του Ευριπίδη Γαραντούδη
Η περίφημη φράση του Γιώργου Σεφέρη, «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας», ισχύει όχι μόνο για την ποίηση και γενικότερα τις τέχνες, αλλά και για τις επιστήμες. Πιστεύω μάλιστα ότι στις επιστημονικές κοινότητες έχει ακόμα μεγαλύτερη ισχύ. Ισχύει διττά˙ και με την έννοια ότι το επιστημονικό έργο αρθρώνεται, παρά την αναθεωρητική τάση των νεότερων έναντι των παλαιότερων, από μία αλληλεπιδραστική και αλληλέγγυα συλλογικότητα και με την έννοια ότι όλη αυτή η διαδικασία εξελλίσσεται μέσα στον χρόνο ως συνέχεια και διαδοχή επί τα βελτίω. Έκανα αυτές τις σκέψεις επειδή το βιβλίο του Γιώργου Β. Χορταριά, Ο ελευθερωμένος στίχος στη νεοελληνική ποίηση (1884-1930), επεξεργασμένη μορφή του πρώτου μέρους της διδακτορικής διατριβής του που ολοκληρώθηκε το 2023 στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με την εποπτεία της Άννας-Μαρίνας Κατσιγιάννη, λειτουργεί ως καλή αφορμή για να γίνει μία αναδρομή στην ανάπτυξη της μετρικολογικής έρευνας στην Ελλάδα, ως μέρους της νεοελληνικής φιλολογίας, από τη δεκαετία του 1980 και εξής. Αυτή η αναδρομή έχει νόημα, προκειμένου να αντιληφθούμε πώς φτάσαμε βήμα το βήμα και γενιά τη γενιά, ώστε σήμερα η μετρική ή η μετρικολογία να είναι ένας ώριμος κλάδος σπουδών της νεοελληνικής φιλολογίας.
Δεν θα αναφερθώ σε μετρικολογικές εργασίες δικές μου και φιλόλογων νεοελληνιστών της γενιάς μου, επειδή αυτές, από τη δεκαετία του 1980 και εξής, είναι πλέον εγγεγραμμένες σε μία γνωστή και διαθέσιμη βιβλιογραφική παρακαταθήκη. Η μνεία των ονομάτων μερικών ερευνητών και ερευνητριών, κατά την αλφαβητική σειρά των επωνύμων τους, γίνεται για να υπενθυμίσω την κοινή μας συνοδοιπορία, αυτή που επιβεβαιώνει τη σεφερική φράση: Δημήτρης Αγγελάτος, Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Μαρία Αθανασοπούλου, Αθηνά Βογιατζόγλου, Χρήστος Δανιήλ, Άννα-Μαρίνα Κατσιγιάννη, Βασίλης Λέτσιος, Αλεξάνδρα Σαμουήλ. Υπήρξαν, επίσης, φιλόλογοι νεοελληνιστές της προηγούμενης γενιάς που συνέβαλαν σημαντικά, την ίδια περίοδο, στη μετρικολογική έρευνα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη: Νάσος Βαγενάς, Peter Mackridge, Lucia Marcheselli-Loukas, Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Χρήστος Παπάζογλου, Massimo Peri. Έτσι δεν είμαστε πλέον τόσο λίγοι και λίγες. Αν μιλούμε, λοιπόν, για σχεδόν 40 χρόνια σταθερής ανάπτυξης των μετρικολογικών σπουδών, θα ανατρέξω σ’ ένα κείμενό μου, που χρονολογείται στα μισά της πορείας, στο 2002, όταν στην αρχή ανακοίνωσής μου σε συνέδριο, ανακοίνωσης με τίτλο «Ένα (ακόμη) σύμπτωμα της σπασμωδικής επιστήμης: το χαμένο κέντρο της ελληνικής μετρικολογικής παράδοσης», διαπίστωσα τα εξής:
