Γιάννης Ν. Μπασκόζος.
Τελειώνοντας το 2015 κι έχοντας πίσω μας μια πενταετία κρίσης, διαγράφονται πλέον καθαρά ορισμένα νέα στοιχεία στο σημερινό τοπίο του βιβλίου. Τιτλοφορώ το άρθρο αυτό «Χαμένη 5ετία του βιβλίου», γιατί τα τελευταία χρόνια ο κλάδος αυτός πλήττεται σε όλα τα πεδία και αυτό φαίνεται από τα στοιχεία που ακολουθούν, καθώς τα περισσότερα βρίσκονται σε πτωτική τάση. Στο διάστημα αυτό τόσο οι οικονομικές τάσεις όσο και οι πολιτικές των εκδοτών και των βιβλιοπωλών πήραν νέες κατευθύνσεις, φαινόμενα περιστασιακά ολοκληρώθηκαν (αποχωρήσεις, πτωχεύσεις κ.ά) και άλλα νέα («άνοιξη» των μικρών βιβλιοπωλείων στην περιφέρεια της Αθήνας) έκαναν την εμφάνισή τους. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται σε αυτό το κείμενο, παρά τις όποιες ελλείψεις, καταδεικνύουν την διολισθαίνουσα πορεία της αγοράς βιβλίου στην τελευταία πενταετία και τις συνακόλουθες επιπτώσεις.
Συρρίκνωση του κύκλου εργασιών
Σύμφωνα με τους δημοσιευμένους ισολογισμούς 2009-2014 ο συνολικός τζίρος από 503.538.337 ευρώ το 2009 έπεσε στα 145.412.540 ευρώ το 2014, ποσοστό που αγγίζει το 70%. Πλην ίσως των εκδόσεων Ψυχογιός που εμφανίζει αύξηση όλα αυτά τα χρόνια και λίγων ακόμα εκδοτών που εμφανίζουν μια σταθερότητα στα τελευταία χρόνια της κρίσης, δείχνοντας ότι πρόλαβαν να συμμαζέψουν τα εσωτερικά και εξωτερικά τους ανοίγματα, στις περισσότερες εταιρείες ο τζίρος παρουσιάζει πτωτική πορεία, που σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να φθάνει και στο 50%.
Φυσικά, η εικόνα στους ισολογισμούς είναι πολύ πιο αναλυτική, καθώς αρκετοί εκδοτικοί οίκοι έχουν μεγάλες ζημιές και ορισμένοι υπέρογκα χρέη. Ειδικά τα βραχυπρόθεσμα χρέη καθιστούν αδύνατη την ομαλή πορεία του οίκου. Η ανελαστικότητα στον τομέα του τραπεζικού δανεισμού και οι κεφαλαιακοί έλεγχοι που συνεχίζονται περιορίζουν τις δυνατότητες ανάκαμψης.
Τα στοιχεία είναι από τους δημοσιευμένους ισολογισμούς των εταιρειών (επεξεργασμένα από την ICAP). Είναι βεβαίως ενδεικτικά, καθώς εδώ δεν απεικονίζονται τα υπόλοιπα δεδομένα της αγοράς, κυρίως οι δανειακές, μακροπρόθεσμες και βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις, τα ίδια κεφάλαια κλπ.
Κατακόρυφη πτώση τίτλων κοντά στο 50%
Σύμφωνα με στοιχεία από τη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, η πορεία έκδοσης νέων τίτλων βρίσκεται σήμερα στο μισό περίπου των τίτλων που εκδίδονταν το 2008, έτος που άρχισε η κρίση. Υπάρχουν ενστάσεις κατά πόσον η ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, η οποία είναι συρρικνωμένη από πλευράς δυναμικού, εξασφαλίζει τα πλήρη δεδομένα της αγοράς στην καταγραφή των τίτλων. Παρόλα αυτά η τάση μείωσης των τίτλων είναι κάτι παραπάνω από εμφανής και πολύ μεγάλη.
| Έτος Αριθμός τίτλων Ποσοστό | ||
| 2006 | 10.296 | 15,1% |
| 2007 | 10.502 | 2% |
| 2008 | 10.680 | 1,7% |
| 2009 | 9.766 | -8,6% |
| 2010 | 9.273 | -5% |
| 2011 | 8.333 | -10,1% |
| 2012 | 7.640 | -10,9% |
| 2013 | 6.816 | -10,8% |
| 2014 | 5.723 | -16% |
Μόνο την περασμένη χρονιά η μείωση των τίτλων ήταν κατά 16% και, φυσικά, με το που θα κλείσει το 2015, έτος των capital controls, η μείωση θα φανεί ακόμα περισσότερο.
