της Κατερίνας Κωστίου (*)
Η καθιερωμένη θεατρική διασκευή λογοτεχνικών έργων, που γνωρίζει άλλοτε ενθουσιώδη και άλλοτε αρνητική υποδοχή, έχει προκαλέσει ποικίλους προβληματισμούς για τα όρια της ελευθερίας του διασκευαστή, για την «προδοσία» του πρωτοτύπου, για τις μεταμορφώσεις που αναπόφευκτα υφίσταται το έργο του συγγραφέα μέσα από την επανερμηνεία και τη νέα αναγνωστική εμπειρία κ.ο.κ. Ο Γιάννης Σκαρίμπας, ο πιο τολμηρός πεζογράφος της εποχής του, είναι ένας συγγραφέας το έργο του οποίου συνοδεύουν διάφορες, με πρώτη ανάγνωση, ανοίκειες συνθήκες, και όσον αφορά τη θεατρική διασκευή των έργων του· συνθήκες ευεξήγητες αν κανείς προσεγγίσει το σύνολο της λογοτεχνικής του δυναμικής, σε όλες τις ειδολογικές της εκφάνσεις και στη διαχρονία από τον Μεσοπόλεμο όπου χρονολογικά ανήκει έως τις μέρες μας. Η ανάπτυξη του θέματος υπερβαίνει τη στόχευση αυτού του άρθρου, και, άλλωστε, έχει παρουσιαστεί με αφορμή θεατρικές παραστάσεις του παρελθόντος. (Κατερίνα Κωστίου, Ασύμβατη συνοδοιπορία, Όψεις της έκκεντρης γραφής και ιδεολογίας του Γιάννη Σκαρίμπα, Νεφέλη, 2027, 172-175 και 176-179).
Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις στάθηκε μια εξαιρετική παράσταση απολύτως συμβατή με τον αντισυμβατικό και αιρετικό βάρδο της Χαλκίδας. Πρόκειται για τη μουσικοθεατρική παράσταση «’Εγώ τι; Στη ζωή… Γιάννης Σκαρίμπας_reloaded», που ανέβασε η Πολιτιστική Ομάδα της ΕΛΜΕ Εύβοιας, ως συμμετοχή στις εκδηλώσεις του Έτους Γιάννη Σκαρίμπα, ύστερα από πρόταση του Συλλόγου των Φίλων του Γιάννη Σκαρίμπα, όπως μας πληροφορεί η Χαρά Νίκα, υπεύθυνη, μαζί με τον Γιάννη Κατσάνο, οργάνωσης της παράστασης (https://shortstories.gr/short/xanagnorizontas-ton-skarimpa-mesa-apo-mia-parastasi/).
Φιλόδοξο και σύνθετο εγχείρημα που ήδη με την εκκίνηση της παράστασης κερδίζει τους μυημένους στο έργο του Σκαρίμπα αναγνώστες, καθώς καταφέρνει μια δυναμική επανανάγνωση του έργου του, προσαρμοσμένη στη συγχρονία, χωρίς να προδίδει το ύφος και την αισθητική του συγγραφέα. Τολμηρά αλλά και με γνώση «reloaded» το σκαριμπικό έργο, σε μια απολαυστική και πολύ καλά χορδισμένη παράσταση που πέτυχε κάτι ιδιαίτερα δύσκολο και μοναδικό: να αναδείξει τη δραστικότητα του σκαριμπικού λόγου στη διαχρονία ισορροπώντας την ειρωνική γλώσσα του πιο απαιτητικού και σύνθετου μυθιστορήματός του (και του πιο πρωτοποριακού μυθιστορήματος της Γενιάς του 30), του Μαριάμπα, με τις λυρικές συστάδες και τη συχνά ελεγειακή υφή των ποιημάτων του. Ο ουσιαστικός διάλογος πεζογραφίας και ποίησης, στη συγκεκριμένη παράσταση, με οικονομία και διαδραστικότητα, μαρτυρεί γνώση, μόχθο και μεγάλη εξοικείωση με το έργο του Σκαρίμπα. Η αντιστοίχιση των ποιημάτων με θέματα και μοτίβα του Μαριάμπα αναδεικνύει με εύστοχο τρόπο το λογοτεχνικό κοσμοείδωλο του Σκαρίμπα, που ορίζεται αφενός από τον διαρκή προβληματισμό γύρω από αναπάντητα ζητήματα της ανθρώπινης συνθήκης (την αντιφατικότητα του είναι, τον κατακερματισμό της ταυτότητας, το αναπόδραστο του θανάτου) και αφετέρου την ανατροπή των κοινωνικών συμβάσεων, της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων και των βεβαιοτήτων του μέσου ανθρώπου. Η επιλογή αποσπασμάτων από το μυθιστόρημα, έτσι ώστε να συνθέτουν μια προβληματική γύρω από την ταυτότητα του ιδιότυπου πρωταγωνιστή, του Μαριάμπα, συνομιλεί με βασικούς θεματικούς άξονες των ποιημάτων του, δικαιώνοντας την παρατήρηση του αείμνηστου Ξ. Α. Κοκόλη, ο οποίος ήδη το 1972 έκανε μια καίρια παρατήρηση για τη σχέση πεζογραφίας και ποίησης του Σκαρίμπα: ο αναγνώστης που θα επιχειρούσε να εισχωρήσει στο ποιητικό σύμπαν του Σκαρίμπα, δίχως προηγουμένως να έχει οικειωθεί την πεζογραφία του, θα ένιωθε αμηχανία και θα συνειδητοποιούσε την αδυναμία του να μπει στον ιδιόρρυθμο κόσμο των ποιημάτων αυτών. Κι αυτό γιατί, «τα περισσότερα κείμενα στους Άπαντες στίχους είναι σαν κρύσταλλοι μυστηριώδεις ενός άλλου πλανήτη: μόνο αν έχεις γνωρίσει τον πλανήτη του Σκαρίμπα, θα χαρείς την περίπλοκη υφή των κρυστάλλων, θ’ αναγνωρίσεις σ’ αυτούς χαρακτηριστικά που είχες δει σε αναπεπταμένα τοπία» (Σημείωμα της επιμελήτριας στον τόμο Γιάννης Σκαρίμπας, Άπαντες στίχοι 1936-1970, φιλολογική επιμέλεια Κατερίνα Κωστίου, Νεφέλη, 2010, 204-205).
