της Ζωής Βερβεροπούλου
[Καταγράφοντας τον παλμό της δημιουργίας: μια πανευρωπαϊκή έρευνα για τους επαγγελματίες του πολιτισμού]
Τα φαινόμενα και τα στοιχεία που αναδεικνύονται είναι διεθνή, ωστόσο περιλαμβάνουν και απηχούν έντονα και την ελληνική πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, μέσα από μια άκρως ενδιαφέρουσα έκθεση για το καθεστώς και τις συνθήκες εργασίας των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών του πολιτισμού στην Ευρώπη που δημοσιοποιήθηκε πρόσφατα (Μάιος-Ιούνιος 2024), έρχονται στο φως ανησυχητικά δεδομένα για τη μεγάλη επισφάλεια που επικρατεί στο πεδίο. Η έκθεση φέρει τον τίτλο «Creative Pulse» και είναι προϊόν έρευνας την οποία διεξήγαγαν από κοινού, μεταξύ Δεκεμβρίου 2023-Φεβρουαρίου 2024, η ολλανδική εταιρεία ερευνών Panteia, με μεγάλη εμπειρία στον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα, και το σημαντικό ευρωπαϊκό δίκτυο Culture Action Europe (CAE), το οποίο διασυνδέει πολιτιστικούς οργανισμούς, καλλιτέχνες, ακτιβιστές, ακαδημαϊκούς και διαμορφωτές πολιτικής, προάγοντας τη συζήτηση για τις τέχνες και υποστηρίζοντας τον κεντρικό ρόλο του πολιτισμού στη γενικότερη χάραξη της ευρωπαϊκής πολιτικής.
Σύμφωνα με το σκεπτικό που αναπτύσσεται στην έκθεση, ο Πολιτιστικός και Δημιουργικός Τομέας (Cultural and Creative Sectors / CCS) διαδραματίζει πιλοτικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς όχι μόνο συμβάλλει στην καλλιτεχνική της ζωτικότητα, αλλά έχει επίσης σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο. Ωστόσο, τόσο οι καλλιτέχνες όσο και οι λοιποί επαγγελματίες του πολιτισμού βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με ατυπικά μοντέλα εργασίας και με μη τακτικά εισοδήματα, κατάσταση που τους καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους, αφού οδηγεί σε προβλήματα όπως η αβεβαιότητα, η ισχνή κοινωνική προστασία τους και η απουσία αξιοπρεπών και δίκαιων συνθηκών εργασίας.
Οι επιμέρους πολιτιστικοί τομείς που διερευνήθηκαν ήταν οι τέχνες του θεάματος, το βιβλίο και οι εκδόσεις, οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, η οπτικοακουστική παραγωγή, η πολιτιστική κληρονομιά, η αρχιτεκτονική και το design, τα βιντεοπαιχνίδια, η χειροτεχνία, ενώ υπήρξαν και χωριστές υπο-κατηγορίες για καλλιτεχνική εργασία με διαθεματικό/διατομεακό προσανατολισμό.
Συνολικά, στην έρευνα συμμετείχαν 1204 καλλιτέχνες και επαγγελματίες του πολιτισμού, καθώς και 293 πολιτιστικοί οργανισμοί, ιδρύματα και φορείς χάραξης πολιτικής από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπως φαίνεται σε σχετικό συγκεντρωτικό πίνακα της έκθεσης, μεγαλύτερη συμμετοχή είχαν καλλιτέχνες από τη Γερμανία (183), την Ισπανία (160), τη Σλοβακία (119) και την Ολλανδία (104), ενώ η Ελλάδα εκπροσωπήθηκε στο δείγμα με μόλις 16 καλλιτέχνες-δημιουργούς και 4 πολιτιστικούς οργανισμούς, ιδρύματα ή/και διαμορφωτές πολιτικής. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το μεγαλύτερο ποσοστό απαντήσεων προήλθε από τους τομείς των τεχνών του θεάματος και της μουσικής.
Τα κυριότερα συμπεράσματα της έρευνας συνοψίζονται ως εξής:
- Ο πολιτιστικός και δημιουργικός τομέας χαρακτηρίζεται από πολύ υψηλό ποσοστό καλλιτεχνών που δουλεύουν ως ελεύθεροι επαγγελματίες (42% των ερωτηθέντων) ή ως αυτοαπασχολούμενοι (26% των ερωτηθέντων). Πλήρη απασχόληση δήλωσε μόνο το 15% των συμμετεχόντων.
- Οι μισοί από τους ερωτηθέντες καλλιτέχνες και επαγγελματίες του πολιτισμού ανέφεραν ότι βιώνουν κακές εργασιακές συνθήκες. Το πρόβλημα εμφανίζεται μεγαλύτερο στους εικαστικούς και διαθεματικούς καλλιτέχνες, ενώ αντίξοες συνθήκες ως προς το καθεστώς εργασίας δήλωσαν κυρίως οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι αυτοαπασχολούμενοι καλλιτέχνες.
- Πάνω από τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων – και πάλι, κυρίως οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι αυτοαπασχολούμενοι του πολιτισμού – δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή κοινωνική προστασία.
- Σχεδόν οι μισοί από τους καλλιτέχνες και τους επαγγελματίες του πολιτισμού που έλαβαν μέρος στην έρευνα δήλωσαν ότι μετακινούνται για εργασιακούς λόγους σε άλλες χώρες. Το γεγονός αυτό υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα της κινητικότητας για τον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα, καθώς συντελεί σημαντικά στην εξέλιξη της καριέρας των καλλιτεχνών, ενδεχομένως δε και σε αυξημένα έσοδα. Όσοι εμφανίζουν μεγαλύτερη κινητικότητα ανέφεραν λιγότερο προβληματικές συνθήκες εργασίας σε σύγκριση με εκείνους που δεν συνηθίζουν να μετακινούνται.