Το ερευνητικό κενό που προκύπτει από την παντελή σχεδόν έλλειψη μετρικολογικής παράδοσης η οποία να λειτούργησε –όπως συνέβη στις περισσότερες δυτικές φιλολογικές παραδόσεις– παράλληλα με την παραγωγή των ελευθερόστιχων ποιητικών κειμένων, είναι τόσο μεγάλο που μπορεί να θεωρηθεί σύμπτωμα της σπασμωδικής επιστήμης, έτσι όπως την ονόμαζε, για άλλους λόγους, ο Άλκης Αγγέλου το 1953.[1] Η ενασχόληση των Ελλήνων κριτικών και φιλολόγων με τη μετρική της αυστηρά έμμετρης ποίησης τερματίζεται λίγο πολύ στη δεκαετία του 1930, δηλαδή στη δεκαετία της προϊούσας διάδοσης του ελεύθερου στίχου. O τερματισμός της μελέτης του αυστηρά έμμετρου στίχου συνδέεται άμεσα με την εμφάνιση του ελεύθερου στίχου, του στίχου που γίνεται το μορφολογικό όργανο της νεoτερικής ποίησης. Ο τερματισμός αυτός οφείλεται στο ότι οι μεσοπολεμικοί μελετητές της μετρικής, όπως οι Σταύρου, Bουτιερίδης, Σαραλής, Σαρής, Σπαταλάς, Ποριώτης κ.ά., όντας πνευματικοί γόνοι ή άμεσοι επίγονοι της έμμετρης και παραδοσιακής ποίησης, αδυνατούσαν να ευθυγραμμίσουν την αντίληψή τους για τη φύση των ρυθμικών φαινομένων με το ριζικά νέο σύστημα ποιητικής που έφερε η νεoτερική γενιά του ’30. Επιπροσθέτως, από την επισκόπηση της ελληνικής μεταπολεμικής φιλολογικής κριτικής διαπιστώνεται όχι μόνο η σχεδόν πλήρης άγνοια της διεθνούς μετρικολογικής θεωρίας, έτσι όπως αυτή αναπτύχθηκε από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και εξής, αλλά και η παραγνώριση της μορφής του ελεύθερου στίχου. Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, είναι αλήθεια ότι η φιλολογική πρόσληψη των σημαντικότερων ελληνικών ποιητικών κειμένων των τελευταίων 70 ετών περιέλαβε σε ελάχιστο βαθμό τη μελέτη της μορφής τους. Όλες οι λιγότερο ή περισσότερο τολμηρές μορφολογικές όψεις του ελεύθερου στίχου όχι μόνο παρέμειναν ουσιαστικά αδιερεύνητες, αλλά και αντιμετωπίστηκαν από τους κριτικούς και φιλολόγους ως εάν δεν ήταν δυνατό να μελετηθούν τα μορφολογικά γνωρίσματα της σύγχρονης ποίησης. Τέλος, παρά την αισθητή αναθέρμανση των μετρικολογικών σπουδών στην Ελλάδα τα τελευταία 15 χρόνια, το ενδιαφέρον των μελετητών παρέμεινε εστιασμένο στη μελέτη της μορφής της αυστηρά έμμετρης ποίησης. Ως κύρια σημαίνουσα εξαίρεση επισημαίνονται τα γόνιμα πορίσματα των 19 μελετών του συλλογικού τόμου Η ελευθέρωση των μορφών. Η ελληνική ποίηση από τον έμμετρο στον ελεύθερο στίχο (1880-1940) [το 1996].[2] Επρόκειτο για τα πρακτικά ενός συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 1993 στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του ερευνητικού προγράμματος «Αρχείο Νεοελληνικής Μετρικής». Εύλογη είναι η απορία πόσοι άραγε νεοελληνιστές γνωρίζουν την έκδοση του κύριου ερευνητικού προϊόντος του «Αρχείου Νεοελληνικής Μετρικής», του τόμου Βιβλιογραφία νεοελληνικής μετρικής [2000],[3] και πόσοι έχουν συμβουλευτεί ή χρησιμοποιήσει τα 3.000 περίπου λήμματα της εν λόγω βιβλιογραφίας. Ως βασική αιτία του συμπτώματος, δηλαδή της αγνόησης της μορφής της ελευθερόστιχης ποίησης, μπορεί να θεωρηθεί η δυσεξήγητη απώθηση των νεοελληνιστών προς ό,τι επικεντρώνεται στη μελέτη της μορφής των ποιητικών κειμένων.[4]
Σχολιάζω το παραπάνω παράθεμα, από τη σημερινή σκοπιά, διαπιστώνοντας ότι έκτοτε, χωρίς να έχει εξαλειφθεί η απώθηση των νεοελληνιστών προς ό,τι επικεντρώνεται στη μελέτη της μορφής των ποιητικών κειμένων, καθώς κρούσματα αυτής της απώθησης σημειώνονται μέχρι τις μέρες μας, η κατάσταση έχει εμφανώς βελτιωθεί, μέσα από την ισόρροπη μελέτη όλων των σταδίων εξέλιξης των μορφών της νεότερης ελληνικής ποίησης: του αυστηρά έμμετρου στίχου, του ελευθερωμένου στίχου, του ελεύθερου στίχου, της ελεύθερης ποίησης γενικότερα. Σ’ αυτή τη βελτίωση συμμετείχαν και συμβάλλουν οι νεότεροι, στους οποίους συγκαταλέγεται και ο Γιώργος Β. Χορταριάς. Γι’ αυτό και έχει νόημα, πριν αναφερθώ ειδικότερα στο βιβλίο του, να τον συναριθμήσω ανάμεσα σε ηλικιακά ωριμότερές του ή συνομήλικες φιλόλογους νεοελληνίστριες, καθώς εν συνόλω συνδέονται μέσω του νήματος τής από κοινού αξιόλογης συνεισφοράς τους στην εξέλιξη και την εμπέδωση των σύγχρονων μετρικολογικών σπουδών στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής νεοελληνικής φιλολογίας. Αναφέρω ενδεικτικά, κατά τον χρόνο ολοκλήρωσης-εκπόνησης των διατριβών τους, πρώτη τη Βαρβάρα Ρούσσου, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Ανάλυση των πρώτων ελευθερόστιχων ποιημάτων (1900-1940) (2007 – η Ρούσσου επεξεργάζεται τη διατριβή της προκειμένου να την εκδώσει σε βιβλίο με τον τίτλο Η ποιητική του ελληνικού ελεύθερου στίχου 1920-1940)˙ στη συνέχεια, τη Δήμητρα Ραζάκη που ολοκλήρωσε τη διατριβή της Η μετρική της ποίησης του Καβάφη έναν χρόνο πριν από τον Χορταριά, το 2022, την Κωνσταντίνα (Νάντια) Μισιρλιάδη που ολοκλήρωσε επίσης το 2022 τη διατριβή της Ο διασκελισμός στον Φιλύρα και στον Σεφέρη και τη Μαρία Διαμαντοπούλου, η διατριβή της οποίας με θέμα τις «Μορφολογικές αναζητήσεις στην ελληνική μεταπολεμική ποίηση» βρίσκεται στο τελικό στάδιο συγγραφής. Συμπληρώνω τον κατάλογο με την υπό εκπόνηση διατριβή της Όλγας Κομιζόγλου, Η επαναχρησιμοποίηση αυστηρά έμμετρων και έμμετρων μορφών στη σύγχρονη ελληνική ποίηση (1980-2016). Χαίρομαι που οι παραπάνω διατριβές (εκτός εκείνης της Μισιρλιάδη, που είχε κύριο επόπτη τον Δημήτρη Αγγελάτο) εκπονήθηκαν ή εκπονούνται υπό την εποπτεία μου, όπως επίσης χαίρομαι επειδή η καλή φίλη και άξια συνάδελφος και συνοδοιπόρος Άννα-Μαρίνα Κατσιγιάννη επόπτευσε τη διατριβή του Χορταριά, ενώ εκείνη «η οποία κατάφερε να [τ]ου εμφυσήσει την ιδέα της συστηματικής ενασχόλησης με τη μετρική», όπως γράφει ο Χορταριάς στην εισαγωγή του, είναι η επίσης φίλη και συνάδελφος Αθηνά Βογιατζόγλου. Αναφέρω, τέλος, τον ακόμα νεότερο Αλέξανδρο Δεδηλιάρη που μόλις ξεκίνησε τη διατριβή του με αντικείμενο «Η εξέλιξη του σονέτου κατά την περίοδο ελευθέρωσης των μορφών στη νεοελληνική ποίηση. Από τον Κωστή Παλαμά έως τη γενιά του Καρυωτάκη», υπό την εποπτεία μου.
