του Τέλη Σαμαντά
Μεξικό, 2 Νοεμβρίου του 1938. Η «Γιορτή της Ημέρας των Νεκρών». Στο -επινοημένο- χωριό Κουαουναγουάκ, υπό την απειλητική σκιά των δύο ηφαιστείων, του Ποποκατέπετλ και του Ιστακσίουατλ οι Μεξικάνοι γιορτάζουν τη «Día de (los) Muertos» τους, τιμώντας τους νεκρούς τους μ’ ένα πάνδημο πανηγύρι. Το σκηνικό έχει ήδη στηθεί. Απομένουν οι ήρωες. Η όμορφη Υβόν, ο Γάλλος σκηνοθέτης Ζακ Λαρυέλ, ο δημοσιογράφος και αγωνιστής υπέρ των Δημοκρατικών στον Ισπανικό εμφύλιο (που μαίνεται, κάπου μακριά, όπως μακριά συσσωρεύει εκατόμβες θυμάτων ο δεύτερος σινο-ιαπωνικός πόλεμος, ενώ ο Χίτλερ προετοιμάζει τα καταχθόνια σχέδια του) Χιού, και πάνω απ’ όλους αυτός που τους κινητοποιεί, τους δίνει, λογοτεχνική, ζωή ενώ ταυτόχρονα τους την απομυζά: ο τέως βρετανός Πρόξενος και νυν τελειωμένος αλκοολικός, Τζέφρι Φέρμιν, σύζυγος «εν αναστολή» της Υβόν, ετεροθαλής αδελφός του Χιού -περιστασιακού εραστή της Υβόν- και παιδικός φίλος του Λαρυέλ. Γύρω τους και ανάμεσα στο πλήθος των Μεξικανών που γιορτάζουν το θάνατο, ένας νεαρός μπάρμαν που καταβροχθίζει σοκολατένια κρανία, ένας ρακένδυτος βιολιστής που παίζει την Αστερόεσσα, μια γριά που στήνει τα πλακάκια του ντόμινο αγκαλιά μ’ ένα κοτόπουλο, μια συμμορία Μεξικανών ναζί.
Το «Κάτω από το Ηφαίστειο» του Μάλκολμ Λόουρι όμως δεν είναι -ή δεν είναι μόνο- η αφήγησή του και οι παραδοξότητες της. Στις σελίδες αυτού του πολιτικού, ερωτικού και πάνω απ’ όλα υπαρξιακού αριστουργήματος, μυστικιστικού και μαζί φιλοσοφικού, τραγικού αλλά και πλούσιου σε αναλαμπές χιούμορ, παρελαύνουν αμέτρητες εμφανείς και υπόρρητες αναφορές σε συγγραφείς και βιβλία, από τον Φάουστ του Μάρλοου αλλά και τον Φάουστ του Γκαίτε, τον Δάντη, τον Σαίξπηρ, τον Σέλεϊ και τον Κόουλριτζ, ως την Έρημη Χώρα του Τ.Σ. Έλιοτ και τον Οδυσσέα του Τζόις. Εμποτισμένο από την εβραϊκή Καμπάλα και την ελληνική μυθολογία, μοιάζει εντέλει με ένα «δάσος συμβόλων», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας του. Ή μια «συσσώρευση συνείδησης, εμπειρίας, και συγγραφικής χάρης», όπως το έχει χαρακτηρίσει ο ποιητής, μεταφραστής και κριτικός Μάικλ Χόφμαν, παίρνοντας τη σκυτάλη των εξυμνητικών χαρακτηρισμών από τον Άντονυ Μπέρτζες που μιλάει για «ένα φαουστιανό αριστούργημα».