Τι εκδόθηκε το 2014
Μεγάλες ανακατατάξεις υπήρξαν και στα είδη των βιβλίων που εκδόθηκαν. Από την ευτυχή χρονιά 2008 έως το 2014 – χρονιά στην κορύφωση της κρίσης – παρατηρούμε αλλαγές στην εκδοτική πολιτική αλλά και τις αγοραστικές συνήθειες των αναγνωστών.
Σύμφωνα με τη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, το 39,7% των νέων τίτλων του 2014 αφορούσε τη λογοτεχνία, έναντι 21,7% το 2008. Το παιδικό βιβλίο παραμένει σταθερό και αυξάνεται σε πάνω από το 1/5 της αγοράς, με ποσοστό 22,2% (21,4%, το 2008). Οι θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες καταλαμβάνουν το 6,1% (7,1%) ενώ οι θεωρητικές μειώνονται πολύ περισσότερο αφού πέφτουν στο 19,3% (24,8%). Τα σχολικά και ξενόγλωσσα εκπαιδευτικά βοηθήματα υφίστανται μεγάλη μείωση κατά 50%, καθώς αποτελούν μόνον το 3,4% (7,3%) της παραγωγής. Τέλος, τα βιβλία τέχνης καταποντίστηκαν, χάνοντας το 1/3 της πίτας, έχοντας μόνον 2,4% (6,9%).
Είναι φανερό ότι η λογοτεχνία κερδίζει τη μερίδα του λέοντος, καθώς έχει τη δυνατότητα να προσελκύσει τους περαστικούς αναγνώστες, αλλά και να ικανοποιήσει τους σταθερούς βιβλιόφιλους. Η τάση αυτή δεν είναι καινοφανής αν δούμε συγκριτικά σε μεγάλες αγορές όπως ΗΠΑ, Γερμανία και Γαλλία το μυθιστόρημα κατέχει την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των αναγνωστών- μόνον στην Αγγλία την πρώτη θέση καταλαμβάνουν τα βιβλία γενικού περιεχομένου. Η εξάπλωση των «εύκολων» αναγνωσμάτων, ειδικά των αισθηματικών, όπως και η διαδεδομένη πια (όσο κι αν την αρνούνται οι περισσότεροι εκδότες) έκδοση λογοτεχνικών βιβλίων με τη συμμετοχή του συγγραφέα, τροφοδότησαν την παραγωγή του λογοτεχνικού βιβλίου. Οι γονείς παραμένουν σταθεροί στο να αγοράζουν βιβλία για τα παιδιά τους, ακόμα και από το υστέρημά τους, στοιχείο που ανατροφοδοτεί με νέο δυναμικό τη λογοτεχνία που απευθύνεται στα παιδιά. Τα βιβλία θεωρητικών επιστημών, τα ξενόγλωσσα και τα σχολικά βοηθήματα υπέστησαν μεγάλη μείωση, πάνω από 50%, σημείο χαρακτηριστικό της οικονομικής αδυναμίας των νοικοκυριών, ενώ ο τομέας με τα λευκώματα βρέθηκε στο χαμηλότερο σημείο της εκδοτικής παραγωγής. Δεν είναι τυχαίο ότι παραδοσιακοί εκδότες λευκωμάτων τέχνης (Μέλισσα, Καπόν) επεξέτειναν τις εκδοτικές τους δραστηριότητες και σε άλλες κατηγορίες βιβλίων (παιδικά, λογοτεχνία).
