Μαγεία, Επιστήμη, Θρησκεία

0
586

Του Φώτη Τερζάκη (*).

Ο Stanley Jeyaraja Tambiah (1929- 2014) είναι μία από τις σημαντικές φιγούρες της σύγχρονης κοινωνικής ανθρωπολογίας. Είναι δηλαδή από τους ερευνητές εκείνους οι οποίοι, παράλληλα με το εμπειρικό επιτόπιο έργο που συνιστά βασική υποχρέωση του επαγγέλματός τους, δεν αμέλησαν να στοχαστούν θεωρητικά πάνω στις ίδιες τις προϋποθέσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας και τα μεγάλα επιστημολογικά, ερμηνευτικά και πολιτικά ζητήματα που συνδέονται μαζί της. Ερχόμενος ο ίδιος από μια περιοχή του κόσμου η οποία συνήθως αποτελεί αντικείμενο της ανθρωπολογικής έρευνας, τη Σρι Λάνκα, θα υιοθετήσει την «πρωτοκοσμική» υποκειμενικότητα ως μέρος τής επιστημονικής του σκοπιάς, απέναντι στην οποία όμως θα εμβάλλει διαρκώς κριτικές ενστάσεις αντλώντας από την ιδιόμορφη –προνομιακή από κάποιες απόψεις– θέση του ως «ξένου» εντός τού δυτικού ακαδημαϊκού σύμπαντος. Αυτή η διασταύρωση των θέσεων (υποκείμενο/αντικείμενο της ανθρωπολογικής ματιάς) και των οπτικών (κριτική ορθολογικότητα/ιδιοπολιτισμική βίωση ενός φάσματος φαινομένων) στο ίδιο πρόσωπο –που έχει κάποιες αναλογίες με την περίπτωση του Edward Said, μολονότι σε άλλο πεδίο– αποτελεί καθαυτή ένα ενδιαφέρον ανθρωπολογικό φαινόμενο και καθορίζει την ιδιάζουσα δραστικότητα της ματιάς του.

Ο S.J. Tambiah γεννήθηκε στη Σρι Λάνκα από χριστιανική οικογένεια Ταμίλ. Έκανε τις προπτυχιακές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Κεϋλάνης και έλαβε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο Cornell το 1954. Μέχρι το 1960 δίδαξε κοινωνιολογία στο πανεπιστήμιο της Κεϋλάνης, κι εν συνεχεία στα πανεπιστήμια του Καίμπριτζ, του Σικάγο και του Χάρβαρντ, όπου και τελείωσε τη σταδιοδρομία του. Μείζων επιστημονική του ειδίκευση ήταν η εθνοϊστορική έρευνα της σύγχρονης και της μεσαιωνικής Ταϊλάνδης (και υπήρξε διδακτικός συνεργάτης της UNESCO για την Ταϊλάνδη), έκανε όμως επιτόπιες έρευνες επίσης στην Σρι Λάνκα και στους Ταμίλ της Ινδίας. Αναμίχθηκε ακόμα σε ενεργό πολιτική δράση για την επίλυση των εθνοθρησκευτικών συγκρούσεων (μεταξύ βουδιστών Σινγκαλέζων και ινδουιστών Ταμίλ) που συγκλόνισαν από το 1983 την πατρίδα του. 1

Το θεωρητικά σημαντικότερο έργο τού S.J. Tambiah είναι όμως το ανά χείρας – με το οποίο και τον παρουσιάζουμε για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό. Πρόκειται για την επανεπεξεργασμένη μορφή μιας σειράς διαλέξεων που δόθηκαν το 1984 στο Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ, στο πλαίσιο των Διαλέξεων Henry Louis Morgan, και εκδόθηκαν στις αρχές του 1990 σε μορφή βιβλίου. Ξεκινάει σαν μια ενδοανθρωπολογική συζήτηση πάνω στο περίφημο θέμα των σχέσεων μαγείας, θρησκείας και επιστήμης, όπως τέθηκε για πρώτη φορά από τους βικτωριανούς ανθρωπολόγους στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα κι έχει αφήσει πίσω του μια τεράστια κριτική και σχολιαστική βιβλιογραφία, για να μεταβεί εν συνεχεία σε ένα καθαρά επιστημολογικό πεδίο προβληματισμού όπου, μέσ’ από μια διττή πραγμάτευση της επιστήμης ως ανθρωπολογικού αντικειμένου και ταυτόχρονα του επιστημονικού καθεστώτος της ανθρωπολογίας, καταλήγει σε οξύτατες κριτικές παρατηρήσεις αναφορικά με τον ρόλο της επιστήμης και του επιστημονικού σκέπτεσθαι στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Καθ’ οδόν θίγονται μεγάλα μεθοδολογικά προβλήματα της ανθρωπολογίας, όπως το πρόβλημα της διαπολιτισμικής κατανόησης και μετάφρασης, το πρόβλημα της συμμετρίας ή ασυμμετρίας των πολιτισμικών σχηματισμών, η ανεπίλυτη ένταση μεταξύ οικουμενικότητας και ιδιοπολιτισμικότητας…

