες φιλίες που κατέληξαν, όσο και αν εξυπηρετούσαν τις περιπλανήσεις του συγγραφέα, σε απομόνωση στο τέλος της ζωής του. Οι περιπτώσεις του Ρομαίν Ρολάν και του Καζαντζάκη το αποδεικνύουν. Χωρίς τον Ρολάν, είναι αμφίβολο αν ο Ιστράτι θα είχε μπει στα γαλλικά γράμματα, κυρίαρχα εκείνα τα χρόνια, με τον ευπρεπή χαρακτηρισμό «auteur roumain de langue française». Και το μυστήριο της άψογης γνώσης του των γαλλικών μπορεί να έχει ρίζα στο γεγονός ότι στη Ρουμανία της εποχής του, τα γαλλικά ήταν επισημότερη γλώσσα από τα ρουμάνικα, που διέφεραν σημαντικά από τη μια περιοχή της Ρουμανίας στην άλλη. Θυμίζω ότι η Ρουμανία είχε, το 2003, Υπουργείο Μειονοτήτων 11 ή 12 τον αριθμό. Όσο για τον Καζαντζάκη, το κοινό ταξίδι στην Σοβιετία, δεν είχε την ιδεολογική βαρύτητα και το πάθος που ίσχυαν για τον Ιστράτι. Οι πνευματικές και φιλοσοφικές προτιμήσεις του Καζαντζάκη δεν μπορούσαν να συνυπάρξουν για πολύ με τις πολιτικές εξάψεις και απογοητεύσεις του Ιστράτι. Καταλήγω λοιπόν να πιστεύω ότι ο Ιστράτι υπήρξε εντέλει ο πατέρας του εαυτού του. Ως πατέρας είδε και ανέπτυξε το έργο του, στον πατέρα εαυτό του το έδειχνε, το έργο ήταν η επαφή με τον πατέρα, δηλαδή με τον πατέρα εαυτό του.
Σχέση με το έργο του Ιστράτι
Διάβασα το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ιστράτι γύρω στο 1990 σε δίτομη πανόδετη έκδοση, χαμένη σήμερα στο χάος της βιβλιοθήκης μου. Συνέβη να εργαστώ μεταξύ Δεκεμβρίου 1999 και Απριλίου 2003 στη Ρουμανία, όπου επισκέφθηκα όλες τις επαρχίες. Ήταν ακόμα η εποχή όπου κυκλοφορούσαν στους ταλαιπωρημένους δρόμους κάρα και μερικές βοϊδάμαξες χωρίς κανένα διακριτικό, κίνδυνος θάνατος για όποιον οδηγούσε αυτοκίνητο από τη δύση του ηλίου και μετά, πολύ περισσότερο για όποιον ήταν στο τιμόνι του εγχώριου Τράμπαντ με καρότσα από κόντρα πλακέ. Διόλου περίεργο να βλέπεις γελάδες να μασουλίζουν το γρασίδι σε πάρκα, διόλου περίεργο το απαγορευμένο ψάρεμα του οξύρυγχου στα ποτάμια, αναρίθμητα αδέσποτα σκυλιά, δύο λυσσιατρεία λειτουργούσαν στο Βουκουρέστι και δεν προλάβαιναν.
Την πρώτη φορά που βρέθηκα στην Βραΐλα ήταν ένα βράδυ καταιγίδας μετά από πολύωρο ταξίδι με το τρένο από το Βουκουρέστι, το οποίο σταματούσε σε σταθμούς και όπου αλλού. Την επομένη το πρωί πήγα στο λιμάνι, εκεί είδα τις μεγαλύτερες κατσαρίδες του κόσμου, μια φτωχολογιά ανέργων που τριγυρνούσε άσκοπα ή έτρεχε σε μικροδουλειές, λασπουριά και αρουραίοι, σύννεφα μύγες και κουνούπια, παλιόσπιτα στα μουράγια, κατάσταση που δεν απείχε από τις περιγραφές Ιστράτι. Μίλησα με υπέργηρους που έλιωναν στον ήλιο, από αυτούς άκουσα λόγια για τον Ιστράτι, μια μορφή μυθολογίας. Σημειώνω πως το καθεστώς Τσαουσέσκου επέβαλε να υπάρχει βιβλιοθήκη σε κάθε χωριό με πολλαπλά αντίτυπα σοφίας του ίδιου και της γυναίκας του, πού και πού έβρισκες κάποιον Ιστράτι. Ποιος άραγε τον διάβαζε στα γαλλικά…
Σημαντικά και αξιόπιστα ήταν τα σχόλια της ντόμνας Κωνσταντίνας, με καταγωγή από ελληνική οικογένεια της Βραϊλας, που ζούσε στην Σουλίνα και είχε μερικά παιδιά ελληνορουμανικών οικογενειών στα οποία δίδασκε ελληνικά στο μικρό σπίτι της και στο μικρότερο γραφείο της, όπου δέσποζαν τα πορτραίτα του βασιλιά Γεωργίου Β’, του Καραμανλή και του Κολοκοτρώνη, πίσω από μια μισοδιπλωμένη ελληνική σημαία. Τόνιζε τα ακούσματα του πατέρα της για τις καλοσύνες του Ιστράτι, τους αγώνες του για τον λαό, τις απελπισμένες σχέσεις του με τις γυναίκες και τους περαστικούς φίλους του, υποστήριζε πως ο Παναίτ είχε εργαστεί στην Σουλίνα για κάποιο διάστημα.
Η κατά τον Ακρίβο βιογραφία του Ιστράτι
Επαναλαμβάνω σε κάθε ευκαιρία ότι δεν έχουμε, πλην δύο-τριών εξαιρέσεων, αυτό που ονομάζεται «επίσημη βιογραφία» (biographie officielle) Έλληνα συγγραφέα, ενώ αμέτρητο πλήθος είναι οι μελετητές σολωμιστές, σεφεριστές, παπαδιαμαντολόγοι, καβαφολόγοι και άλλοι. Η περίπτωση Ακρίβου με έχει εκπλήξει πολλαπλώς: παραδίδει μια επισημότατη βιογραφία που σέβεται όλους τους κανόνες του είδους: συνοψίζει την αφηγηματική πλοκή κάθε έργου του Ιστράτι εντός της διαδρομής του βίου του συγγραφέα, σχολιάζει τα γεγονότα και τα πρόσωπα με βάση τεκμήρια, πάντα εντός της βιωματικής και περιρρέουσας ατμόσφαιρας, ισορροπεί τον ανεμοστρόβιλο του βίου του Ιστράτι μέσα από ιστορικά δεδομένα, άγνωστα αλλά ουσιαστικά, με κολοφώνα τις λεπτομέρειες της επίσκεψης του Ιστράτι στην Αθήνα, η οποία εξελίχθηκε σε πολιτική φασαρία, ακόμη και μετά την απέλασή του. Παραμένει συνεπέστατος στην εξασφάλιση της ομαλής ροής της αφήγησης και δεν κάνω λάθος λέγοντας πως σε κανένα σημείο του βιβλίου δεν διαφοροποιεί τα κατά περίπτωση σκηνικά, όπου, επαναλαμβάνω, ο Ιστράτι διαμορφώνεται ως πατέρας του εαυτού του. Συμπέρασμα; Τα κατάφερες, Κώστα!
(*) Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Κ.Ακρίβου Ονομα πατρός: Δούναβης (Μεταίχμιο)
