Η κριτική επιτροπή που εξετάζει βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά έδωσε στη δημοσιότητα το σκεπτικό της βράβευσης των συγκεκριμένων τεσσάρων βιβλίων στα Λογοτεχνικά Βραβεία Αναγνώστη 2024.
Ελένη Γεωργοστάθη, Αγγελική Γιαννικοπούλου, Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Χαρά Μαραντίδου, Αγγελική Φουρνάρη
Το παιδικό βιβλίο με εικονογράφηση τα τελευταία χρόνια δεν εμφανίζει μονάχα ποσοτική αλλά και ποιοτική άνοδο, με αποτέλεσμα, λόγω της πληθώρας καλών τίτλων, ακόμα και αξιόλογα βιβλία που φτάνουν στα χέρια της επιτροπής να μένουν υποχρεωτικά εκτός λίστας. Και το 2023 αρκετές ήταν οι εκδόσεις στις οποίες η εκδοτική φροντίδα ως προς το χαρτί, το σχήμα, την τυπογραφία ήταν αξιοσημείωτη. Υψηλού επιπέδου ήταν και οι εικονογραφήσεις, ενδεικτικές του ταλέντου, του πλουραλισμού και της ευρηματικότητας των εικονογράφων. Χαρακτηριστική η περίπτωση των τριών υποψηφιοτήτων της Ντανιέλας Σταματιάδη, για τρία βιβλία (Σημάδια, Κανονικά, Μια θέση στον ήλιο) με πολύ διαφορετική θεματική και ύφος, τα οποία διαχειρίστηκε εικονογραφικά χωρίς να τυποποιηθεί ή να επαναληφθεί, εμφανίζοντας διαφορετικές εκδοχές της πλούσιας εικονογραφικής της γκάμας. Από την άλλη, βιβλία με πολύ καλές εικονογραφήσεις βρέθηκαν εκτός μικρής λίστας κυρίως επειδή το κειμενικό στοιχείο υπολειπόταν του εικαστικού. Ακόμα και καλές συγγραφικές ιδέες «ακυρώθηκαν» από την απουσία οικονομίας λόγου και διαλόγου μεταξύ κειμένου και εικόνας. Αξιοσημείωτη και το 2023 η παρουσία των silent books, που τα τελευταία χρόνια δίνουν σταθερά το «παρών» στην εκδοτική παραγωγή.
Παιδικό βιβλίο με εικονογράφηση
Βραβεύτηκε το Κοτσύφι της Φωτεινής Στεφανίδη, το σιωπηρό ημερολόγιο της γνωριμίας και της σχέσης ενός παιδιού με ένα κοτσύφι που κατοικεί στο δέντρο δίπλα στο παράθυρό του. Μιας σχέσης βραδυφλεγούς στην αρχή, που θα σφυρηλατηθεί μέσα από μικρά στιγμιότυπα που απέχουν περίπου δέκα δεκαπέντε μέρες το ένα από το άλλο, όπως υποδηλώνει η ημερολογιακή ένδειξη που συνοδεύει κάθε σαλόνι. Με ματιά κινηματογραφική και μοντάροντας προσεκτικά τις λήψεις της, μικρά στιγμιότυπα στο περιθώριο σχεδόν της καθημερινότητας του αγοριού –στον δρόμο για το σχολικό, την ώρα που ζωγραφίζει στην αυλή, ενώ βγαίνει βόλτα με τον μπαμπά ή τη μαμά–, η εικονογράφος, με απαλές γραμμές και μια παλέτα στην οποία εναλλάσσονται θερμά και ψυχρά χρώματα, καταγράφει την αρχική γνωριμία παιδιού και κοτσυφιού.
Η αμοιβαιότητα που χαρακτηρίζει την εξέλιξη της γνωριμίας αυτής είναι ενδεικτική της σχέσης ισοτιμίας, ή ισότιμης ανεξαρτησίας, που αναπτύσσουν οι δυο τους. Το Κοτσύφι στρέφει το βλέμμα του αναγνώστη στη φύση που ελεύθερη ανασαίνει δίπλα μας, ακόμα και στον αστικό ιστό, καλώντας τον να την προσέξει, να τη φροντίσει, να σεβαστεί το δικαίωμά της στην ελευθερία.
Φαντάζει βεβαίως μάλλον παράδοξη η δημιουργία ενός silent book με πρωταγωνιστή ένα κοτσύφι, γνωστό για το μελωδικό του κελάηδισμα. Πού πάνε, αλήθεια, οι ήχοι όταν τα βιβλία είναι σιωπηλά; Η Φωτεινή Στεφανίδη ευρηματικά το εικονοποιεί και αυτό με τη μορφή μικρών μελωδικών σταγόνων που ήδη από το δεύτερο σαλόνι έρχονται να αφυπνίσουν κυριολεκτικά και μεταφορικά το μικρό αγόρι. Και που θα το ξαναβρούν, πάλι στο κρεβάτι του, στο τελευταίο σαλόνι.
