Τελικά τι είναι το ασυνείδητο; (του Δημήτρη Σωκιαλίδη)

2
3572

 

του Δημήτρη Σωκιαλίδη

Είναι δυνατόν να είμαι τελείως τυφλός αλλά ασυνείδητα να βλέπω; Σπάνιο αλλά συμβαίνει. Είναι το αποκαλούμενο φαινόμενο της «τυφλής όρασης» (Blind sight), «όπου άτομα με γερά μάτια, αλλά χωρίς συνειδητή αίσθηση της όρασης μπορεί να ανταποκρίνονται με κάποιο τρόπο σε όσα καταγράφουν τα μάτια τους». Δεν βλέπω τίποτα αλλά μπορώ να διασχίσω ένα δωμάτιο με πολλά εμπόδια χωρίς να σκοντάψω σε κανένα από αυτά. Διασχίζω το δωμάτιο με τον τρόμο της τυφλότητάς μου. Οι εικόνες των εμποδίων δεν φτάνουν στη συνείδησή μου, αλλά τα αποφεύγω με ακρίβεια. Η συμπεριφορά μου επηρεάζεται από αυτές.  Δεν βλέπω κανένα από τα πρόσωπα που μου παρουσιάζουν σε μία οθόνη, αλλά μπορώ να «δω» (νιώσω) εάν είναι χαρούμενα ή θυμωμένα με σχετικά μεγάλη ακρίβεια.

Στους συγκεκριμένους ασθενείς έχει καταστραφεί το τμήμα του εγκεφάλου τους που είναι υπεύθυνο για την συνειδητή αίσθηση της όρασης, αλλά περιοχές που λειτουργούν ασυνείδητα όπως αυτή της αναγνώρισης προσώπων και των συναισθημάτων που αυτά εκφράζουν, λαμβάνουν τις εικόνες και επηρεάζουν ασυνείδητα τις επιλογές τους.

Αυτό που προκύπτει από την εντυπωσιακή ανάπτυξη των νευροεπιστημών τις τελευταίες δεκαετίες είναι ότι δομικά, η νοητική μας λειτουργία και η συμπεριφορά μας είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης ασυνείδητων και συνειδητών κέντρων λειτουργίας του εγκεφάλου μας. Δεν έχουμε γνωστική πρόσβαση στα κέντρα ασυνείδητης λειτουργίας αλλά αυτά επηρεάζουν ουσιαστικά την αντίληψη και συμπεριφορά μας. Διαθέτουμε μόνον μια ψευδαίσθηση ελέγχου της αντίληψης και συμπεριφοράς μας, αλλά στην ουσία δεν έχουμε πρόσβαση σε ένα μεγάλο μέρος της εγκεφαλικής λειτουργίας που προσδιορίζει τι αντιλαμβανόμαστε και πως συμπεριφερόμαστε.

Πριν κάποιος προβληματιστεί για την ύπαρξη και τα χαρακτηριστικά του φροϋδικού ασυνείδητου, πρέπει να γνωρίσει ένα ασυνείδητο πρωταρχικό, δομικό στη βιολογία μας, το οποίο διαμορφώνει την αντίληψη και την συμπεριφορά μας.

Αυτό το δομικό στη βιολογία μας ασυνείδητο παρουσιάζει στο πολύ ωραίο βιβλίο του Κάτω από το Κατώφλι ο Leonard Mlodinow  (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Το εντυπωσιακό είναι ότι, όπως διαπιστώνουν πολλοί νευροεπιστήμονες, έχουμε συνείδηση του 5% μόνον της γνωστικής μας λειτουργίας. Το υπόλοιπο 95% διαφεύγει της αντίληψής μας, αλλά ασκεί τεράστια επίδραση στη ζωή μας, αρχίζοντας από το γεγονός ότι την κάνει εφικτή.

Πράγματι σκεφτείτε τις άπειρες καθημερινές σωματικές λειτουργίες τις οποίες συντονίζει και ρυθμίζει ο εγκέφαλός μας χωρίς να έχουμε κανένα έλεγχο ή γνώση για αυτές. Από τους καρδιακούς παλμούς μας, τη χώνευση, τη θερμοκρασία μας, τη γενικότερη  ομοιόσταση του οργανισμού μας, τον ύπνο μας, τη θέση μας στον χώρο, τον συντονισμό των πολλών μυών που απαιτείται για κάθε παραμικρή μας κίνηση, την αναπνοή μας κ.ο.κ. Αρκεί να σκεφτείτε ότι ένα εγκεφαλικό ή ένα ατύχημα μπορεί να καταστρέψει την περιοχή του εγκεφάλου σας που ελέγχει ασυνείδητα την αναπνοή σας και να υποστείτε την «κατάρα της Οντίν» όπου χάνεται ο ασυνείδητος έλεγχος της αναπνοής και χρειάζεται να ελέγχεται συνειδητά κάθε σας αναπνοή. Αλλοίμονο δηλαδή εάν κοιμηθείτε!