- Σε περισσότερες από μία θέσεις εργασίας αναγκάστηκαν να απασχοληθούν πάνω από τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων καλλιτεχνών και επαγγελματιών του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα, ενώ το ένα τρίτο αυτών των δεύτερων θέσεων εργασίας δεν είχε σχέση με τα πεδία των τεχνών και του πολιτισμού. Η εργασία σε περισσότερες από μία θέσεις μπορεί να επηρεάσει τις καλλιτεχνικές επιδόσεις και είναι συχνότερο φαινόμενο στον χώρο των τεχνών του θεάματος.
- Στη συντριπτική πλειονότητά τους, οι καλλιτέχνες αισθάνονται ότι δεν αμείβονται δίκαια για τη δουλειά τους.
- Η πανδημία COVID-19 επηρέασε σοβαρά τους εργαζόμενους στον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα, με σημαντικότερες επιπτώσεις στους ελεύθερους επαγγελματίες, τους αυτοαπασχολούμενους και όσους εργάστηκαν με άτυπες συμβάσεις. Για το 50% των ερωτηθέντων οι αρνητικές συνέπειες ήταν κυρίως οικονομικές, ενώ δύο τρίτα των ερωτηθέντων είδαν να επιδεινώνονται οι συνθήκες εργασίας τους.
- Ως προς το κριτήριο του φύλου, οι γυναίκες που απασχολούνται επαγγελματικά στον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα ανέφεραν συχνότερα από τους άνδρες συναδέλφους τους κακές εργασιακές συνθήκες, ανεπαρκή πρόσβαση στην κοινωνική προστασία και άδικες/χαμηλές αμοιβές.
- Όπως καταδεικνύουν τα δεδομένα της έρευνας, αρνητικές συνέπειες στον κλάδο της πολιτιστικής/καλλιτεχνικής εργασίας έχει και το γεγονός ότι, παρά την υψηλή διασυνοριακή κινητικότητα, δεν υπάρχει ενιαίος ορισμός και ενιαίο θεσμικό πλαίσιο για τον καλλιτέχνη/εργαζόμενο του πολιτισμού στα διάφορα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης .
- Το ένα τρίτο των ερωτηθέντων δηλώνει ότι έχει επηρεαστεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από περιορισμούς στην ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης, ενώ σχεδόν οι μισοί ερωτηθέντες παρατήρησαν αύξηση των περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης τα τελευταία πέντε χρόνια . Το ίδιο επισημαίνεται και από το ένα τρίτο των πολιτιστικών οργανισμών, ιδρυμάτων και υπεύθυνων χάραξης πολιτικής που συμμετείχαν στην έρευνα. Οικονομικοί παράγοντες καθώς και εξάρτηση από κρατικές επιχορηγήσεις ενδέχεται επίσης να περιορίζουν την ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση.
- Πάνω από τα δύο τρίτα των πολιτιστικών οργανισμών, ιδρυμάτων και φορέων χάραξης πολιτικής που ερωτήθηκαν θεωρούν ότι δεν έχει δοθεί επαρκής προσοχή στο θέμα των συνθηκών εργασίας των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών του πολιτισμού.
- Σχεδόν το 90% των πολιτιστικών οργανισμών, ιδρυμάτων και φορέων χάραξης πολιτικής που συμμετείχαν στην έρευνα υπογραμμίζει την ανάγκη να υπάρξει νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις συνθήκες εργασίας στον τομέα του πολιτισμού, ενώ το 96% υποστηρίζει την υιοθέτηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για τους καλλιτέχνες και τους επαγγελματίες του πολιτισμού, το οποίο θα στοχεύει στη βελτίωση των κοινωνικών και εργασιακών συνθηκών, στην πληρέστερη κοινωνική προστασία τους και στη διασφάλιση δικαιότερων αμοιβών. Αντίστοιχο αίτημα εκφράζει και η συντριπτική πλειονότητα των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα. Τέλος, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των συμμετεχόντων στην έρευνα υποστηρίζει ένθερμα τη δημιουργία ευρωπαϊκής Οδηγίας με επίκεντρο τις αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας για τους επαγγελματίες του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα, καθώς και τον σωστό καθορισμό του καθεστώτος απασχόλησής τους.
Συμπερασματικά, μέσα σε μια Ευρώπη που αλλάζει διαρκώς, η έκθεση «Creative Pulse» αναμένεται να αποτελέσει ένα στρατηγικό βήμα για την υποστήριξη των εργαζομένων του πολιτισμού, προσκομίζοντας στέρεα δεδομένα που προέρχονται από μαρτυρίες της ίδιας της καλλιτεχνικής-δημιουργικής κοινότητας, ενισχύοντας έτσι τον διάλογο για το θέμα σε θεσμικό επίπεδο και συμβάλλοντας δραστικά στις σχετικές συζητήσεις κατά τον νέο κύκλο για τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης 2024-2029. Το καταληκτικό μήνυμα της έρευνας είναι πάντως παραπάνω από ξεκάθαρο: απαιτείται αποφασιστική δράση και πρωτοβουλίες σε επίπεδο ΕΕ. Εάν απλώς διατηρηθεί το status quo, ο τομέας του πολιτισμού στην Ευρώπη θα κινδυνεύσει δραματικά.
Η πλήρης έκθεση εδώ:
