Η ρευστότητα των ταυτοτήτων (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

της Μαρίζας Ντεκάστρο

Η συζήτηση για τα έμφυλα, φυλετικά, κοινωνικά στερεότυπα περνάει αμφίβολα υπέρ της συμπερίληψης, υπαινικτικά ή ευθέως, στα βιβλία για παιδιά και νέους, σε μυθιστορήματα, μικρές ιστορίες, εικονογραφημένα, βιβλία γνώσεων καθώς και μέσω της εικονογράφησης. Ειδικά, το θέμα της έμφυλης ταυτότητας, οι ενήλικοι- επαγγελματίες ψυχικής υγείας, γονείς, παιδαγωγοί/εκπαιδευτικοί-  το συναντούν συνήθως στους εφήβους, ενώ συχνά, μικρότερα παιδιά ρωτούν για αυτό το μυστήριο της «ταυτότητας», που το πιάνει το αυτί τους αλλά δεν το καταλαβαίνουν. Εκ των πραγμάτων, η ενημέρωση ξεκινάει νωρίτερα και, συνεπώς, είμαστε οι μεγάλοι που αναλαμβάνουμε να ξεμπερδέψουμε τις απορίες τους. Τα παιδικά βιβλία είναι σύμμαχοί μας.

Το εικονογραφημένο Να είσαι εσύ, μια πρώτη συζήτηση για τα φύλα, των Μέγκαν Μάντισον & Τζέσικα Ράλι, θέλει να είναι βιβλίο μαχητικό με σκοπό να προτείνει έναν τρόπο ώστε να μιλήσουμε για τη ρευστότητα των ταυτοτήτων, την υπεράσπιση της προσωπικής έκφρασης και των δικαιωμάτων όλων των ομάδων, βαλλόμενων και μη. Επιδιώκει, λοιπόν, να εξηγήσει στα παιδιά ότι το φύλο, με τα εμφανή βιολογικά χαρακτηριστικά του, για πολλά άτομα δεν συνάδει απαραίτητα με τον εαυτό τους όπως τον αισθάνονται, με αποτέλεσμα να περιθωριοποιούνται, να τραυματίζονται και να  δυσφορούν με τις κοινωνικές αντιλήψεις που το ακολουθούν.

Η ρευστότητα των ταυτοτήτων δηλώνεται ήδη στο εξώφυλλο με την αναγραφή του gender neutral ονόματος  του/της εικονογράφου Αν/Άντι= Αν ( θηλυκό)/ Άντι (ουδέτερο).  Ο αναγνώστης προ-ιδεάζεται για την προσέγγιση, η οποία με αφετηρία τα βιολογικά χαρακτηριστικά των φύλων (αιδοίο, πέος) περνάει με φαινομενικά απλές ερωτήσεις (Τι σου αρέσει περισσότερο στο σώμα σου; Τι αναρωτιέσαι σχετικά μ’ εσένα; Τι ξέρεις; Έχει διάλεξε ποτέ κάποιος παιχνίδια ή ρούχα για σένα, που δεν σε έκαναν να νιώθεις χαρά ή άνετα με το σώμα σου;) στις κοινωνικές συνήθειες που αποκλείουν ή δέχονται τη διαφορετικότητα, οδηγώντας στη μία και μοναδική αλήθεια: κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός/η,  η ταυτότητά του/της επίσης μοναδική. Του/της οφείλουμε σεβασμό και  αποδοχή.

Η εικονογράφηση είναι εξαιρετικά τυποποιημένη, πολύ «παιδική», συμβαδίζει μεν με την ένδειξη στο οπισθόφυλλο 3+ αλλά απομακρύνει δε τα μεγαλύτερα παιδιά που το θέμα τα αφορά. Συμπερίληψη δεν σημαίνει ζωγραφίζω άτομα διαφορετικών φύλων και φυλών, ή αγόρια με φούστα!

Όσον αφορά τη μετάφραση, παραθέτω αποσπάσματα από το άρθρο της  Νίκη Λιάκουρα (ηλεκτρονικό περιοδικό Κόκκινη αλεπού, 17/3/25).

Συμφωνώ ότι:

[…] Η σωστή απόδοση των όρων δεν είναι απλώς θέμα γλωσσικής ακρίβειας, αλλά πολιτικής και ηθικής στάσης απέναντι στη διαφορετικότητα. […] Σε ένα κείμενο αφιερωμένο στην ποικιλομορφία του φύλου, η γλώσσα οφείλει να είναι συμπεριληπτική.

[…]στη μετάφραση παρατηρείται κυρίως χρήση του (γενικευτικού) αρσενικού γένους, γεγονός που μπορεί να οφείλεται σε συνήθεια ή ευκολία, αλλά εν τέλει αναιρεί το μήνυμα του βιβλίου.

Εξαιρετικά προβληματική είναι η απόδοση της φράσης “I am trans” (θεωρώ ότι έχει ανατρέξει η Ν.Λ. στο αγγλικό πρωτότυπο) ως “νιώθω κάπως αλλιώς” και όχι “είμαι τρανς”, μια επιλογή που συνιστά μια σημαντική αλλοίωση του πρωτότυπου νοήματος και έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ορατότητα των τρανς ατόμων, ειδικά στο πλαίσιο ενός βιβλίου που στοχεύει στην εκπαίδευση των παιδιών γύρω από το φύλο.

