γράφει ο Θανάσης Αγάθος (*)
Το Silicon, τρίτο μυθιστόρημα της Ελευθερίας Δημητρομανωλάκη, μετά το Η ηγεμονία της ευτυχίας (2006) και το Ο δρόμος του όρκου (2012), κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γκοβόστη, με επιμέλεια της Διονυσίας Ζάφειρα και μακέτα εξωφύλλου του Πέτρου Τσαλπατούρου. Πρόκειται για ένα σύνθετο και πολυδιάστατο πεζογράφημα, που μπορεί να αναγνωστεί από πολλές οπτικές γωνίες.
Ως ένα δυστοπικό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας.
Ως μία παραβολή για τη μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου, που πασχίζει να παραμείνει –ή, έστω, να φαίνεται– νέος.
Ως ένας καθρέφτης της σημερινής εφιαλτικής πραγματικότητας, που θέλει τον άνθρωπο δέσμιο απρόσωπων μηχανισμών, αριθμών, στατιστικών, μυστικών και φανερών κωδικών.
Ως μία προβολή στο κοντινό μέλλον όπου οι έχοντες και οι μη έχοντες, οι πατρίκιοι και οι πληβείοι, θα κινούνται σε αυστηρά οριοθετημένους χώρους, χωρίς δυνατότητες επικοινωνίας και διάδρασης.
Ως μία προειδοποίηση για τις απεριόριστες δυνατότητες και τις σκοτεινές ατραπούς της τεχνητής νοημοσύνης.
Ως ένα σκοτεινό παραμύθι για την εκδικητική μανία και τη σατανική μετάλλαξη των στοιχείων της φύσης, ύστερα από δεκαετίες κακοποίησής τους από τον ανθρώπινο παράγοντα.
Ως ένα καυστικό σχόλιο για το πώς οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις επηρεάζουν τις διαπροσωπικές σχέσεις.
Ως μια πικρή απεικόνιση της ολέθριας επίδρασης της τεχνολογίας στη διαμόρφωση της σεξουαλικότητας.
Ως μία καταγγελία για τις άπειρες και ολοένα και πιο απειλητικές μορφές της φυσικής, ψυχολογικής και ψηφιακής βίας.
Όλα τα παραπάνω δίνονται μέσα από μια προσωπική ιστορία, μέσα από τη δραματική περιπέτεια μιας γυναίκας που παρασύρεται στη δίνη συγκλονιστικών γεγονότων και επαναπροσδιορίζει την ταυτότητά της και τη σχέση με τους ανθρώπους και τα πράγματα. Μια καταξιωμένη μοριακή βιολόγος, η Ηώ Μαριάνο, ειδικευμένη σε πρωτοποριακές και αποτελεσματικές θεραπείες ανανέωσης με βάση τις ορμόνες του ανθρώπινου οργανισμού, ευυπόληπτο και προνομιούχο μέλος μιας διαβαθμισμένης κοινωνίας, συλλαμβάνεται από τις αστυνομικές αρχές μιας απροσδιόριστης χώρας και ανακρίνεται ως ύποπτη αρχικά και ως προστατευόμενη μάρτυς υστερότερα για μια περίεργη υπόθεση δολοφονίας που λαμβάνει χώρα στο οργιώδες αποκριάτικο πάρτυ του επικεφαλής ενός γιγάντιου ασφαλιστικού τραστ. Η προσωπική και η επαγγελματική ζωή της ηρωίδας τίθενται στο μικροσκόπιο, καθώς η ίδια προσπαθεί να πείσει για την αθωότητά της, να ανακτήσει τη μνήμη και την αξιοπρέπειά της, να διατηρήσει την ανθρωπιά της και να ακολουθήσει τα ίχνη του πραγματικού δολοφόνου. Γύρω της, τα πάντα καταρρέουν: μεταλλαγμένα έντομα σκορπούν τον τρόμο, ωθώντας τα άτομα που τσιμπούν σε επιθετική, ενίοτε εγκληματική, συμπεριφορά, στρατιές των Απρόσωπων, μιας αντισυστημικής οργάνωσης που κηρύττει το μίσος και τη μισαλλοδοξία, ξεχύνονται στους δρόμους και παροτρύνουν τα μέλη τους σε βιαιοπραγίες, πυρκαγιές ζώνουν ένα μεγάλο κομμάτι της πόλης, καταστρέφοντας νοσοκομεία και καίγοντας ανθρώπους.