Πέρα όμως από αυτές τις κάπως προφανείς ασυνείδητες λειτουργίες υπάρχουν και άλλες πολύ σημαντικές οι οποίες δεν είναι καθόλου προφανείς.

Αισθήσεις

Όλες οι εικόνες που βλέπουμε, οι ήχοι που ακούμε, οι μυρωδιές και οι γεύσεις που ανιχνεύουμε, η αίσθηση των πραγμάτων που αγγίζουμε προκύπτουν αυτόματα χωρίς καμιά δική μας συνειδητή προσπάθεια. Τα θεωρούμε κάπως δεδομένα. Στην πραγματικότητα όμως αποτελούν δημιουργίες που προκύπτουν από  την πολύπλοκη συνεργασία πολλών διαφορετικών εγκεφαλικών κέντρων, ως επί το πλείστον ασυνείδητων. Για αυτό και αποδείχτηκε πιο εύκολο για τους επιστήμονες να κατασκευάσουν τεχνητή νοημοσύνη που θα νικήσει την στρατηγική σκέψη του Γκάρι Κασπάροφ στο σκάκι, την πεμπτουσία, δηλαδή, της ανθρώπινης νόησης, παρά τεχνητή νοημοσύνη που κάνει κάτι τόσο απλό και αυτόματο όπως το να δει και να αναγνωρίσει ένα πρόσωπο ή να πιάσει ένα αυγό χωρίς να το σπάσει.

Ας επανέλθουμε στην όραση με την οποία ξεκινήσαμε. Περίπου το ένα τρίτο του εγκεφάλου μας, 32 διαφορετικές περιοχές, ασχολούνται συνεχώς με την επεξεργασία των δεδομένων που στέλνουν τα μάτια μας. Διαφορετικές περιοχές επεξεργάζονται το χρώμα, το σχήμα, το βάθος και την απόσταση, την ένταση του φωτός την αναγνώριση αντικειμένων και προσώπων. Δεν είναι μια απλή διαδικασία. Ο αμφιβληστροειδής χιτώνας του ματιού μας, με τα φωτοευαίσθητα κύτταρά του, είναι σχεδόν επίπεδος. Εμείς όμως βλέπουμε τρισδιάστατα. Επίσης ο αμφιβληστροειδής μας έχει ένα κενό από φωτοευαίσθητα κύτταρα στο «τυφλό σημείο». Πρόκειται για το σημείο όπου ενώνονται οι άξονες των φωτοευαίσθητων κυττάρων διαμορφώνοντας το οπτικό νεύρο που στέλνει τις πληροφορίες στον εγκέφαλο. Εμείς όμως δεν βλέπουμε τρύπα στην εικόνα που προσλαμβάνουμε. Τη συμπληρώνει ο εγκέφαλος βάσει των δεδομένων τής γύρω περιοχής. Μόνο μία μικρή περιοχή στον αμφιβληστροειδή είναι που διαθέτει μεγάλη πυκνότητα φωτοευαίσθητων κυττάρων και ως εκ τούτου οξεία όραση. Για να συνθέσει λοιπόν την εικόνα ο εγκέφαλος μετακινεί τα μάτια μας σε διάφορα σημεία της εικόνας με μεγάλη  ταχύτητα (περίπου 4 φορές το δευτερόλεπτο). Εμείς όμως δεν ζαλιζόμαστε γιατί αυτές οι κινήσεις (οι αποκαλούμενες σακκαδικές) είναι ασυνείδητες.

Μάλιστα αυτό το πολύπλοκο σύστημα επεξεργασίας χρειάζεται μια μακρά περίοδο διαδραστικής επαφής με το εξωτερικό περιβάλλον (κατά την ανάπτυξή μας) για να μάθει να μετατρέπει τα εικονοστοιχεία (πίξελ) που του στέλνει υπό μορφή ηλεκτροχημικών σημάτων ο αμφιβληστροειδής σε δένδρα, βουνά, πρόσωπα, καρέκλες, θάλασσα κλπ. Να δίνει νόημα δηλαδή στο τι υπάρχει εκεί έξω με ένα τρόπο που θα καταστήσει εφικτή την επιβίωσή του.

Επιπλέον, πριν αποφασίσει τι εικόνα θα μας δείξει τελικά το οπτικό μας σύστημα, πρέπει να λάβει υπόψη του το τι γίνεται και με τις άλλες αισθήσεις μας. Δείτε π.χ. το McGurk effect. Βλέπετε έναν άνθρωπο να επαναλαμβάνει μια συλλαβή Ba, Ba, Ba, και ακούτε τον ήχο Ba, Ba, Ba. Ξαφνικά βλέπετε τον άνθρωπο να λέει Va, Va, Va, και αρχίζετε και εσείς να ακούτε Va, Va, Va. Αλλά ο ήχος που ακούτε δεν έχει αλλάξει καθόλου. Εάν κλείσετε τα μάτια σας θα δείτε πως ακούτε Ba, Ba, Ba. Όταν ανοίξετε τα μάτια σας ακούτε Va, Va, Va. Άλλη μια ασυνείδητη λειτουργία του εγκεφάλου μας. Όταν συγκρούετε η πληροφορία που έρχεται από τα αυτιά μας με αυτή που έρχεται από τα μάτια μας ασυνείδητα υπερισχύει η πληροφορία που έρχεται από τα μάτια μας.