«Φαουστιανό» ή μια «σύγχρονη δαντική κωμωδία» όπως ήθελε να το χαρακτηρίσει ο ίδιος ο Λόουρι; Στην πραγματικότητα και τα δύο. Μια που ο Πρόξενος όσο μοιάζει -περιγελώντας τον εαυτό του και τους άλλους- να δημιουργεί τριγύρω του ένα δαντικό κόσμο, τόσο –και ταυτοχρόνως– πουλάει την ψυχή του στο διάβολο – που στην περίπτωσή του είναι το αλκοόλ – παραδιδόμενος στη μέθη, στην έλξη που του ασκεί ο παραισθητικός κόσμος στον οποίο μπαίνει καταναλώνοντας αδιανόητες ποσότητες τεκίλας και (το χειρότερης ποιότητας) μεσκάλ. Είναι ένας κόσμος που ναρκώνει, έστω και παροδικά, την απερίγραπτη οδύνη που δεν τον αφήνει σε ησυχία, ένα μείγμα ενοχής, ματαίωσης, θλίψης για την κατάρρευση του ανθρωπισμού όπου γης και αγωνίας για την επικράτηση του Κακού.
Ένα μυθιστόρημα που παρακολουθώντας τα πάθη του ενός μιλά για την καθολικότητα του ανθρώπινου πόνου. Και όπως έγραψε και ο ίδιος ο Λόουρι, μια «προφητεία, μια πολιτική προειδοποίηση, ένα κρυπτογράφημα, μια τρελή ταινία, ένας παραλογισμός, μια γραφή στον τοίχο». Μια «καταχθόνια μηχανή».
Είναι χιλιοειπωμένο πως κάθε φορά που επανερχόμαστε σε κάποιο σημαντικό βιβλίο το διαβάζουμε διαφορετικά. Το πέρασμα του χρόνου, οι εμπειρίες μας και τα αναγνώσματα μας προσδίδουν στις επαναναγνώσεις μας καινούργιες διαστάσεις. Το «Κάτω από το Ηφαίστειο» ανήκει στην κατηγορία αυτών των σημαντικών βιβλίων. Άλλωστε περιλαμβάνει σημεία που μόνο ο χρόνος και άλλα, ενδιάμεσα, αναγνώσματα επιτρέπουν την αποκρυπτογράφηση τους. Το έχω διαβάσει πολλές φορές. Για πρώτη φορά, πριν από πολλά χρόνια, στα γαλλικά, στην έκδοση με τον περίφημο πρόλογο του Μωρίς Ναντώ. Το ξαναδιάβασα, μερικά χρόνια μετά, στα ελληνικά, στην έκδοση της «Αστάρτης», στη μετάφραση της Μαρίνας Λώμη, με πρόλογο του Φίλιππου Δρακονταειδή και -παρά τα προβλήματα που είχε η ελληνική μετάφραση- σε κάθε ανάγνωση του κάτι καινούργιο -και ως απόλαυση και ως γνώση- είχε να μου προσφέρει. Λόγω του ενθουσιασμού μου αγόρασα μερικά αντίτυπα και τα χάρισα σε φίλους και φίλες. Στόχος μου -πέρα από διαμοιρασμό του ενθουσιασμού μου- να δημιουργήσω αυτό που ο Ναντώ στον πρόλογο του ονομάζει «δημιουργία της αδελφότητας των φίλων του Μάλκολμ Λόουρι». Σε κάποιο βαθμό το πέτυχα: για κάποιο διάστημα σε παρέες ερχόταν συχνά-πυκνά στην επιφάνεια της κουβέντας το «Ηφαίστειο». Καιρό μετά ανακάλυψα πως τέτοιου είδους «αδελφότητες» υπήρχαν σε πολλά μέρη του κόσμου μας: δεν ήταν λίγοι αυτοί που είχαν φτάσει στο σημείο να οργανώνουν, κάθε 2 Νοεμβρίου, εκδρομές στην Κουερναβάκα (αυτό είναι το μεξικάνικο χωριό, που μεταπλάθει στο μυθιστόρημα του ο Λόουρι) για να «προσκυνήσουν» ή να αποτίσουν φόρο τιμής στον ίδιο χώρο όπου εκτυλίσσεται η δράση του «Κάτω από το Ηφαίστειο».