Το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά είναι μια κατηγορία με μεγάλο εύρος, τόσο ως προς την έκταση των κειμένων (από σύντομες αφηγήσεις μέχρι πολυσέλιδα μυθιστορήματα) όσο και ως προς την ειδολογική ποικιλία (πεζογραφία, ποίηση, graphic novel). Ως προς τη θεματική, οι συγγραφείς άντλησαν την έμπνευσή τους από την οικογενειακή, σχολική και κοινωνική πραγματικότητα, την τέχνη, τη λογοτεχνία, την ιστορία, τη λαϊκή παράδοση, ενώ δεν έλειψαν και βιβλία με το στοιχείο του φανταστικού. Η κυριαρχία ωστόσο της σχηματικής και μονοσήμαντης προσέγγισης σε βάρος της λογοτεχνικότητας παραμένει ένα σοβαρό πρόβλημα. Και το 2023, όπως και τα προηγούμενα χρόνια, περιορισμένη ήταν η παρουσία του παιδικού μυθιστορήματος και της εκτεταμένης αφήγησης, ενώ οι σειρές μυστηρίου και περιπέτειας σε μεμονωμένες περιπτώσεις ξεπέρασαν την τυποποίηση και χάρισαν κείμενα με αφηγηματικές και λογοτεχνικές αξιώσεις. Από την άλλη, στα μικρότερης έκτασης λογοτεχνικά βιβλία δεν μπορεί να παραβλεφθεί ο ρόλος της εικονογράφησης, που συμβάλλει αποφασιστικά στο τελικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικά, σε ορισμένα βιβλία της φετινής λίστας (Μα πού πήγαν όλοι;, Ο ξάδελφός μου είναι σκιά, Με το ίδιο όνομα, Το φάντασμα της βιβλιοθήκης) τα κείμενα συνομιλούν με τις εικονογραφήσεις τους, ενώ η παρουσία σε αυτή των Λίλυ και Άλεξ, Η Διδώ και η μαύρη βίβλος, Το κόκκινο θηρίο υπογραμμίζει την ανάγκη για περισσότερη φαντασία, χιούμορ και ευρηματικότητα στην κατηγορία της εκτεταμένης αφήγησης για παιδιά.
Το βραβείο απονεμήθηκε στο βιβλίο Ο ξάδελφός μου είναι σκιά του Βαγγέλη Ηλιόπουλου που πραγματεύεται την απεξάρτηση και την επανένταξη των νεαρών εθισμένων σε ουσίες. Δε μας διευκρινίζει ο συγγραφέας ποιες είναι ακριβώς οι ουσίες που εθίζουν και καταρρακώνουν, γιατί όποιες και να είναι έχουν το ίδιο αποτέλεσμα για το εξαρτημένο άτομο και τους δικούς του. Ο Ηλιόπουλος τοποθετεί την ιστορία του σε μια συνηθισμένη οικογένεια με τον μεγάλο ξάδελφο να έρχεται από την πόλη του στους συγγενείς του για να θεραπευτεί. Πρωταγωνιστής ο μικρός που αφηγείται και ξεδιπλώνει απαλά τα φυσιολογικά συναισθήματα που του δημιουργεί ο εισβολέας. Συγχύζεται γιατί δίνουν το δωμάτιό του στη Σκιά, ζηλεύει τον ξάδελφο επειδή φαίνεται πως πήρε τη θέση του στην καρδιά της γιαγιάς τους. Προσπαθεί να καταλάβει τι είναι εκείνο που τον τυραννάει και αναρωτιέται πώς γίνεται να εξακολουθεί να παίρνει κάτι που τον αρρωσταίνει. Η Σκιά ζει σκαμπανεβάσματα, πισωγυρίσματα, είναι αδύναμη, αδύνατη, αμίλητη και πονάει. Τι χρειάζεται η Σκιά εκτός από φάρμακα; Την αγάπη και την αποδοχή, ρόλο που αναλαμβάνει μια νέα σε ηλικία γιαγιά, η οποία δίνει κουράγιο και φροντίζει την ενδυνάμωσή του. Σταδιακά η Σκιά βγαίνει από τις σκιές, οι κουβέντες έρχονται και μαζί το παιχνίδι μεταξύ των δυο ξαδέλφων… Όσο εξαιρετικό και λιτό είναι το κείμενο, άλλο τόσο είναι και η εικονογράφηση του Κωνσταντίνου Έσσλιν. Ο ζωγράφος επικεντρώνεται στα πρόσωπα. Ρεαλιστικά ζωγραφισμένα και εύκολα αναγνώσιμα, σχεδόν φωτογραφίζουν συναισθήματα και καταστάσεις καθώς ξεπροβάλλουν ασπρόμαυρα από τις πλακάτες χρωματιστές σελίδες. Εμείς οι αναγνώστες νιώθουμε την ταραχή τους, ενώ ο διάλογος που δημιουργείται μεταξύ μας υπερβαίνει συχνά το ίδιο το κείμενο χάρη στα επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία –μια αράχνη, ένα πουλί, χέρια– τα οποία προσθέτουν ως μεταφορές νοήματα στο περιεχόμενο.
