της Δήμητρας Ρουμπούλα
Για τον Χαβιέρ Μαρίας η κατασκοπική μυθοπλασία είναι ένα μέσο μελέτης της ανθρωπότητας και της ανθρώπινης υπόστασης. Το προτελευταίο μυθιστόρημα του πολυβραβευμένου Ισπανού συγγραφέα, “Μπέρτα Ίσλα”, αποτελεί μια μεγάλης κλίμακας διατομή της ευρωπαϊκής πραγματικότητας από τη δεκαετία του ‘60 έως τις αρχές της δεκαετίας του ΄90, όπου η δικτατορία του Φράνκο, οι επιθέσεις των Βάσκων αυτονομιστών, η σύγκρουση στη Βόρεια Ιρλανδία, ο Ψυχρός Πόλεμος, ο πόλεμος των Φώκλαντ, η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, βρίσκουν τη θέση τους, με την κατασκοπεία να είναι στα πάνω της περισσότερο από ποτέ.
Όπως στο σύνολο του έργου του, έτσι κι εδώ ο Χαβιέρ Μαρίας (1951-2022) εξερευνά τα θέματα της ηθικής επιλογής, της πίστης και της προδοσίας. Το πρώτο ερώτημα που θέτει είναι αν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως γνωρίζουμε πραγματικά τους πιο κοντινούς μας ανθρώπους. “Για κάμποσο καιρό δεν ήταν σίγουρη αν ο άντρας της ήταν ο άντρας της”. Έτσι ξεκινά το “Μπέρτα Ίσά”, ένα ασυνήθιστο θρίλερ κατασκοπείας, το οποίο εκδόθηκε το 2017 και πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις “Πατάκη”.
Το σκηνικό είναι η Ισπανία και η Μεγάλη Βρετανία. Η Μπέρτα Ίσλα, μια βέρα Μαδριλένια μελαχρινή καλλονή και ο Τομάς Νέβινσον ή Τομ, μισός Ισπανός και μισός Βρετανός, γίνονται ζευγάρι όταν ήταν ακόμη μαθητές στη Μαδρίτη της δεκαετίας του ΄60. Τότε φυσικά δεν γνώριζαν ότι ο έρωτάς τους θα διαρκούσε στο χρόνο παρά τον ελάχιστο χρόνο που θα ζούσαν μαζί. Η Μπέρτα εισάγεται στη Φιλολογική Σχολή, ενώ εκείνος πηγαίνει για σπουδές στην Οξφόρδη – η παρουσία της Οξφόρδης αποτελεί μια σταθερά στα έργα του συγγραφέα – με την ηρωίδα να τον περιμένει υπομονετικά, μεγαλώνοντας. Το ταλέντο του Τομ στις γλώσσες και η καταπληκτική ικανότητά του να μιμείται λαλιές και επιτονισμούς, εκφορές και προφορές, αντί να του ανοίξουν δρόμους για ένα λαμπρό μέλλον γίνονται η καταδίκη του. Τα ξεχωριστά χαρίσματά του τραβούν την προσοχή κάποιων καθηγητών του, πρώην (ίσως και νυν) συνεργατών των μυστικών υπηρεσιών, οι οποίοι ενημερώνουν σχετικά τους αρμόδιους της ΜΙ6, συγκεκριμένα τον σκοτεινό Μπέρτραμ Τούπρα, τον οποίο γνωρίζουμε, όπως και τον καθηγητή Πίτερ Γουίλερ, από προηγούμενο έργο του Μαρίας (“Το πρόσωπό σου αύριο”). Αρχικά ο Τομ απορρίπτει κατηγορηματικά την πρόταση για μια θέση στις υπηρεσίες πληροφοριών, αλλά λόγω μιας μοιραίας σύμπτωσης, που θα τον έστελνε στη φυλακή για πολλά χρόνια, αναγκάζεται να συμφωνήσει. Η ΜΙ5 και η ΜΙ6 πάντα παίρνουν αυτό που θέλουν. Πολύ αργότερα θα μάθει τη φάρσα που του έστησε ο Τούπρα για να τον εκβιάσει.