Περνώ, στη συνέχεια, στην περιγραφή και τον σχολιασμό του βιβλίου του Χορταριά. Αυτό ακολουθεί τη δομή του πρώτου μέρους της διατριβής που είχε τίτλο «Συμβολή στη μελέτη της ιστορίας και των μορφών του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση, 1884-1930». Το αντικείμενο της μελέτης είναι η γένεση, η διαμόρφωση και η εξέλιξη του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση, από τη δεκαετία του 1880 μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, με στόχο να χαρτογραφηθεί συστηματικά η χρήση αυτής της νεωτερικής για την εποχή της μορφής στα πεδία τόσο της ποίησης όσο και της κριτικής. Έτσι ο Χορταριάς, αξιοποιώντας όλη την προηγούμενη ερευνητική υποδομή, κωδικοποιεί τα χαρακτηριστικά και αναδεικνύει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ελευθερωμένου στίχου, προσφέροντάς μας παράλληλα αναλυτικά στατιστικά δεδομένα για το ποσοστό της χρήσης του σε δεκάδες ποιητές. Η μελέτη του στηρίζεται στη διερεύνηση της ταυτότητας του ελευθερωμένου στίχου που καλλιεργήθηκε συστηματικά στη Γαλλία, κυρίως την περίοδο του λογοτεχνικού ρεύματος του συμβολισμού, και στην παρουσίαση της κριτικής πρόσληψης του όρου στην ευρωπαϊκή γραμματειακή παράδοση. Κατά συνέπεια από το βιβλίο δεν λείπει η συγκριτολογική προοπτική στην εξέταση τόσο του πρωτογενούς ποιητικού πεδίου όσο και της ορολογίας που το πλαισίωνε και συνδεόταν με την εξέλιξή του. Παράλληλα ο συγγραφέας διερευνά την πρόσληψη από την ελληνική κριτική του γαλλικού όρου ελευθερωμένος στίχος (vers libéré), καταδεικνύοντας την κριτική σύγχυση που επικρατούσε στη νεοελληνική βιβλιογραφία σε σχέση με ζητήματα ορολογίας. Επιπλέον, διερευνώντας προδρομικές εμφανίσεις του ελευθερωμένου στίχου πριν από την πύκνωσή του στην ποιητική παραγωγή της δεκαετίας του 1880, εισφέρει νέα ερευνητικά δεδομένα για το πότε και πώς έγινε η εισαγωγή του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, ότι αξιοποιούνται για πρώτη φορά συστηματικά οι νεοελληνικές ποιητικές μεταφράσεις της εξεταζόμενης εποχής ως πεδίο εμφάνισης και εφαρμογής καινοτόμων μορφών, εν προκειμένω του ελευθερωμένου στίχου.