Δύο θεωρητικοί λίθοι επί των οποίων οικοδομεί το επιχείρημά του είναι οι κριτικές σημειώσεις του Wittgenstein πάνω στον Χρυσό κλώνο του Frazer και η πραγμάτευση των σχέσεων μαγικοτελετουργικής δράσης και εργαλειοτεχικής πρακτικής στα νησιά Τρόμπριαν από τον Malinowski. H επέκταση και το εύρος που δίνει στη συζήτηση εμπλέκει ένα τεράστιο φάσμα θεωρητικών και ιστορικών αναφορών, με πυξίδα ένα τρίτο μεγάλο ορόσημο στην ιστορία των ιδεών: την πραγμάτευση της «κοσμοϊστορικής διαδικασίας του εξορθολογισμού» από τον Max Weber, και τις επεκτάσεις της απ’ ορισμένους εκπροσώπους της Σχολής της Φραγκφούρτης (κυρίως τον Marcuse και τον Habermas). Κεντρικό του μέλημα είναι απαρχής μέχρι τέλους να θέσει όρια στον ιμπεριαλισμό της δυτικής τεχνοεπιστήμης ως προνομιακής οπτικής για την ερμηνεία της πραγματικότητας και να δείξει ότι συνιστά μία μόνο ανάμεσα σε πολλές δυνατές νοηματοδοτήσεις του κόσμου.

Αυτού δεδομένου, αναρωτιέται ίσως κανείς γιατί εμπλέκεται τόσο εξονυχιστικά και μακροσκελώς σε συζητήσεις με εκπροσώπους της αναλυτικής φιλοσοφίας και άλλους νεοθετικιστές που αποτελούν ελάσσονες, και εξαιρετικά περιορισμένης σημασίας, φιγούρες στον φιλοσοφικό ορίζοντα του εικοστού αιώνα. Αυτό εξηγείται, πιστεύω, από τις ιδιομορφίες του αμερικανικού, και γενικότερα του αγγλοσαξωνικού, ακαδημαϊκού περιβάλλοντος που υπήρξε ο διαλογικός ορίζοντας του καθηγητή Tambiah. Σε αυτά τα περιβάλλοντα πράγματι ο νεοθετικισμός, ο νεοπραγματισμός και η αναλυτική φιλοσοφία μονοπωλούν σχεδόν τα θεωρητικά ενδιαφέροντα και επιβάλλουν τους όρους της συζήτησης, με τίμημα έναν αθεράπευτο επαρχιωτισμό, που έχει όμως τα μέσα να επιβάλλεται οικουμενικά μέσ’ από διαύλους πολιτικής και οικονομικής ισχύος. Απέναντι σε αυτή την αθέμιτη ισχύ και στην τεχνοεπιστήμη που την μεγεθύνει, απέναντι στα γλωσσικά και τα επιστημολογικά της μοντέλα, συγκροτείται το επιχείρημα τού S.J. Tambiah, δίνοντας ταυτόχρονα ένα μάθημα λεπτότητας και απροκατάληπτης ευρύτητας στην κατανόηση της πολύμορφης ανθρώπινης πραγματικότητας που (θα έπρεπε να) είναι το αναγνωριστικό γνώρισμα του ανθρωπολόγου.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Σπουδαιότερα έργα τού Stanley Jeyaraja Tambiah είναι: Buddhism and the Spirit Cults in North-East Thailand (Cambridge University Press, 1970)· World Conqueror and World Renouncer. A Study of Buddhism and Polity in Thailand against a Historical Background (Cambridge University Press, 1976)· Sri Lanka: Ethnic Fratricide and the Dismantling of Democracy (University of Chicago Press, 1986)· Magic, Science and Religion, and the Scope of Rationality (Cambridge University Press, 1990)· Buddhism Betrayed? Religion, Politics and Violence in Sri Lanka (University of Chicago Press, 1992)· Leveling Crowds. Ethnonationalist Conflicts and Collective Violence in South Asia (University of California Press, 1996). O Edmund Leach έγραψε ένα βιβλίο γι’ αυτόν και το έργο του, An Anthropological Life (Cambridge University Press, 2002).

(*) ΟΦώτης Τερζάκης είναι ο μεταφραστής του έργου : Tambiah Stanley-Jeyaraja, Μαγεία Επιστήμη, Θρησκεία, εκδ. Ηριδανός

 

Φώτης Τερζάκης

Προηγούμενο άρθροΤο παιδικό βιβλίο για το περιβάλλον σε μεγάλα κέφια!
Επόμενο άρθροΗ «Στέπα» και ο λύκος της…

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