Από δω και στο εξής, ο Νέβινσον συνειδητοποιεί ότι το μέλλον του δεν θα είναι αυτό που ονειρευόταν και η ζωή με την Μπέρτα δεν θα είναι ποτέ φυσιολογική, επειδή “τα μυστικά θα είναι το θεμέλιο και ο κανόνας που θα τους εξουσιάζουν”. Η ζωή του χωρίζεται σε δύο μέρη που απωθούνται μεταξύ τους: Το ένα στο φως, στη Μαδρίτη, όπου διατηρεί οικογένεια με τη Μπέρτα και δύο παιδιά. Το άλλο το περνά στο σκοτάδι, στη λογική τού “ακόμη και ό,τι υπάρχει, δεν υπάρχει”. Με πρόσχημα λοιπόν τα “επαγγελματικά ταξίδια” ως υπάλληλος της βρετανικής πρεσβείας στη Μαδρίτη, ο Τομ ταξιδεύει διαρκώς στο εξωτερικό σε μυστικές αποστολές. Η Μπέρτα δέχεται τις απουσίες του αρχικά χωρίς αμφιβολίες μέχρι που μια απειλητική συνάντηση με ένα ανατριχιαστικό ζευγάρι του IRA την οδηγεί στο να παραδεχτεί ότι ο σύζυγός της εμπλέκεται σε υποθέσεις μυστικών υπηρεσιών. Δεν είναι τυχαίο ότι στο εξώφυλλο βρίσκεται το όνομα της Μπέρτα κι όχι του άπιαστου Τομάς. Πώς ζει μια γυναίκα που δεν ξέρει αν ο αγαπημένος της είναι ζωντανός και, αν ναι, πότε θα επιστρέψει; Τί κάνει όταν εκείνος έχει επί μακρόν εξαφανιστεί – να παραδεχτεί ότι είναι νεκρός ή να τον περιμένει σαν να είναι ζωντανός; Με άλλα λόγια, είναι ένα μυθιστόρημα όχι τόσο για κάποιον κατάσκοπο όσο για τη σύζυγό του, η οποία δεν έχει άλλη επιλογή από το να είναι δεμένη με γαμήλιο όρκο με μια σκιά. “Είσαι από τα λίγα πράγματα που δεν μου έχουν επιβληθεί, που έχω επιλέξει ελεύθερα”, θυμάται συχνά τον Τομ να της λέει.
Το “Μπέρτα Ίσλα” είναι ένα διαφορετικό κατασκοπικό μυθιστόρημα, με μια εντελώς νέα προσέγγιση στο είδος. Τα περισσότερα από τα γεγονότα που συνήθως αποτελούν τον ιστό της πλοκής τέτοιων θρίλερ, όπως οι καταδιώξεις και οι δολοφονίες, εδώ δεν υπάρχουν. Όπως και στην πραγματικότητα, έτσι και στο μυθιστόρημα η δράση των μυστικών υπηρεσιών παραμένει αόρατη και η εστίαση γίνεται σε μια συναρπαστική ιστορία γύρω από τον γάμο, την αγάπη, τον καθήκον, την ηθική.
Ο Χαβιέρ Μαρίας δεν είναι μόνο ένας από πιο διάσημους σύγχρονους Ισπανούς συγγραφείς, αλλά και από τους πιο τιμημένους με πολλά αναγνωρισμένα λογοτεχνικά βραβεία. Για πολλά χρόνια, θεωρούνταν ένα από τα φαβορί για Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πολυεπίπεδα και γεμάτα με αναφορές στη παγκόσμια λογοτεχνία, τα έργα του συνδυάζουν φιλοσοφικούς στοχασμούς για την ανθρώπινη φύση με βαθιά γνώση της παγκόσμιας ιστορίας και πολιτικής. Όπως και στα υπόλοιπα έργα του, η πλοκή του “Μπέρτα Ίσλα” τοποθετείται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, που αφορά στη δύσκολη μετάβαση της ισπανικής κοινωνίας από το καθεστώς του Φράνκο στη δημοκρατία κι σε άλλα μεταπολεμικά ιστορικά γεγονότα.
Ο συγγραφέας αποφεύγει τα κλισέ των κατασκοπικών θρίλερ, αναδεικνύοντας όμως τη σκοτεινή, δυσοίωνη πλευρά της κατασκοπείας και διατηρώντας την τεταμένη ατμόσφαιρα που χαρακτηρίζει τα καλύτερα παραδείγματα του είδους, από τα μυθιστορήματα του Ίαν Φλέμινγκ μέχρι εκείνα του Τζον Λε Καρέ. Παρά τους ηθικούς ενδοιασμούς που συνοδεύουν συνήθως το επάγγελμα του μυστικού πράκτορα, ποτέ δεν μαθαίνουμε ποια ηθικά όρια ξεπερνά κάθε φορά ο Νέβινσον, πόσα δεινά έχει προκαλέσει ή πόσες συμφορές έχει αποτρέψει. (Ίσως μας διαφωτίσει το τελευταίο βιβλίο του Μαρίας, “Τομάς Νέβινσον”, αμετάφραστο ακόμη στα ελληνικά). Οι άξονες γύρω από τους οποίους υφαίνεται η πλοκή είναι η κατασκοπεία με ό,τι απαιτεί – μεταμφίεση, αδιαφάνεια, ανείπωτα μυστικά και ψέματα – και ο έρωτας. Η ανάγκη για αγάπη είναι πάντα έτοιμη να ξεπεράσει τις αμφιβολίες όπως συμβαίνει με τη Μαρία Ντολθ στις “Ερωτοτροπίες” του Μαρίας (Πατάκης, 2015) και τώρα με τη Μπέρτα Ίσλα, σε πρωτοπρόσωπη αφηγηματική φωνή, σταθερή και πειστική, να εναλλάσσεται με εκείνη του παντογνώστη αφηγητή σε τρίτο πρόσωπο που χρειαζόταν για να ορίσει τη ζοφερή αλήθεια της κατασκοπείας, αν και επικεντρωμένη στην εμπειρία του Νέβινσον.