Αρχικά, η φράση “I am trans” είναι μια ξεκάθαρη δήλωση ταυτότητας. […] Αντίθετα, η απόδοση “νιώθω κάπως αλλιώς” δημιουργεί μια θολή και αόριστη εντύπωση, σα να πρόκειται για μια παροδική συναισθηματική κατάσταση ή μια ασαφή δυσφορία, αντί για μια υπαρκτή και έγκυρη ταυτότητα.

 Σχολιάζω ότι:

«Ο συνήθης αντίλογος, ότι “έννοιες όπως το να είναι κάποιος τρανς είναι δύσκολες για τα παιδιά” δεν ευσταθεί. Αντιθέτως, τα παιδιά κατανοούν πολύ πιο εύκολα τις έννοιες όταν τους παρουσιάζονται με ακρίβεια και ειλικρίνεια. Όταν ένα παιδί ακούει ξεκάθαρα ότι “κάποιο άτομο είναι τρανς”, μαθαίνει έναν όρο που του επιτρέπει να περιγράψει και να κατανοήσει την πραγματικότητα. Αντίθετα, η θολή διατύπωση “νιώθω κάπως αλλιώς” δεν παρέχει την απαραίτητη σαφήνεια και δημιουργεί περιττή σύγχυση».

Το ζητήματα που θα πρέπει να μας απασχολήσουν είναι αφενός πότε εισάγουμε τους όρους καθαυτούς, και αφετέρου σε ποια ηλικία είναι πλήρως κατανοητοί ώστε να χρησιμοποιούνται από παιδιά μικρών ηλικιών. Στο σώμα του κειμένου εμφανίζεται και επεξηγείται μόνον ο όρος ‘φεμινισμός’, οι υπόλοιποι όροι του παραρτήματος (πατριαρχία, δυαδικό φύλο, ανάθεση φύλου, ακτιβισμός, κλπ.) εννοούνται στις εικόνες. Παράδειγμα, το δισέλιδο με τα πορτρέτα των Αμερικανών προέδρων το οποίο υπονοεί την ανυπαρξία γυναικών σ’ αυτή τη θέση ευθύνης, στις ΗΠΑ ειδικά.

Το Να είσαι εσύ, μια πρώτη συζήτηση για τα φύλα είναι βιβλίο με πολλά επίπεδα ανάγνωσης. Καλό λοιπόν είναι να διαβαστεί μαζί με υποστηρικτικούς (supportive) ενηλίκους ώστε να μην χάσει την αξία του.

*****

Η Μάια Κομπέιμπ (1989), στο Gender/Queer, ένα ημερολόγιο σε μορφή γκράφικ νόβελ, καταγράφει προσωπικούς προβληματισμούς για πώς προσδιορίζεται η έμφυλη ταυτότητα. Ήδη, από την παιδική ηλικία δυσφορούσε ως κορίτσι με το θηλυκό σώμα της. Στην εφηβεία και μέχρι την ενηλικίωση η ‘ξενότητα’ του σώματος τής έγινε αφόρητη, φόρεσε ανδρικά ρούχα, έκοψε τα μαλλιά, έδεσε το στήθος για να το εξαφανίσει, σκέφτηκε τη μαστεκτομή. Ταυτόχρονα εμφανίστηκαν νέες ανησυχητικές σκέψεις και αγωνίες- οι σχέσεις, η εξερεύνηση των ερωτικών επιθυμιών, το ομόφυλο ή ετερόφυλο σεξ, οι φαντασιώσεις, η εξωτερίκευση όσων αισθανόταν. Η απέχθεια και ο θυμός για κάθε είδους διείσδυση -οι σκηνές της γυναικολογικής εξέτασης με τον κολποδιαστολέα σοκάρουν με την έντασή τους! Κυρίως όμως γράφει για τα αγωνιώδη μπρος πίσω μέχρι να καταλήξει πού χωράει αυτό που αισθάνεται ότι είναι. Το γεγονός ότι γεννήθηκε σε μια συμπεριληπτική οικογένεια χωρίς ταμπού και ότι κινήθηκε σε ένα περιβάλλον που αποδεχόταν τις διαφορετικότητες, δεν αναίρεσαν τον φόβο όταν χρειάστηκε να δηλώσει ανοιχτά ταυτότητα. Τι απ’ όλα; Η/ Ο/ Τ@;

Τ@ Μάια προσφέρει γενναιόδωρα τον εαυτό του ως case study- και γι’ αυτό πρέπει να διαβαστεί! Οι ψυχικές διεργασίες, οι αμφιβολίες, τις επιρροές από τον περίγυρο καθώς και η αντοχή απέναντι στις κοινωνικές ‘κανονικότητες’ είναι μέρος αυτής της μακράς και επίπονης πορείας του σχηματισμού και της ορατότητας διαφορετικών ταυτοτήτων!

INFO

Maia Kobabe

Gender/Queer

Εικ. Phoebe Kobabe

Μτφρ. Λαμπριάνα Οικονόμου

Επιμ. Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη

Εκδ. Οξυ, 2025.

Μέγκαν Μάντισον & Τζέσικα Ράλι

Να είσαι εσύ, μια πρώτη συζήτηση για τα φύλα

Εικ. Αν/Άντι Πάσιερ

Μτφρ. Μάριος Μάζαρης

Εκδ. Μίνωας, 2024.