Για να φανεί πόσο ευρύ είναι το φάσμα της πρωτογενούς έρευνας, αναφέρω ότι ο Χορταριάς εξετάζει διεξοδικά και συνάμα συνθετικά τον ελευθερωμένο στίχο στους συμβολιστές ποιητές Λορέντζο Μαβίλη, Αργύρη Εφταλιώτη και Κωστή Παλαμά, συζητά και συνοψίζει μεθοδικά όλη τη μετρικολογική βιβλιογραφία για τη χρήση του ελευθερωμένου στίχου στην ποίηση των Κωστή Παλαμά, Κ.Π. Καβάφη, Άγγελου Σικελιανού, Κώστα Βάρναλη και Κώστα Καρυωτάκη, ενώ, επίσης, σε επόμενο κεφάλαιο του βιβλίου, αξιολογεί τη χρήση του ελευθερωμένου στίχου σε άλλους εννέα ποιητές βασικούς για τη διαμόρφωση της συνολικής εικόνας αυτής της μορφής: τον Αριστομένη Προβελέγγιο, τον Γεώργιο Δροσίνη, τον Κωσταντίνο Χατζόπουλο, τον Ιωάννη Γρυπάρη, τον Γιάννη Καμπύση, τον Απόστολο Μελαχρινό, τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, τον Κώστα Ουράνη και τον Τεύκρο Ανθία, με άλλα λόγια ποιητές που γραμματολογικά εκτείνονται, μέσα σε μία πεντηκονταετία, σε έναν ευρύτατο γραμματολογικό ορίζοντα: από τη γενιά του 1880 στους μεταπαλαμικούς, μέχρι τη γενιά του 1910 και τη γενιά του 1920. Επισημαίνω ότι ποιοτικό γνώρισμα των μετρικολογικών διατριβών είναι το μεγάλο εύρος της πρωτογενούς έρευνας και η συνθετική διασταύρωση των στοιχείων – αυτό μαρτυρούν οι διατριβές του Χορταριά, της Ρούσσου και της Διαμαντοπούλου˙ η διατριβή της Ραζάκη επικεντρώνεται στην αναλυτική εξέταση της καβαφικής μετρικής, αλλά ο Καβάφης, λόγω των μοναδικών ιδιοτυπιών του έργου του, είναι μόνος του ένα ευρύ και σύνθετο πεδίο έρευνας.
Βασικό λοιπόν ποιοτικό γνώρισμα του βιβλίου του Χορταριά, όπως προηγουμένως της διατριβής του, είναι η επίμοχθη ερευνητική εργασία, στηριγμένη σε πολύχρονη και διεξοδική τόσο πρωτογενή όσο και δευτερογενή έρευνα. Ο μόχθος αυτής της εργασίας αποτυπώνεται στον όγκο και την επεξεργασία των πληροφοριών καθώς και στο εντυπωσιακό αποτέλεσμα της χαρτογράφησης της καλλιέργειας του ελευθερωμένου στίχου στην ποίησή μας επί μισό σχεδόν αιώνα. Ο Χορταριάς αποδελτίωσε πάμπολλες αυτοτελείς εκδόσεις (πρωτότυπα κείμενα και μεταφράσεις) 54 ποιητών. Επιπλέον, έκανε συστηματική, όχι όμως εξαντλητική, έρευνα του Περιοδικού Τύπου (τα περιοδικά τα οποία περιλαμβάνονται στις ψηφιακές πλατφόρμες Δανιηλίς, ΕΚΕΒΙ, Κοσμόπολις και Πλειάς). Τα αποτελέσματα της έρευνάς του αποτυπώνονται στα Παραρτήματα που καταλαμβάνουν το ένα τρίτο της έκτασης του βιβλίου του. Στα παραρτήματα αυτά καταγράφονται τα ποιήματα σε ελευθερωμένο στίχο που περιλαμβάνονται σε αυτοτελείς εκδόσεις από το 1854 μέχρι το 1965, όπως και τα ποιήματα και ποιητές που εξετάστηκαν στον Περιοδικό Τύπο. Αποτυπώνεται επίσης σαφώς όλο το εύρος της έρευνας σε περιοδικά. Χρησιμότατος