Ίσως για πρώτη φορά σε κατασκοπικό μυθιστόρημα μαθαίνουμε τόσα πολλά για την προσωπική ζωή του κατασκόπου, σε αντίθεση με τα ελάχιστα που γνωρίζουμε για τον Σμάιλι του Λε Καρέ ή για τον Μποντ του Φλέμινγκ. Πέρα από τους χαρακτήρες, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έργου είναι οι μακροπερίοδες φράσεις, η παρέκβαση, τα κωμικά στοιχεία και ένα ασυνήθιστο ποιητικό ύφος, το οποίο η μεταφράστρια Χριστίνα Θεοδωροπούλου κατάφερε να μεταφέρει στα ελληνικά. Χάρη στην προσεκτικά μελετημένη γλώσσα του μυθιστορήματος, η οποία περιγράφει τόσο έντονα τον εσωτερικό κόσμο του ομώνυμου χαρακτήρα, ο αναγνώστης μπορεί να διεισδύσει στις σκέψεις της Μπέρτα, όπως ένας κατάσκοπος διεισδύει στο στρατόπεδο του εχθρού.
Το “Μπέρτα Ίσλα” είναι ένα έξυπνο πνευματικό παιχνίδι στο οποίο ο συγγραφέας πειράζει τους χαρακτήρες του και τον αναγνώστη, κάνοντάς τους όλους να αμφισβητούν τι πραγματικά συμβαίνει. Όπως πάντα, ο συγγραφέας επιδεικνύει κι εδώ την απίστευτη πολυμάθειά του. Δεν τσιγκουνεύεται τις αυτοαναφορές και τις λογοτεχνικές νύξεις, συνήθως σε μεγάλα κλασικά έργα που ο ίδιος τιμά. Οι λογοτεχνικές αναφορές ποικίλουν, από την εγκαταλελειμμένη Πηνελόπη που περιμένει τον περιπλανώμενο Οδυσσέα, χωρίς όμως η Μπέρτα να απαρνιέται χαρές της ζωής, μέχρι τον “Μυστικό Πράκτορα” του Κόνραντ και το “Μόμπι Ντικ” του Μέλβιλ, πιο έντονα τον “Ερρίκο Ε΄” του Σαίξπηρ και τον “Συνταγματάρχη Σαμπέρ” όπου ο Μπαλζάκ αφηγείται την επιστροφή ενός άντρα που θεωρούνταν νεκρός. Πάνω απ΄όλα, όμως, την ποίηση του Τ.Σ. Έλιοτ που δίνει τον τόνο για την ελαφρότητα της ύπαρξης και τον θάνατο των πάντων, όταν τίποτα δεν είναι συμπαγές. Ίσως τα μόνα συμπαγή στοιχεία είναι ο μηχανισμός της κρατικής κατασκοπείας και ο έρωτας, καθώς απαιτείται ένας χαρακτήρας όπως της Μπέρτα για να αναβιώσει την Πηνελόπη εξαιτίας των περιπλανήσεων του συζύγου της που αναγκάζεται μετά τα Φώκλαντ και τον πόλεμο του Όλστερ να γίνει φάντασμα για να επιστρέψει σε μακρύτερο χρόνο από τον Οδυσσέα.
Παρά την πληθώρα των λογοτεχνικών αναφορών και των φιλοσοφικών στοχασμών, το “Μπέρτα Ίσλα” είναι συγχρόνως ένα ανάλαφρο, συναρπαστικό και ταυτόχρονα βαθύ μυθιστόρημα, με τον Χαβιέρ Μαρίας να συγκρίνει τους συγγραφείς με τους αόρατους ειδικούς πράκτορες:
“Είμαστε σαν τον τριτοπρόσωπο αφηγητή των μυθιστορημάτων”, λέει σε κάποιο σημείο με διδακτικό ύφος ο Τούπρα στον υφιστάμενό του πράκτορα Νέβινσον και συνεχίζει: “εκείνος είναι αυτός που αποφασίζει και που αφηγείται, αλλά δεν μπορείτε να του απευθύνετε ερωτήσεις ούτε να τον αμφισβητήσετε. Δεν έχει όνομα, σε αντίθεση με εκείνον που αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο. Τον θεωρείτε αξιόπιστο και, επομένως, δεν δυσπιστείτε απέναντί του, αγνοείτε γιατί ξέρει ό,τι ξέρει και γιατί παραλείπει ό,τι παραλείπει και αποσιωπά ό,τι αποσιωπά και γιατί είναι αρμόδιος να καθορίσει τη μοίρα όλων των δημιουργημάτων του, ωστόσο δεν τον θέτετε υπό αμφισβήτηση. Είναι φανερό ότι κάπου βρίσκεται, αλλά ταυτόχρονα δεν υπάρχει ή, αντίστροφα, είναι φανερό ότι υπάρχει, αλλά ταυτόχρονα δεν μπορεί να βρεθεί… Ε, λοιπόν, εμείς είμαστε κάτι παρόμοιο…”
“Μπέρτα Ίσλα” Χαβιέρ Μαρίας, εκδ. “Πατάκης”, μτφρ. Χριστίνα Θεοδωροπούλου, σελ. 630
