της Χρύσας Κουράκη
Η Μαρίζα Ντεκάστρο μετά από το βιβλίο της Οι δικοί μου άνθρωποι (εικον. Χαρά Μαραντίδου, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο), επανέρχεται στην περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μέσα από ένα ακόμη βιβλίο γνώσεων με τίτλο 2194 Ημέρες Πολέμου: 1 Σεπτεμβρίου 1939 – 2 Σεπτεμβρίου 1945. Στο νέο της βιβλίο η Ντεκάστρο αποτυπώνει μια δύσκολη, τραυματική για τον κόσμο εποχή, η οποία μέχρι τα τελευταία χρόνια απευθυνόταν στα παιδιά κυρίως μέσω της μυθοπλασίας. Η συγγραφέας υιοθετώντας τη γνωστή συγγραφική και ερευνητική της προσέγγιση αντιμετωπίζει τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο με ευρύτητα και σφαιρικότητα, προσφέροντας μια ολοκληρωμένη εικόνα σε παιδιά και ενήλικές αναγνώστες.
Από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, αλλά και από τα περικειμενικά του στοιχεία (βιβλιογραφία, προλογικά σημειώματα), γίνεται φανερό πως η Ντεκάστρο ενδιαφέρεται όχι μόνο να σκιαγραφήσει την εποχή μέσα από γεγονότα, μαρτυρίες και ντοκουμέντα, αλλά να προσφέρει την πληροφορία και τη γνώση με προσιτό τρόπο και να εμπλέξει συναισθηματικά και διανοητικά τους αναγνώστες. Η επιδίωξή της, η οποία συμβαδίζει με τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα για τα βιβλία γνώσεων, στοχεύει στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των παιδιών, στην εμπλοκή των αναγνωστών στην κατασκευή της γνώσης και στην πρόκληση ερωτημάτων, γνωστικών συγκρούσεων και περαιτέρω διερεύνησης. Το προλογικό σημείωμα, το οπισθόφυλλο και οι ευχαριστίες της συγγραφέως αποκαλύπτουν την ταυτότητά της, τη σχέση και το ερευνητικό της ενδιαφέρον με τη συγκεκριμένη περίοδο, τον τρόπο συγγραφής και έρευνας, υποδεικνύοντας αφενός πως η αφηγήτρια αποτελεί αληθινό πρόσωπο με το οποίο οι αναγνώστες μπορούν να «συνομιλήσουν», να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν, αφετέρου πως στη σύνθεση της γνώσης δεν υπάρχει συγγραφική αυθεντία, αλλά συνεργασία, ανάλυση και σύνθεση των δεδομένων και των βιβλιογραφικών πηγών.
Τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, λοιπόν, δεν τον έζησα. Τον έζησε η οικογένειά μου, η
οικογένειά σου, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι, άντρες, γυναίκες και παιδιά.
Οι ιστορίες που μου διηγούνταν ο πατέρας μου απλώθηκαν και συνδέθηκαν με
ιστορίες ανθρώπων που δε γνώρισα. Όλες όμως είναι κομμάτια ενός παζλ από
γεγονότα, μαρτυρίες και αναμνήσεις, ιστορικές μελέτες και λογοτεχνικά κείμενα,
φωτογραφίες, κινηματογραφημένα ντοκουμέντα, τόπους μνήμης που επισκέφτηκα.
Όλα αυτά συναρμολογήθηκαν και φτιάχτηκε το βιβλίο που θα διαβάσεις.
Αυτή η ιστορία είναι μια ιστορία που γράφτηκε σε πολλές γλώσσες!
Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη, πριν το 1940, κατά τη διάρκεια του πολέμου (1940-1945) και μετά τη λήξη του πολέμου, το 1945. Οι τρεις αυτές περίοδοι, διαχωρίζονται με μαύρες σελίδες, όπως μαύρα είναι και τα εσώφυλλα του βιβλίου, επιτρέποντας τον συνειρμό της συμβολικής λειτουργίας τους ως προς το παγκόσμιο τραύμα και τις θηριωδίες του πολέμου. Η ματιά της Ντεκάστρο, ωστόσο δεν μένει στα μεγάλα τραυματικά γεγονότα, αλλά κινείται και εναλλάσσεται από το τοπικό στο παγκόσμιο, από το γενικό στο ειδικό και αντίστροφα, δίνοντας μια διευρυμένη, ολιστική οπτική στον αναγνώστη. Οι πληροφορίες που αποτυπώνονται κειμενικά και εικονιστικά, αναφέρονται στα σημαντικά γεγονότα του πολέμου, αλλά ταυτόχρονα εμβαθύνουν σε παράλληλες κοινωνικές, πολιτιστικές, πολιτισμικές, επιστημονικές και αθλητικές πτυχές της περιόδου. Έτσι οι αναγνώστες μαθαίνουν για τη «γέννηση» των εμβληματικών καρτούν ταινιών όπως η Φαντασία, ο Πινόκιο, Τομ και Τζέρι, Μπαγκς Μπάνι, για τις προσπάθειες διαφύλαξης των αρχαιοτήτων από τους Ναζί, για την έλευση της τζαζ μουσικής στην Ευρώπη, για τη γυναικεία χειραφέτηση, για την κυκλοφορία ποιημάτων και βιβλίων στην Ελλάδα και στον κόσμο, για τα αγαπημένα αναγνώσματα των παιδιών της εποχής, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, για την επινόηση του φούρνου μικροκυμάτων και πολλά, πολλά άλλα.