είναι, τέλος, και ο πίνακας με τις ποσοστιαίες μετρήσεις χρήσης του ελευθερωμένου στίχου ανά ποιητή στο σύνολο του έργου του. Έτσι, για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι ο Μελαχρινός χρησιμοποιεί τον ελευθερωμένο στίχο στο 83%, ο Καβάφης στο 65% και ο Παλαμάς στο 12%. Βεβαίως τα ποσοστά αυτά πρέπει να συνεκτιμηθούν με τον όγκο του συνολικού έργου – ας σκεφτούμε ότι το έργο του Παλαμά είναι τουλάχιστον δεκαπλάσιο σε σύγκριση με εκείνο του Καβάφη. Πληροφορώ ότι αν κάποιος ανατρέξει στο δεύτερο μέρος της διατριβής θα έχει στη διάθεσή του ένα εκτεταμένο Ανθολόγιο πρωτότυπων ελευθερωμένων ποιημάτων (σε φωτογραφίες), τα οποία περιλαμβάνονται στις αυτοτελείς εκδόσεις. Όλο το παραπάνω υλικό προσφέρεται ως έργο υποδομής για τη συνέχιση της έρευνας προς περισσότερο εστιασμένες αναζητήσεις, είτε αυτές θα αφορούν μεμονωμένους ποιητές είτε επιμέρους μορφικές όψεις του ελευθερωμένου στίχου.
Εν κατακλείδι, η βασική συμβολή του βιβλίου του Χορταριά είναι ότι, αναδεικνύοντας τον ελευθερωμένο στίχο ως ενδιάμεσο εξελικτικό κρίκο (για την ακρίβεια, αλυσίδα, καθώς οι κρίκοι είναι πολλοί) στην πορεία μετάβασης από τον αυστηρά έμμετρο στον ελεύθερο στίχο και στις άλλες μορφές της ελεύθερης ποίησης, τερματίζει οριστικά την εποχή της σπασμωδικής επιστήμης, όταν, στις χειρότερες στιγμές της, πιστευόταν και γραφόταν ότι ο Καβάφης και ο Παλαμάς ήταν και ποιητές του ελεύθερου στίχου ή ότι ο (πραγματικός) ελεύθερος στίχος πέρα από άμετρος ήταν και άρρυθμος. Ήρθε λοιπόν ο καιρός να εμπεδωθεί, επιτέλους, το κύρος της διαχρονικής αλήθειας που συμπυκνώνει η φράση του Καβάφη η οποία χρησιμοποιείται ως επιγραφή του βιβλίου: «Η στιχουργική είναι η γραμματική της ποιήσεως, ην οφείλει πας ποιητής να εκμάθη καλώς». Και πας (άξιος του ονόματος) φιλόλογος, προσθέτω.
[1] Στη μελέτη του «Η σπασμωδική επιστήμη και το πρότυπο του Ερωτοκρίτου», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τ. 6, 1953, σ. 145 κ.ε.
[2] Επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1996.
[3] Βλ. Bιβλιογραφία Nεοελληνικής μετρικής, Διεύθυνση ερευνητικού προγράμματος «Aρχείο νεοελληνικής μετρικής»: Nάσος Bαγενάς, Έλεγχος και επιμέλεια έκδοσης της Bιβλιογραφίας: Eυριπίδης Γαραντούδης, Hράκλειο, Iνστιτούτο Mεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης 2000.
[4] Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ένα (ακόμη) σύμπτωμα της σπασμωδικής επιστήμης: το χαμένο κέντρο της ελληνικής μετρικολογικής παράδοσης», Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας, Πρακτικά Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης, 3-6 Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2004, σ. 91-97.