Στο μεταξύ, το ίδιο το βιβλίο, ακολουθούσε τη δική του, τεθλασμένη πορεία. Από το 1947 που πρωτοκυκλοφόρησε, μετά τα δέκα χρόνια κυοφορίας του από τον Λόουρι και τις διαδοχικές περιπέτειες, απορρίψεις ή διχογνωμίες με τους εκάστοτε εκδότες του, γνώρισε περιόδους δόξας και παντελούς αγνόησης. Όπως και ο συγγραφέας του, που πέθανε δέκα χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, τον Ιούνιο του 1957, στα σαράντα οχτώ του χρόνια. Αφήνοντας μας κληρονομιά ένα από τα κορυφαία νεωτερικά έργα του 20ού αιώνα.
Ξαναδιαβάζω και τώρα το «Κάτω από το Ηφαίστειο», στη νέα έκδοση του «Μεταιχμίου» σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά. Και παρασύρομαι στους αφηγηματικούς και πνευματικούς μαιάνδρους της γραφής του Λόουρι, ενώ ταυτόχρονα μεταφέρομαι, σχεδόν σωματικά, στους σκονισμένους δρόμους του Μεξικού που αντηχούν από τις ψαλμωδίες των λιτανειών, τα τραγούδια της φιέστας και τον καλπασμό των αλόγων, στις φτωχικές cantinas τις ποτισμένες με τον καπνό των φτηνών πούρων, του μεσκάλ και του αίματος, στη βαθιά χαράδρα που κομματιάζοντας στα δυο τον τόπο γίνεται και αυτή στοιχείο του δράματος, αφού εκεί θα παιχτεί η τελευταία του πράξη.
Το «Κάτω από το Ηφαίστειο» είναι, εντέλει, ένα ανθυγιεινό βιβλίο για υγιείς αναγνώστες. Σε μια περίοδο που όλο και συχνότερα κυκλοφορούν «υγιή» βιβλία προσαρμοσμένα στα πρότυπα μιας «ανθυγιεινούς» εποχής. Μια «υπαρξιακή τραγωδία» όπου, μέσα στη διάρκεια μιας και μόνης μέρας -με τα πάμπολλα flash-back-, αναδύεται η αδυναμία του ανθρώπου να τα βγάλει πέρα με τις δυνάμεις του παραλόγου, η ενοχική συνείδηση που υπονομεύει το παρόν, η διαπίστωση πως ακόμη και ο έρωτας ή η φιλία δεν αρκούν από μόνες τους να σώσουν τον κόσμο, παράλληλα με την τάση της ανθρωπότητας προς την ηθική χρεωκοπία. Αλλά και μαζί, ταυτοχρόνως, πως «non si puede vivir sin amar», πως «δε μπορείς να ζεις χωρίς αγάπη» -φράση που διατρέχει ξανά και ξανά το μυθιστόρημα του Λόουρι.
ΥΓ. Θα ήταν παράλειψη, αν κλείνοντας αυτό το -στοιχειώδες, για ένα τέτοιο βιβλίο, σημείωμα- να μην αναφερθούμε στη μεταφορά του στον κινηματογράφο από τον Τζων Χιούστον, στην ομώνυμη ταινία. Κι αυτό όχι μόνο για την έξοχη ερμηνεία του Άλμπερτ Φίνει στο ρόλο του Προξένου Τζέφρι Φέρμιν αλλά -και κυρίως- για τον τρόπο που ο Χιούστον χειρίζεται το μυθιστόρημα συμπυκνώνοντας το λογοτεχνικό χρόνο στο χρόνο που επιβάλλει η τέχνη των εικόνων και των ήχων, σεβόμενος τη διαφορά των χρονικών ρυθμών που διέπουν τις δύο τέχνες.
Μάλκολμ Λόουρι, Κάτω από το Ηφαίστειο, μτφρ.Κατερίνα Σχινά, Μεταίχμιο