Επίσης, πριν επιλέξει την εικόνα που θα σας δείξει ο εγκέφαλός σας λαμβάνει υπόψη του και τις πληροφορίες που έρχονται από το εσωτερικό σας, δηλαδή τη γενικότερη συναισθηματική σας κατάσταση.

Δείτε π.χ. την πιο κάτω εικόνα από το εν λόγω βιβλίο.  Έχει μια αμφισημία. Μπορείτε να την δείτε είτε σαν «ζώο φάρμας» (άλογο) είτε σαν «πλάσμα της θάλασσας» (φώκια).

Δεν μπορείτε να δείτε ταυτόχρονα και τα δύο. Πότε βλέπετε το ένα και πότε το άλλο. Εάν σας το δείξουν όμως μόνο για ένα δευτερόλεπτο, θα δείτε είτε το ένα, είτε το άλλο γιατί δεν προλαβαίνετε να δείτε και τα δύο. Οι επιστήμονες μπορούν, όμως, να επηρεάσουν τον εγκέφαλό σας ασυνείδητα ώστε να επιλέξει να δει άλογο ή φώκια αναλόγως, προσφέροντας σας μια επιβράβευση που την γνωρίζετε εκ των προτέρων και αφορά μια από τις δύο επιλογές.

Σε κάθε πληροφορία που έρχεται από τον αμφιβληστροειδή προς τον εγκέφαλο αντιστοιχούν πολλές περισσότερες πληροφορίες που έρχονται από τον ίδιο τον εγκέφαλο (και οι οποίες διαμορφώνονται από τις εμπειρίες και τα συναισθήματά μας) και τροποποιούν την αρχική πληροφορία πριν αυτή γίνει συνειδητή.

Ο εγκέφαλός μας, επομένως, τροποποιεί συνέχεια τα εισερχόμενα ερεθίσματα. Δεν βλέπουμε μόνο αυτό που είναι μπροστά μας. Βλέπουμε αυτό που μας λέει ο εγκέφαλός μας ότι είναι εκεί. Αν φορέσετε πρισματικά γυαλιά που αναποδογυρίζουν την εικόνα που βλέπετε, μέσα σε λίγες μέρες ο εγκέφαλός σας θα διορθώσει την ανατροπή και θα φέρει από μόνος του πάλι τα πάνω πάνω και τα κάτω κάτω!

Αυτή η ασυνείδητη επέμβαση του εγκεφάλου στην πρόσληψη της πραγματικότητας δεν συμβαίνει μόνο με την όραση και όλες μας τις αισθήσεις αλλά και με τις περισσότερες συμπεριφορές μας οι οποίες φαίνονται να προκύπτουν από την «συνειδητή» γνωστική μας λειτουργία. Η μνήμη, η γλώσσα, η μάθηση, η αντίληψη των συναισθημάτων μας, αλλά και γενικότερα ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε στις σύνθετες ανθρώπινες κοινωνίες μας υπόκεινται σε αυτόν τον κανόνα.

Μνήμη

Οι περισσότερες μελέτες για την μνήμη δείχνουν ότι οι άνθρωποι συγκρατούν την γενική ουσία των γεγονότων αλλά όχι τις λεπτομέρειες. Όταν κληθούν να θυμηθούν τις λεπτομέρειες, ασυνείδητα παραλείπουν, τροποποιούν και προσθέτουν στοιχεία συμπληρώνοντας τα κενά με δικές τους επινοήσεις (όπως ακριβώς και με την τρύπα του τυφλού σημείου στην όραση), οι οποίες βασίζονται στις προσδοκίες τους και το σύνολο των πεποιθήσεων τους και των προηγούμενων γνώσεών τους. Πιστεύουν, μάλιστα, απόλυτα τις αναμνήσεις που κατασκευάζουν οι ίδιοι!

Κάθε φορά που ανακαλούμε ένα γεγονός, στην πραγματικότητα ανακαλούμε τη μνήμη του γεγονότος, την οποία κάθε φορά τροποποιούμε εκ νέου. Μελέτη που έγινε σε εκατοντάδες περιπτώσεις ανθρώπων που αθωώθηκαν, μετά την καταδίκη τους, με βάση κάποιο DNA τεστ, έδειξε ότι το 75% από αυτούς είχαν φυλακιστεί βάσει ανακριβούς μαρτυρίας που είχε καταθέσει ένας απόλυτα πεπεισμένος για τη μνήμη του αυτόπτης μάρτυρας!