Ανάμεσα σε όλες αυτές τις πληροφορίες η συγγραφέας με ευρηματικό, άλλοτε άμεσο άλλοτε έμμεσο, τρόπο αφήνει περιθώρια κριτικής σκέψης και ευκαιρίες για επιπλέον έρευνα, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στη σ. 45, όπου το έμβλημα του Σούπερμαν, ο οποίος δημιουργήθηκε λίγο πριν την έναρξη του πολέμου, προβάλλεται στην ίδια σελίδα και ισομεγέθως με το κίτρινο αστέρι που επέβαλαν οι Γερμανοί να ράβουν στα ρούχα τους οι Εβραίοι. Χωρίς να υπάρχει εμφανής σύνδεση των δύο πασίγνωστων εμβλημάτων, ο προβληματισμός για τον συμβολισμό και τον ορισμό του «καλού» και του «κακού» προκύπτει αβίαστα. Το ίδιο συμβαίνει και με την έμμεση αντιπαραβολή των ταινιών της εποχής στο Χόλυγουντ και των προπαγανδιστικών ταινιών που δημιουργούνται και προβάλλονται στη Γερμανία.
Προς την κριτική εμπλοκή του αναγνώστη λειτουργούν και οι μαρτυρίες που παρατίθενται στο βιβλίο. Ανάμεσα σε αυτές υπάρχουν μαρτυρίες που δεν είναι ευρέως γνωστές και δίνουν μια άλλη ματιά από την επικρατούσα, όπως αυτή στη σ. 48 ενός από τους Ιάπωνες πιλότους που βομβάρδισαν τον αμερικάνικο στόλο στο Περλ Χάρμπορ. Η μαρτυρία του πιλότου αποκαλύπτει την αγωνία και τις σκέψεις του και συμπληρώνεται συγκριτικά με τις αντίστοιχες μαρτυρίες των Αμερικανών ναυτών αφήνοντας περιθώριο για σκέψη στον αναγνώστη. Η παράθεση πολλαπλών οπτικών και οι ευκαιρίες για προβληματισμό εμπλουτίζονται και σε άλλα σημεία με ποικίλους τρόπους, όπως με την αναφορά στοιχείων που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν θετικά προς τον Χίτλερ, καθώς με δική του εντολή κατασκευάστηκε ένα φτηνό αυτοκίνητο, «το αυτοκίνητο του λαού», το Volkswagen (σ. 15) ή προς τη Γερμανία, η οποία το 1939 ξεκίνησε την καμπάνια ενάντια στο κάπνισμα λόγω των βλαβερών συνεπειών του (σ. 22).
Χαρακτηριστικό στοιχείο του βιβλίου αποτελούν και τα παραθέματα από γνωστά λογοτεχνικά, πεζά και ποιητικά έργα, τα οποία αφήνουν περιθώριο διείσδυσης κι άλλων φωνών που έχουν ασχοληθεί με το θέμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα λογοτεχνικά κείμενα παιδικής, εφηβικής και ενήλικης λογοτεχνίας συνεισφέρουν στη συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη, ενώ ταυτόχρονα μέσω της μυθοπλασίας διευκολύνουν την προσέγγιση των δύσκολων, τραυματικών γεγονότων.
Το κείμενο της Μαρίζας Ντεκάστρο, το οποίο διαμορφώνεται από όλα τα προαναφερόμενα στοιχεία, συμπληρώνουν και επεκτείνουν οι εικόνες του Αχιλλέα Ραζή, καθιστώντας το βιβλίο εικονοβιβλίο γνώσεων. Οι εικόνες, οι οποίες αναπαριστούν ζωγραφικά αληθινές φωτογραφίες και χάρτες, προσφέρουν αυθεντικότητα, οργάνωση και επεξήγηση της γνώσης, αλλά και τροφή για έρευνα, καθώς απεικονίζουν γεγονότα και ιστορικές στιγμές, οι οποίες αναφέρονται αλλά δεν αναλύονται περισσότερο. Ενδεικτική της σημασίας της εικονογράφησης στην απόδοση του νοήματος είναι η εικόνα στο τελευταίο δισέλιδο του βιβλίου, η οποία προβάλλει την καταστροφή του πολέμου μέσα από ένα παιδί που κάθεται σκεπτικό πάνω στα χαλάσματα, έχοντας γυρισμένη την πλάτη σε όσα συμβαίνουν, στους στρατιώτες, στον βομβαρδισμό και την καταστροφή μιας πόλης. Πρόκειται για μια εικόνα χωρίς τη συνοδεία κειμένου, η οποία αφήνει νοηματικά κενά για να συμπληρώσουν οι αναγνώστες δίνοντάς τους την ευκαιρία για προσωπική ερμηνεία συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν και τα σύγχρονα γεγονότα.
Το βιβλίο 2194 Ημέρες Πολέμου: 1 Σεπτεμβρίου 1939 – 2 Σεπτεμβρίου 1945 έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό στην εκδοτική παραγωγή που αφορά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και το κατορθώνει με τον καλύτερο τρόπο. Οι αναγνώστες δεν θα αποκτήσουν μόνο τεκμηριωμένη και ευρεία άποψη της περιόδου, αλλά θα βρεθούν μπροστά σε διλήμματα, θα αναρωτηθούν, θα σκεφτούν, θα συγκρίνουν, θα παρατηρήσουν, θα συμπεράνουν και τελικά θα κατασκευάσουν τη γνώση μαζί με τους συντελεστές του βιβλίου, έχοντας αποκτήσει κριτική άποψη.
Μαρίζα Ντεκάστρο – Αχιλλέας Ραζής (εικονογράφηση),2194 Ημέρες Πολέμου: 1 Σεπτεμβρίου 1939 – 2 Σεπτεμβρίου 1945, Μεταίχμιο