| ΕΙΔΗ | 2008 | 2014 |
| Λογοτεχνία | 21,7% | 39,7% |
| Παιδικά | 21,4% | 22,2% |
| Θετικές επιστήμες | 7,1% | 6,1% |
| Θεωρητικές επιστήμες | 24,8% | 19,3% |
| Γενικά – πρακτικά βιβλία | 10,8% | 7% |
| Σχολικά – ξενόγλωσσα – βοηθήματα | 7,3% | 3,4% |
| Βιβλία τέχνης – λευκώματα | 6,9% | 2,4% |
Οι τιμές
Φυσικά η κρίση μέσα στην τελευταία πενταετία δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει την πορεία των τιμών. Η αλήθεια είναι ότι όλοι οι παράγοντες προσπάθησαν να συμπιέσουν τις τιμές. Η αγορά μπήκε σε μεγάλη αρρυθμία, αθετήσεις υποσχέσεων, ακάλυπτες επιταγές, αναβολές ήταν (και είναι) στην καθημερινότητα. Στη δίνη αυτή οι πρώτοι που την πλήρωσαν ήταν οι «φτωχοί συγγενείς» του βιβλίου: συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές, τυπογράφοι, βιβλιουπάλληλοι. Παρέμεναν και πολλοί παραμένουν απλήρωτοι ή αρκούμενοι σε μικρές προκαταβολές. Αρκετοί συγγραφείς έδειξαν μεγάλη κατανόηση, βοήθησαν και στήριξαν τους εκδοτικούς τους οίκους. Τα capital controls δεν άφηναν βεβαίως και πολλά περιθώρια. Αδήριτη προτεραιότητα υπήρξε η εύρεση χαρτιού.
Η κατάργηση της Ενιαίας Τιμής Βιβλίου σε όλες τις κατηγορίες εκτός των λογοτεχνικών της πρώτης έκδοσης πίεσε τις τιμές και έβαλε σε κίνδυνο τα μικρά βιβλιοπωλεία. Τα μεγάλα βιβλιοπωλεία είχαν τη δυνατότητα να μειώνουν ακόμα και οριακά το ποσοστό κέρδους, πορεία που ήταν αδύνατον να ακολουθήσουν τα μικρότερα βιβλιοπωλεία. Μεγάλες βιβλιοπωλικές μονάδες πτώχευσαν, μικρά βιβλιοπωλεία κινούνται στα όρια ενώ η πτωχευτική τάση δεν έχει κοπάσει ακόμα.
Βλέποντας και συγκρίνοντας τους δείκτες τιμών μεταξύ του 2005 και του 2014, θα παρατηρήσουμε (σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ) ότι ο Δείκτης Τιμών Καταναλωτή για το Βιβλίο (ΔΤΚΒ) από το 2005 μέχρι και το 2008 συμβαδίζει με τον Γενικό Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΓΔΤΚ). Αντίθετα, μετά το 2008, ο ΔΤΚΒ βαίνει μειούμενος, χάνοντας 2,6 μονάδες, ενώ ο ΓΔΤΚ αυξάνεται κατά 7,4 μονάδες.
Η διαφήμιση
Οι διαφημίσεις βιβλίων σχεδόν έχουν εξαφανιστεί από τα έντυπα. Εμφανίζονται μεμονωμένα σε ειδικές περιπτώσεις βιβλίων ή στις γιορτές, που όμως ο τζίρος τους είναι τραγικά συρρικνωμένος.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η διαφήμιση μετά την κορύφωση του 2007, στα 35,7 εκ. ευρώ, βρέθηκε το 2011 στα 21,8 εκ. ευρώ και το 2014 μόλις στα 10,1 εκ. ευρώ, σημειώνοντας πτώση κατά 65%.
Την μερίδα του λέοντος στη διαφήμιση έχουν οι εφημερίδες (45,6%) και ακολουθούν τα περιοδικά (30,5%), το ραδιόφωνο (12,3%) και η τηλεόραση (11,3%).
Οι διαφημιζόμενοι οίκοι που δαπάνησαν τα μεγαλύτερα ποσά για το 2014
| Gutenberg | 1,4 εκ. ευρώ |
| Διόπτρα | 695.131 |
| Ψυχογιός | 537.136 |
| Μεταίχμιο | 463.705 |
| Πατάκης | 330.606 |
| Σαββάλας | 213.001 |
(Στοιχεία από τη Media Services).
Οι δυσαρμονίες της αγοράς
Η αγορά έχει αυξήσει τις στρεβλώσεις και τις δυσαρμονίες. Οι εκδότες έχουν περιορίσει χρονικά την εκδοτική αγορά, τα περισσότερα βιβλία (σχεδόν οι μισοί τίτλοι) εκδίδονται πια αρχές καλοκαιριού και το δίμηνο Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου. Υπάρχει βεβαίως, αλλά συρρικνωμένη, και η αγορά του εκπαιδευτικού βιβλίου τον Σεπτέμβριο. Τα βιβλία που εκδίδονται συνωστίζονται στα ράφια και στους πάγκους για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να μη διακρίνονται, να μη μπορούν να βρουν τον αναγνώστη στον οποίον απευθύνονται, με τελική κατάληξη εξαίρετα βιβλία, που ανοίγουν δρόμους στη λογοτεχνία ή που θα μπορούσαν να προκαλέσουν διάλογο σε κοινωνικά, φιλοσοφικά ή πολιτικά ζητήματα, να μη λειτουργούν.