Κανείς δεν μπορεί να συγκρατήσει την απίστευτη πληθώρα των λεπτομερειών που υπάρχουν στο περιβάλλον και μας κατακλύζουν κάθε στιγμή της ζωής μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να μην εστιάσουμε στις λεπτομέρειες αλλά ταυτόχρονα είμαστε και υποχρεωμένοι να μεταπλάθουμε το περιβάλλον σε ένα πιο απλό μοντέλο για να μπορούμε να το διαχειριζόμαστε. Δηλαδή να ταξινομούμε το περιβάλλον, να  κατηγοριοποιούμε και να δημιουργούμε στερεότυπα. Υπάρχουν νευρώνες στον εγκέφαλό μας που ανταποκρίνονται σε διάφορες κατηγορίες πραγμάτων όπως π.χ. πρόσωπα, φρούτα κλπ. Η κατηγοριοποίηση αποτελεί βασική νοητική μας λειτουργία και διευκολύνει την επιβίωσή μας γιατί επιταχύνει τις αντιδράσεις μας. Εάν δούμε π.χ. το τεράστιο μαλλιαρό ζώο με τους μεγάλους αιχμηρούς κοπτήρες, δεν χασομεράμε για να μαζέψουμε περισσότερα στοιχεία. Θυμίζει αρκούδα και το βάζουμε αμέσως στα πόδια!

Η καθημερινή συμπεριφορά μας διευκολύνεται σημαντικά από την κατηγοριοποίηση. Μας βοηθά να καταλαβαίνουμε την διαφορά ανάμεσα σε ένα γιατρό και έναν ασθενή, έναν μαιτρ και ένα σερβιτόρο, τον οδηγό και τον επιβάτη ενός λεωφορείου και να προσαρμόζουμε αυτόματα τη συμπεριφορά μας με βάση τα γενικά χαρακτηριστικά της κατηγορίας.

Η ταξινόμηση και η κατηγοριοποίηση έχουν όμως και ένα μεγάλο κόστος. Μετά από πολλές μελέτες οι επιστήμονες συνειδητοποίησαν ότι οι ρίζες της προκατάληψης βρίσκονται ακριβώς εκεί. Η δημιουργία μιας κατηγορίας έχει μια αδυναμία. Κάνει τα πράγματα που εντάσσονται στην κατηγορία να φαίνονται ασυνείδητα πολύ πιο όμοια μεταξύ τους και πολύ διαφορετικά από αυτά άλλων κατηγοριών. Π.χ. εάν σας ρωτήσουν πότε είναι μεγαλύτερη η διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ 1η και 30η Ιουνίου ή μεταξύ 15 Ιουνίου και 15 Ιουλίου θα τείνετε να απαντήσετε το δεύτερο. Ενώ η διαφορά ημερών είναι η ίδια, ασυνείδητα θεωρούμε ότι δύο μέρες του ίδιου μήνα είναι πιο όμοιες μεταξύ τους από δύο που ανήκουν σε διαφορετικούς μήνες.

Οι κατηγορίες «διαποτίζουν όλα όσα συμπεριλαμβάνουν με την ίδια εννοιολογική και συναισθηματική γεύση» και ο νους μας απορροφά αναπόφευκτα τις κατηγορίες που καθορίζει η κοινωνία. Έτσι μπορείτε εύκολα να είστε συνειδητά υπέρμαχος των φτωχών μαύρων της Αμερικής και ταυτόχρονα ασυνείδητα ρατσιστής. Θα πιστεύατε π.χ. ότι η φράση «οι νέγροι είναι νωθροί και τεμπέληδες και ξοδεύουν τα λεφτά τους σε επιπολαιότητες ενώ οι Ευρωπαίοι είναι προοδευτικοί, οργανωτικοί και έξυπνοι» είναι λόγια του Τσε Γκεβάρα; Οι μελέτες δείχνουν πως και οι ίδιοι αυτοί «φτωχοί μαύροι» τείνουν ασυνείδητα να υιοθετούν αυτές τις προκαταλήψεις θεωρώντας τους λευκούς πιο αξιόπιστους.

Εάν πάλι φαντάζεστε ότι εάν είχατε μια καταπληκτική μνήμη, που θα σας επέτρεπε να θυμάστε τα πάντα χωρίς να καταφεύγετε στην κατηγοριοποίηση, και ότι η ικανότητα αυτή θα σας έδινε μεγάλα πλεονεκτήματα, κάνετε μεγάλο λάθος. Ο διάσημος μνημονιστής Σόλομον Σερεσέσφκυ τον οποίο μελέτησε για πολλά χρόνια ο επίσης διάσημος Ρώσος νευρολόγος Αλεξάντερ Λούρια, θυμόταν ό,τι του συνέβαινε με απίστευτη λεπτομέρεια. Θυμόταν π.χ. 15 χρόνια μετά την πρώτη τους συνάντηση ακριβώς τι ρούχα φορούσε ο Λούρια, τι έπιπλα και που ακριβώς ήταν στο δωμάτιο, καθώς και αλάνθαστα όλη τη λίστα με τις 70 λέξεις που του είχε διαβάσει για να τεστάρει την μνήμη του.