Το ζητούμενο στο λογοτεχνικό βιβλίο για εφήβους σε μια σύνθετη και δύσκολα διαχειρίσιμη πραγματικότητα είναι η τόλμη και η ευστοχία με την οποία οι συγγραφείς θα πραγματευτούν ζητήματα φλέγοντα για τους εφήβους και τους νέους (αυτογνωσίας, φυλετικής και έμφυλης ταυτότητας, κοινωνικής συνύπαρξης και ενσωμάτωσης, ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης, κοινωνικής και οικογενειακής βίας, δημοκρατίας, ελευθερίας κ.ο.κ.). Στοιχεία ομολογουμένως όχι επαρκώς ορατά στην παραγωγή του 2023, που, πέραν αυτού, ήταν και ιδιαιτέρως ισχνή, ενώ, σε ορισμένες περιπτώσεις, η διαχείριση των θεμάτων που απασχόλησαν τους συγγραφείς υπήρξε μη πειστική και αμήχανη. Και εδώ ελλοχεύει ένας σοβαρός κίνδυνος, αφού η απλοϊκότητα στην προσέγγιση λεπτών και ευαίσθητων ζητημάτων αλλά και των πολυσύνθετων ψυχικών διεργασιών της εφηβείας ενδέχεται να λειτουργήσει αποτρεπτικά για τους εν δυνάμει αναγνώστες της συγκεκριμένης κατηγορίας. Το εφηβικό/νεανικό μυθιστόρημα, ως προθάλαμος ή σύνορο της ενήλικης λογοτεχνίας, οφείλει να διέπεται από τις ίδιες λογοτεχνικές αρετές και προδιαγραφές με εκείνη. Τα βιβλία που τελικά συμπεριλήφθηκαν στη λίστα χρησιμοποιούν ποικίλες αφηγηματικές τεχνικές (εγκιβωτισμός, κατακερματισμός του χρόνου, διαφορετικές αφηγηματικές φωνές, αποστροφές). Η πρόσφατη ιστορία ενέπνευσε δύο από αυτά (Τα μάτια που δακρύζουν και Αγριόπαπιες – Όνειρο τρίτο: Η απελευθέρωση), ενώ δεν έλειψε και ένα μυθιστόρημα μυστηρίου με πολιτικοκοινωνικές προεκτάσεις (Το τέλος του παιχνιδιού;).
Βραβεύτηκε το Ποτέ πιο πριν, του Μάνου Κοντολέων, μυθιστόρημα με ηρωίδα τη δεκαπεντάχρονη Ανίκα, μετανάστρια σε υπερβόρεια χώρα μαζί με τον πατέρα και την εκ πατρός θεία της, που βρίσκεται αντιμέτωπη με τα πολύ διαφορετικά (απελευθερωμένα) ήθη της χώρας. Η θεία είναι η θεματοφύλακας των παραδόσεων, οι οποίες εκ των πραγμάτων δεν επιτρέπουν την ένταξη στη νέα χώρα. Ο πατέρας είναι ρεαλιστής και έχει συνειδητοποιήσει ότι εκεί που βρίσκονται έτσι έχουν τα πράγματα.