Άλλη μεγάλη στρέβλωση είναι τα περίφημα bazaar. Η ανάγκη ρευστότητας έχει αναγκάσει τους εκδότες να προσφέρουν οι ίδιοι τα βιβλία σε τιμές ακόμα και χαμηλότερες του κόστους, παρακάμπτοντας τα βιβλιοπωλεία, τον φυσικό χώρο στον οποίο θα έπρεπε να ελκύεται ο αναγνώστης. Τα βιβλιοπωλεία, αντιδρώντας σχεδόν αυτιστικά, καταφεύγουν κι αυτά σε μεγάλα bazaar, τέτοιας έκτασης που πολλές φορές τα βιβλία εκπτώσεων καταλαμβάνουν τον κύριο χώρο, εκτοπίζοντας σε δεύτερη μοίρα τους νέους τίτλους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις βιβλιοπωλών, τα βιβλία προσφορών αποφέρουν ποσοστιαία μεγαλύτερο κέρδος, αλλά το σύνολο του τζίρου τους είναι πολύ μικρό σε σχέση με τον γενικό τζίρο του βιβλιοπωλείου.
Τα capital controls έδωσαν ένα μεγάλο πλήγμα στους εκδότες και βιβλιοπώλες. Μέσα στο καλοκαίρι πάγωσαν οι όποιοι σχεδιασμοί, ενώ η αγορά του Ιουλίου –παραδοσιακά πολύ καλή αγορά– χάθηκε. Οι περισσότεροι εκδότες πήραν αποφάσεις αναστολής των εκδόσεων, περικοπής κατά 30-50%, ανακατανομής των τίτλων προς έκδοση (προηγούνται αυτοί που θα μπορούσαν να πουλήσουν). Μπροστά σε αυτήν την οικονομική πραγματικότητα, οι εκδότες αντιμετωπίζουν και το δίλημμα της επανέκδοσης καλών τους τίτλων: να ρίξουν τα χρήματα στους νέους τίτλους που έχουν γρήγορα απόδοση ή στους κλασικούς τίτλους που πουλάνε αλλά η απόδοσή τους είναι μακροπρόθεσμη; Οι περισσότεροι επιλέγουν την πρώτη λύση, με αποτέλεσμα τίτλοι σύγχρονων συγγραφέων, που όμως είναι πια κλασικοί, και ενώ έχουν εκδοθεί μόλις την τελευταία πενταετία, σήμερα δεν υπάρχουν στην αγορά (, Φόστερ Ουάλλας, Ζέμπαλντ κ.λπ.)
Τέλος, η ανυπαρξία (μέχρι αυτή τη στιγμή) μιας στρατηγικής για το βιβλίο από μέρους της πολιτείας επιδεινώνει την κατάσταση. Η μη ύπαρξη κέντρου επεξεργασίας αποφάσεων, η κατάργηση της ενιαίας τιμής βιβλίου, η παραίτηση από προγράμματα ΕΣΠΑ, η αδυναμία υποστήριξης μεταφράσεων των ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό, η έλλειψη στατιστικών (μεταξύ των οποίων αυτή της αναγνωσιμότητας), η στασιμότητα με το θέμα της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ (αν και σύμφωνα με πληροφορίες επίκειται θετική εξέλιξη στη σχέση ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ και ΟΣΔΕΛΝΕΤ), η αύξηση του ΦΠΑ κ.ά. έχουν αφήσει έναν κλάδο έρμαιο σε μια «τυφλή» πορεία. To υπουργείο Πολιτισμού όλα αυτά τα χρόνια είχε το ρόλο ενός υποβαθμισμένου μηχανισμού με επικεφαλής ακατάλληλους πολιτικούς στο να χειριστούν ζητήματα κουλτούρας. Ούτε η νέα ηγεσία του μέχρι στιγμής έχει δείξει τις προθέσεις της, μάλλον αφήνει τα πράγματα να κυλούν μόνα τους.
Σημείωση: Το άρθρο αναδημοσιεύεται εμπλουτισμένο από τον έντυπο Αναγνώστη (Δεκέμβριος 2015).