Αυτή η απίστευτη ικανότητα να θυμάται καθαρά όλες τις λεπτομέρειες του στερούσε όμως την ικανότητα να σκέφτεται. Την ικανότητα της γενίκευσης και της αφαίρεσης. Είχε μεγάλη δυσκολία να αναγνωρίζει πρόσωπα. Κάθε φορά που θα σας έβλεπε, μικροδιαφορές στο ύφος ή στην έκφρασή σας θα τον οδηγούσαν στο να σας καταχωρεί στην μνήμη του σαν ένα διαφορετικό άνθρωπο. Οπότε θα δυσκολευόταν να σας αναγνωρίσει. Πώς να σας αναγνωρίσει αυτή τη στιγμή ως τον Δημήτρη που είδε χθες το βράδυ ή σήμερα το πρωί, αφού οι τρεις εκδοχές σας είναι τόσο διαφορετικές; Πως είναι δυνατόν να υπάρχει η έννοια γάτα όταν κάθε γάτα είναι στις λεπτομέρειες τόσο διαφορετική από την άλλη; Στον κόσμο του δεν υπήρχαν παρά μόνο λεπτομέρειες. (Βλ. και το διήγημα του Μπόρχες «Φούνες ο μνήμων»).

Συναισθήματα

Αντίστοιχα λειτουργούν και τα συναισθήματα. Οι επιστήμονες πίστευαν ότι αισθανόμαστε πρώτα τον φόβο ή τον θυμό κι αυτά τα συναισθήματα προκαλούν σωματικές αλλαγές όπως γρήγορη αναπνοή ή ταχυπαλμία. Όμως σήμερα μια από τις επικρατέστερες θεωρίες εξηγεί τα δεδομένα ακριβώς αντίστροφα. Δεν τρέμουμε επειδή είμαστε θυμωμένοι, αλλά νιώθουμε θυμωμένοι επειδή τρέμουμε. Τι θα ήταν αλήθεια η νοητική αντίληψη ενός συναισθήματος χωρίς τις σωματικές αλλαγές που το συνοδεύουν; Σύμφωνα με τον Γουίλλιαμ Τζέιμς, έναν από τους πρωτεργάτες τις θεωρίας αυτής, θα ήταν κάτι  «χλωμό, άχρωμο, απογυμνωμένο από συναισθηματική θέρμη». Σύμφωνα με αυτή την θεωρία, το συναίσθημα μοιάζει και αυτό με την αντίληψη και την ανάμνηση. Όπως η όραση και η μνήμη, ανακατασκευάζονται από τα διαθέσιμα δεδομένα, πολλά από τα οποία προέρχονται από τον ασυνείδητο νου μας, συμπληρώνοντας τα κενά κατά το δοκούν, το ίδιο συμβαίνει και με το συναίσθημα. Ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος συμπληρώνει ασυνείδητα τα κενά των δεδομένων προκαλεί παρανοήσεις δηλαδή «συναισθηματικές ψευδαισθήσεις» ανάλογες με αυτές της όρασης και της μνήμης.

Πολλά πειράματα δείχνουν πόσο εύκολα παρερμηνεύουμε τα συναισθήματά μας.  Πάρτε για παράδειγμα ένα πείραμα σκοπός του οποίου υποτίθεται ότι είναι να μελετηθεί το πώς μία βιταμίνη ονόματι «Σουπρόξιν» επηρεάζει τις οπτικές σας ικανότητες. Σας χορηγούν το «Σουπρόξιν» και μετά περιμένετε για ένα διάστημα σε μία διπλανή αίθουσα, μαζί με έναν άλλο συμμετέχοντα, ο οποίος δεν είναι παρά ένας ηθοποιός, συνεργάτης του πειράματος, και ο οποίος εκπέμπει μία ασυγκράτητη χαρά και  ενθουσιασμό για το πείραμα. Ή, εναλλακτικά, περιμένετε σε μια διπλανή αίθουσα με άλλον ηθοποιό  ο οποίος εκπέμπει θυμό και παραπονιέται συνέχεια για το πόσο κακοσχεδιασμένο είναι το πείραμα και ο τρόπος διεξαγωγής του.

Το «Σουπρόξιν» όμως στην πραγματικότητα είναι αδρεναλίνη, η οποία προκαλεί συναισθηματική διέγερση (αυξάνει τους καρδιακούς παλμούς, την αρτηριακή πίεση, επιταχύνει την αναπνοή και δημιουργεί έξαψη). Εάν ανήκετε στην ομάδα συμμετεχόντων οι οποίοι έχουν ενημερωθεί για την σωματική επίδραση του «Σουπρόξιν», τότε δεν έχετε καμία υποκειμενική εμπειρία συναισθήματος διότι έχετε μια καλή εξήγηση για τις σωματικές αλλαγές σας και επομένως δεν χρειάζεται να τις αποδώσετε σε κάποιο είδος συναισθήματος. Εάν όμως ανήκετε στην ομάδα η οποία δεν έχει ενημερωθεί για τις σωματικές επιδράσεις του «Σουπρόξιν» τότε καταλήγετε στο συμπέρασμα ότι οι σωματικές αλλαγές που βιώνετε είναι είτε χαρά είτε θυμός, ανάλογα με την αίθουσα που περιμένατε, πέφτοντας θύματα μιας «ψυχολογικής ψευδαίσθησης» όπου πιστεύετε λανθασμένα ότι αντιδράτε στην κατάσταση με τα ίδια συναισθήματα που βίωνε και ο υποτιθέμενος συμμετέχων.