Γύρω από τον καμβά των νεανικών σχέσεων, την απαγόρευση ή την αποδοχή τους, του οικογενειακού «μυστικού» που σκιαγραφεί την ισχύ των παραδόσεων στις μη δυτικές κοινωνίες που καταδυναστεύουν τις νεότερες γενιές των κοριτσιών, ξεδιπλώνεται μια ειλικρινής προσέγγιση η οποία υπονοεί τις επιπτώσεις στον ψυχισμό των κοριτσιών, την κοινωνική καταξίωση μέσω της παράδοσης και τις δυσκολίες για την αλλαγή της. Ειλικρινής και ρεαλιστική η ενδοσκόπηση του κοριτσιού, επειδή τίποτα δεν είναι εύκολο. Η Ανίκα αμφιταλαντεύεται, τα ζυγίζει μέχρι να αποφασίσει τον καινούριο βηματισμό που θα την κάνει να νιώσει τη χαρά της ελευθερίας, το οποίο σημαίνει να αντέξει τη σύγκρουση με τη συνείδηση και την οικογένειά της. Έχει ως ένα βαθμό εσωτερικεύσει τις απαγορεύσεις που ορίζει η κουλτούρα της, όπως συμβαίνει σε πολλές νέες και μεγαλύτερες γυναίκες. Η Ανίκα αισθάνεται ότι έφτασε η ώρα να απαλλαγεί από αυτό το βάρος και να εκφράσει τα θέλω της.
Τα βιβλία γνώσεων εμφάνισαν το 2023 μεγάλη θεματική και μορφική ποικιλία, η οποία αντικατοπτρίζεται και στα βιβλία της μικρής λίστας, που διακρίνονται για το εύρος των γνωστικών πεδίων με τα οποία καταπιάνονται (σύγχρονη ιστορία, αρχαιολογία, χημεία, βιογραφία, τεχνολογία, ανθρώπινα δικαιώματα), για την τεκμηριωμένη
επιστημονική γνώση που παρέχουν, στοιχείο απαραίτητο σε ένα βιβλίο γνώσεων, αλλά και για την ευρηματικότητά τους. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το δομημένο με μορφή ερωταπαντήσεων βιβλίο Μιλώ στα παιδιά μου για τη χούντα και το Πολυτεχνείο, καθώς και για τον συνδυασμό παιγνιώδους διάθεσης με τη γνώση που χαρακτηρίζει τα βιβλία Escape Book Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων και O Mr Chem και η απόλυτη επιστημονική πρόκληση. Γι’ άλλη μια φορά διαπιστώθηκε από μέρους της επιτροπής ότι η μονόπλευρη αποτίμηση των βιβλίων της συγκεκριμένης κατηγορίας σε σχέση μόνο με το κείμενό τους θα ήταν άδικη, αφού θα παρέβλεπε την καθοριστική συμβολή της εικονογράφησης και της εκδοτικής διαχείρισης στο τελικό αποτέλεσμα. Στη μικρή λίστα της κατηγορίας βρέθηκαν βιβλία (Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!, Escape book – Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, Ελληνικό Μετρό, Δρ. ΠΑΠ) που επιβεβαιώνουν εμφατικά αυτή τη διαπίστωση.
Βραβεύτηκε το Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα! του Πάνου Χριστοδούλου. Σκοπός του βιβλίου είναι οι αναγνώστες, παιδιά και ενήλικες, να γνωρίσουν τα δικαιώματα των παιδιών, ως μιας ιδιαίτερης και ευάλωτης κοινωνικής ομάδας, όμως σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί το βιβλίο μια εικονογραφημένη αναπαραγωγή των άρθρων της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των παιδιών. Αντίθετα, επιδιώκει να γνωρίσουν και να κατανοήσουν οι αναγνώστες ότι κάθε παιδί έχει δικαίωμα στη ζωή, στην υγεία, στην προσωπική του ταυτότητα, στην οικογένεια, στην εκπαίδευση, στο παιχνίδι και στην ελεύθερη έκφραση. Κυρίως όμως αναπτύσσει έναν προβληματισμό για το αν και κατά πόσο ισχύουν τα δικαιώματα για όλα τα παιδιά της γης και όχι μόνο για κάποια τυχερά. Βασικό στοιχείο του βιβλίου είναι η πλουραλιστική παρουσίαση όλων των παιδιών της γης και όχι μόνο εκείνων που μας μοιάζουν. Αυτός ο σκοπός κυρίως υπηρετείται από την εικονογράφηση, που, υιοθετώντας το ύφος των κόμικς, αναλαμβάνει να παρουσιάσει μια ευρεία γκάμα παιδιών που διαφέρουν μεταξύ τους στο φύλο, στο χρώμα του δέρματος, στη σεξουαλική ταυτότητα, στην οικογενειακή κατάσταση και σε κάθε άλλο στοιχείο. Το βιβλίο προσφέρει ορατότητα σε άτομα με αναπηρία, πρόσφυγες και γενικά σε όσους συνήθως δε βρίσκουν τη θέση τους στα παιδικά βιβλία μας, καθιστώντας σαφές ότι τα Δικαιώματα αφορούν όλα ανεξαιρέτως τα παιδιά.