Η λειτουργική σκηνοθετική διαχείριση από την Βάσω Λευκούδη μιας παράστασης όπου συμμετείχε μια ομάδα 34 ανθρώπων με μεράκι και γνώση, με την καλά μελετημένη κίνηση (Αργυρώ Μαγκοπούλου), τα υποβλητικά ασπρόμαυρα κοστούμια που προεξαγγέλλονται με τη μινιμαλιστική προσωπογραφία του Σκαρίμπα στην είσοδο του θεάτρου (Θεοδώρα Ακριώτου) και την απέριττη σκηνογραφία (Θεοδώρα Ακριώτου, Γιάννης Κατσάνος), τον υποβλητικό φωτισμό (Πένυ Θεοδοσίου), τη σωστή τεχνική υποστήριξη (Άρης Σκούρας), κατόρθωσε με την συνδρομή των βίντεο (Νικηφόρος Κουρμπέτης), αλλά κυρίως με τη μουσική επένδυση της παράστασης (Άντα Αβραμίδου, Κώστας Κουρμπέτης) να εγγράψει τον σύγχρονο προβληματισμό στη διαχρονική ποικιλότητα της πρόσληψης του σκαριμπικού ηχοχρώματος. Η αγαστή συνεργασία θεατρικής δράσης και αφήγησης, πρόζας και ποίησης, μουσικής και εικόνων διατήρησε αμείωτη την αισθητική συγκίνηση από την αρχή ως το τέλος, συν-χορδίζοντας την πολυφωνική απόδοση του πεζού λόγου με τη μουσική– πρωτότυπη (Κώστας Κουρμπέτης) και διασκευασμένη (Διονύσης Τσακνής, Κασσάρας, Γιάννης Σπανός, Νικόλας Άσιμος, Παύλος Δανελάτος, Παναγιώτης Τσεβάς).
Ο εξόριστος από τη θεσμοθετημένη κρατικοδίαιτη κουλτούρα αιρετικός Σκαρίμπας βρήκε φιλόξενη στέγη στο υπόγειο «ενός χειροποίητου χώρου», στο 1ο Γυμνάσιο Χαλκίδας, διαμορφωμένο σε μικρό θέατρο εξήντα θέσεων, από την Πολιτιστική Ομάδα της ΕΛΜΕ Εύβοιας—που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2009 και αποτελείται από δημιουργικούς εκπαιδευτικούς διαφόρων ειδικοτήτων τους οποίους εκ μέρους των όλο και περισσότερων σκαριμπομανών αναγνωστών ευχαριστώ έναν έναν ονομαστικά (κοντά σ’ αυτούς που αναφέρθηκαν παραπάνω):
Ερμηνεία
Γιάννης Αγγελής, Γιώργος Ακριώτης, Σόνια Ανέστη, Άντα Αραβίδου, Γιώργος Καλημέρης, Γιάννης Κατσάνος, Κώστας Κουρμπέτης, Βάσω Λευκούδη, Ζωή Μαγκούτα, Χαρά Νίκα, Ελένη Ντούνα, Δέσποινα Νικολάου, Κική Παπαδημητρίου, Πατρίκ Ρομάν-Βαλερό, Βαγγέλης Πίσχινας, Λένα Πολυχρονιάδου, Ρούλα Πουλιανίτου, Κώστας Σταματόπουλος, Δήμητρα Σουλιωτάκη, Σταυρούλα -Λιάνα Τoλίκα, Κατερίνα Τσοκανά, Γρηγορία Χατζημιχαήλ, Νικολέτα Χριστοπούλου. Ηχογραφημένα αποσπάσματα, διαβάζει ο Γιάννης Μωϋσίδης.
Ορχήστρα
Άντα Αραβίδου, ηλεκτρικό πιάνο, Γιώργος Κεφαλάς, κιθάρα, Βαγγέλης Πίσχινας, κιθάρα, Έλλη Παπουτσή, φλάουτο, Κώστας Κουρμπέτης, ακορντεόν, Κώστας Κακαβούλης, κρουστά, Δημήτρης Μπαρσάκης, μπουζούκι, Γιώργος Ζήτρος, τρομπέτα.
(*) Η Κατερίνα Κωστίου είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