Είναι αλήθεια. Οι επιστήμονες σκαρφίζονται πολλά πονηρά πειράματα για να αναδείξουν τις επιρροές του ασυνείδητου νου σας.

Μια άλλη ερευνητική ομάδα έβαλε μια ελκυστική γυναίκα να ζητήσει από κάποιους περαστικούς άντρες να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο για ένα σχολικό πρόγραμμα. Κάποιους από αυτούς τους σταμάτησε για το ερωτηματολόγιο ενώ διέσχιζαν μια στέρεη ξύλινα γέφυρα μόλις 3 μέτρα πάνω από ένα ποταμάκι. Κάποιους άλλους τους σταμάτησε για το ερωτηματολόγιο ενώ διέσχιζαν μια ασταθή γέφυρα από ξύλινες σανίδες, με πλάτος 1,5 μέτρο, μήκος 150 μέτρα και σε ύψος 70 μέτρων πάνω από βραχώδες έδαφος. Στο τέλος η κοπέλα έδινε τα στοιχεία της και τους προέτρεπε να επικοινωνήσουν μαζί της για οποιαδήποτε ερώτηση ή απορία είχαν. Οι μελετητές γνώριζαν ότι η επικίνδυνη γέφυρα θα δημιουργούσε σωματικές αντιδράσεις παρόμοιες με της αδρεναλίνης και ότι οι συμμετέχοντες θα τα συνέδεαν αυτά με την επικινδυνότητα της γέφυρας. Ήθελαν όμως να δουν εάν παρόλα αυτά θα παρερμήνευαν την αντίδρασή τους ως σεξουαλική έλξη. Μόλις το 12,5% αυτών που διέσχισε το ασφαλές γεφυράκι επιδίωξε επικοινωνία με την κοπέλα, ενώ το 50% των ανδρών που ερωτήθηκαν ενώ διέσχιζαν την επικίνδυνη γέφυρα επεδίωξαν επαφή με την «ερευνήτρια». Φαίνεται ότι η προοπτική του «να τσακιστείτε στα βράχια από 70 μέτρα ύψος έχει κάτι από ισχυρό σεξουαλικό φίλτρο»! Θυμίζει την παλιά διασκεδαστική ιταλική κωμωδία Casanova 70 (1965) όπου ο χαρισματικός γόης Μαρτσέλο Μαστρογιάννι για να αποκτήσει την σεξουαλική διέγερση που χρειάζεται για να συνευρεθεί με τις όμορφες κυρίες που έχει γοητεύσει, πρέπει να εκθέσει την ζωή του σε μεγάλο κίνδυνο βιώνοντας διάφορες κωμικοτραγικές καταστάσεις.

Πρώτος ο Δαρβίνος παρατήρησε στο ριζοσπαστικό βιβλίο του Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα, ότι τα κατώτερα ζώα όπως και ο άνθρωπος εκδηλώνουν τις προθέσεις και τα συναισθήματά τους μέσα από τις εκφράσεις του προσώπου, τη στάση του σώματος και τις χειρονομίες τους. Αυτές όλες οι εκδηλώσεις συνιστούν μεγάλο μέρος της μη λεκτικής μας επικοινωνίας και κατά πάσα πιθανότητα αποτελούν εγγενές και αυτόματο κατάλοιπο προηγούμενων φάσεων της βιολογικής μας εξέλιξης. Η μη λεκτική μας επικοινωνία εκφράζεται εν πολλοίς ασυνείδητα και έχει τεράστια επίδραση στη συμπεριφορά μας.

Οι εκφράσεις του προσώπου είναι αποτέλεσμα κίνησης μυών εκ των οποίων λίγοι μόνο μπορούν να ελεγχθούν συνειδητά. Μπορείτε να προσποιηθείτε ένα χαμόγελο συνειδητά, διαμορφώνοντας ανάλογα το στόμα σας, αλλά το αυθεντικό χαμόγελο απαιτεί και τη σύσπαση ενός πρόσθετου ζεύγους μυών, των σφιγκτήρων των βλεφάρων, τους οποίους δεν ελέγχετε συνειδητά και έτσι καταλήγετε με ένα ψεύτικο γλοιώδες χαμόγελο όπως αυτό ενός πωλητή αυτοκινήτων. Για αυτό δεν είναι εύκολο να είναι κανείς ηθοποιός. Ο ηθοποιός πρέπει να μάθει να βιώνει πρώτα το συναίσθημα που οδηγεί στο χαμόγελο.

Για να βιώσετε το συναίσθημα που εκπέμπει ένα πρόσωπο πρέπει να μπορούν οι μύες του προσώπου σας να μιμηθούν ασυνείδητα την κίνηση των μυών του προσώπου το οποίο βλέπετε. Εάν π.χ. μία ένεση μπότοξ εμποδίζει τους μυς του προσώπου σας να μιμηθούν την έκφραση του προσώπου το οποίο βλέπετε, μειώνετε αισθητά η ενσυναίσθησή σας, η αντίληψη δηλαδή του συναισθήματος που εκφράζει το πρόσωπο που βλέπετε.

Τα μη λεκτικά μηνύματα που στέλνουμε και λαμβάνουμε από τους άλλους είναι πάρα πολλά και δεν τα ελέγχουμε συνειδητά. Μέσα από το ποσοστό του χρόνου που κοιτάζετε στα μάτια έναν άνθρωπο ενώ του μιλάτε, συγκριτικά με το ποσοστό του χρόνου που τον κοιτάζετε στα μάτια όταν το ακούτε («αναλογία οπτικής κυριαρχίας») οι ερευνητές προσδιορίζουν με εντυπωσιακή ακρίβεια την θέση σας στην ιεραρχία σε μια κοινωνική ομάδα σε σχέση με τον συνομιλητή σας. Το ίδιο και από το πώς ασυνείδητα ανεβάζετε ή κατεβάζετε το τονικό ύψος της φωνής σας όταν μιλάτε ανάλογα με την θέση που εκτιμάτε ότι έχετε στην ιεραρχία της κυριαρχίας απέναντι σε πιθανούς ανταγωνιστές. Ακόμα και μια απλή φωτογραφία μεταδίδει ισχυρά μη λεκτικά μηνύματα. Σε ένα μεγάλο πείραμα στις ΗΠΑ στις εκλογές του 2006, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να προβλέψουν τους νικητές με βάση αποκλειστικά και μόνο τη φωτογραφία τους. Οι υποψήφιοι που κρίθηκαν πιο ικανοί πράγματι νίκησαν στο 69% των αναμετρήσεων για εκλογή κυβερνήτη και στο 72% των αναμετρήσεων για εκλογή γερουσιαστών.

Η αδυναμία συνειδητού ελέγχου της μη λεκτικής επικοινωνίας μπορεί να σας κάνει να μην μπορείτε να κρυφτείτε ούτε από τα ζώα. Οι ερευνητές έδωσαν σε δύο ομάδες φοιτητών να εκπαιδεύσουν αρουραίους να βρίσκουν τροφή σε ένα λαβύρινθο. Οι αρουραίοι δεν είχαν καμιά διαφορά. Στη μία ομάδα όμως είπαν ότι οι αρουραίοι τους ανήκαν σε μια ράτσα που ήταν εξαιρετικά ευφυής στον προσανατολισμό σε λαβυρίνθους. Στην άλλη ομάδα είπαν πως ήταν απλώς μια χαζή ράτσα. Ακόμα και όταν επισημάνθηκε στους φοιτητές ότι έπρεπε να συμπεριφερθούν αμερόληπτα στους αρουραίους τους, χωρίς να υπάρξει η παραμικρή υπόνοια ότι γνώριζαν την «ράτσα» τους, αυτοί δεν τα κατάφεραν να αποκρύψουν τις προσδοκίες τους από τους αρουραίους. Και αυτοί με την σειρά τους ανταποκρίθηκαν και έγιναν στη μία περίπτωση  Βάσκο ντα Γκάμα των λαβυρίνθων και στην άλλη απελπισμένοι που ζητούσαν τον μίτο της Αριάδνης! Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά δυσάρεστα όταν αντίστοιχα πειράματα δεν αφορούσαν αρουραίους αλλά μαθητές.

Τι σημαίνουν όλα αυτά;

Απλά, ότι εμείς οι άνθρωποι βιώνουμε ένα τραγικό παράδοξο. Το μεγαλύτερο μέρος της συμπεριφοράς μας, που εξασφαλίζει την επιβίωση μας απέναντι στις προκλήσεις του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, λειτουργεί αυτόματα και ασυνείδητα. Η συμπεριφορά μας και αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως συνειδητό εαυτό μας, αναδύεται από την πολύπλοκη αλληλεπίδραση πάρα πολλών εγκεφαλικών κέντρων, ως επί το πλείστον ασυνείδητων.

Οι ερευνητές δεν έχουν καταφέρει να εντοπίσουν κάποια περιοχή στο εγκέφαλο η οποία να έχει τον κύριο λόγο. Πρόκειται για ένα τεράστιο κοινοβούλιο περίπου 100 δισεκατομμυρίων αλληλεπιδρώντων νευρώνων, συχνά αντιμαχόμενων τάσεων, όπου είναι δύσκολο εάν όχι αδύνατο να βγάλει κάποιος άκρη. Βέβαια οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει μια λειτουργία σε αυτό το κοινοβούλιο η οποία σχετίζεται με την γλώσσα και λειτουργεί λίγο πολύ ως εκπρόσωπος αυτού του κοινοβουλίου. Είναι ο αποκαλούμενος «αφηγητής» (interpreter). Πολλά πειράματα δείχνουν ότι ο κύριος στόχος του αφηγητή είναι να αρθρώσει μια συνεκτική βιογραφική αφήγηση για αυτό το χάος. Συχνά όμως αγνοεί τα πραγματικά στοιχεία στα οποία, όπως είδαμε πιο πάνω, έτσι και αλλιώς δεν έχει πρόσβαση.

Ο συγγραφέας αναδεικνύει το γεγονός ότι η πραγματικότητα είναι αμφιλεγόμενη (όπως και η διπλή εικόνα του αλόγου και της φώκιας που παρουσιάσαμε πιο πάνω). Αυτό ακριβώς όμως είναι που μας βοηθά να ξεπερνάμε κάπως την τραγικότητα αυτής της κατάστασης. Η αμφισημία δίνει ευκαιρία για ερμηνείες που μας βολεύουν!

Οι επιστημονικές μελέτες τεκμηριώνουν ότι για πολλές ικανότητες μας, από την οδήγηση μέχρι τα διευθυντικά μας ταλέντα σχεδόν το 100% των ανθρώπων θεωρούν ότι βρίσκονται τουλάχιστον στο μέσο όρο, ενώ ποσοστά της τάξεως του 60% θεωρούν ότι ανήκουν στο ανώτερο 10% και ποσοστά της τάξεως του 25% στο ανώτερο 1%. Αυτό το φαινόμενο υπερεκτίμησης του εαυτού μας ισχύει για όλους μας. Μας δίνει την ικανότητα να ερμηνεύουμε πειστικά την πραγματικότητα όπως μας βολεύει και να ξεπερνάμε τις δυσκολίες της ζωής όπως οι μεγάλες ατυχίες και η αρρώστια.

επιστήμονες ερευνούν πώς θα καταφέρει ο συνειδητός εγκέφαλος να συνειδητοποιήσει τις ασυνείδητες περιοχές του. Άλλοι όμως στοχαστές όπως ο Γιούβαλ-Νόα Χαράρι εστιάζουν στην ανεξαρτητοποίηση της νόησης από την συνείδηση η οποία έχει ήδη επιτευχθεί από την τεχνητή νοημοσύνη και οδηγεί σε αλγόριθμους που έχουν πιο καλή πρόσβαση στις ασυνείδητες λειτουργίες μας. Σύντομα οι αλγόριθμοι θα έχουν την δυνατότητα να μας καθοδηγούν καλύτερα στις επιλογές και αποφάσεις μας από ό,τι ο συνειδητός αφηγηματικός εαυτός μας1. Είναι χαρακτηριστικό ότι μελέτη της Google σε 86.220 χρήστες του Facebook έδειξε ότι o αλγόριθμος του Facebook μπορούσε να προβλέψει τις απαντήσεις των χρηστών σε ένα τεστ προσωπικότητας 100 ερωτήσεων. Αρκούσαν:
-10 «likes» του χρήστη σε αναρτήσεις, ιστοσελίδες ή φωτογραφίες για να μπορέσει ο αλγόριθμος να προβλέψει τις απαντήσεις του χρήστη στο τεστ καλύτερα από τους συνεργάτες του,
-70 “likes” για να τις προβλέψει καλύτερα από τους φίλους του,
-150 “likes”για να τις προβλέψει καλύτερα από τα μέλη της οικογενείας του και
-300 “likes” για να τις προβλέψει καλύτερα από τον/την σύντροφό του!2

Οπότε και το παλιό υπαρξιακό ερώτημα «ποιος είμαι από πού έρχομαι και που πηγαίνω;» αποκτά καινούργια διάσταση και περιεχόμενο.

Ένα πολύ όμορφο βιβλίο με πολύ χιούμορ που διαβάζεται εύκολα και γεννά πολλά ερωτήματα για την βασική ανθρώπινη συνθήκη.

 

 

ΙNFO: Leonard Mlodinow.  ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ:  Το Νέο Ασυνείδητο και τι μας διδάσκει. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης , 2019.

Σημειώσεις:

1,2. Γιουβάλ-Νόα Χαράρι. Homo Deus. Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2017.

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΦυλετική βία στη μετα-ρατσιστική εποχή (της Δέσποινας Παπαστάθη)
Επόμενο άρθροΗ ντεριντιανή limitrophie στο Η γίδα ή Ποια είναι η Σύλβια; του Έντουαρντ Άλμπι  (της Κωνσταντίνας-Αϊσέ Γιλμάζ)

2 ΣΧΟΛΙΑ

  1. Εξαιρετικη σύνοψη του βιβλίου. Ο κύριος Σωκιαλιδης γράφει απλά και κατανοητά. Συγχαρητήρια

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