Πάνω από όλα τα παραπάνω, το μυθιστόρημα της Ελευθερίας Δημητρομανωλάκη είναι καλή λογοτεχνία, συναρπαστική μυθοπλασία, που διαβάζεται απνευστί και διαλέγεται γόνιμα με τον κινηματογράφο. Η συγγραφέας, με πλούσιο και αξιόλογο επιστημονικό έργο πάνω στον κινηματογράφο και τη σχέση του με τη λογοτεχνία (Από τη λογοτεχνική στην κινηματογραφική αφήγηση, 2020) και με πολύχρονη και γόνιμη θητεία ως casting director, στήνει μαεστρικά και μεθοδικά μιαν αφήγηση που συνδυάζει καταιγιστική δράση και εμβάθυνση στους χαρακτήρες· μιαν αφήγηση που είναι έτοιμο, ντεκουπαρισμένο, τολμώ να πω, κινηματογραφικό σενάριο, γεμάτο βίαιες εικόνες και ανατροπές. Ακόμη και η διάρθρωση του υλικού παραπέμπει σε κινηματογραφική ταινία, με τα σύντομα κεφάλαια να μπορούν να λειτουργήσουν ως σκηνές κινηματογραφικού σεναρίου, με πολύ διάλογο, βλεμματοκεντρική αφήγηση και διαυγείς οδηγίες για τις κινήσεις της μηχανής.
Πέρα από τα κινηματογραφότροπα στοιχεία που είναι διάσπαρτα στην αφήγηση, το βιβλίο της Δημητρομανωλάκη βρίθει αναφορών στην έβδομη τέχνη. «Ίσως είναι σκηνικό κινηματογραφικής ταινίας», ελπίζει ένας βασικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος, ο χάκερ πληροφορικάριος Ντεμ, όταν βλέπει, μέσα από μια οθόνη, κούκλες σιλικόνης αραδιασμένες στο οδόστρωμα, με αποκρουστικά έντομα κολλημένα στους μηρούς τους. Και το βασικό διακείμενο του μυθιστορήματος –με κομβικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής και την εξιχνίαση του μυστηρίου– είναι η ταινία του Πωλ Βερχόφεν Βασικό ένστικτο, που παρουσιάζεται ως «αρχαία» ταινία που η ηρωίδα έχει παρακολουθήσει σε Μουσείο Κινηματογράφου. Η πρωταγωνίστρια του Βασικού ενστίκτου, εξάλλου, η Σάρον Στόουν, και η Μαίριλυν Μονρόε, διαχρονικά σύμβολα κινηματογραφικού ερωτισμού, είναι έντονα παρούσες στην αφήγηση, αφού σε αυτές μεταμφιέζονται δύο γυναίκες που συμμετέχουν στο μοιραίο μασκέ πάρτυ.
Επιπλέον, το αποκαλυπτικό, δυστοπικό τοπίο του μυθιστορήματος απηχεί τον Αστακό του Γιώργου Λάνθιμου και την Πρωινή περίπολο του Νίκου Νικολαΐδη· η επίθεση των εντόμων παραπέμπει στα Πουλιά του Άλφρεντ Χίτσκοκ· οι σκηνές ομαδικής αγωνίας κλείνουν το μάτι σε χολυγουντιανές ταινίες καταστροφής. Περνώντας στο πεδίο των λογοτεχνικών αναφορών, παρατηρούμε ότι η δαιδαλώδης διαδρομή της ηρωίδας μέχρι να φτάσει στην αλήθεια και η επικοινωνία της με έναν απρόσωπο μηχανισμό θυμίζουν τη Δίκη του Φραντς Κάφκα, το 1984 του Τζωρτζ Όργουελ και το Λάθος του Αντώνη Σαμαράκη· ενώ η όλη ατμόσφαιρα φέρνει στον νου μυθιστορήματα του Μισέλ Ουελμπέκ, όπως Η επέκταση του πεδίου της πάλης, Η εκμηδένιση και Η δυνατότητα ενός νησιού. Για να μην παρεξηγούμαι, όλες αυτές οι επιδράσεις, στον βαθμό που υφίστανται, είναι γόνιμα αφομοιωμένες, καθώς, όπως ήδη έχει αποδείξει η συγγραφέας και με τα προηγούμενα μυθιστορήματά της, η γραφή της χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό πρωτοτυπίας και ευρηματικότητας και αναδεικνύει το προφίλ ενός σύγχρονου σκεπτόμενου ανθρώπου που δημιουργεί λογοτεχνία κοντά στην πραγματικότητα και μέσα από την πραγματικότητα και αξιοποιεί δημιουργικά στοιχεία τόσο της τέχνης όσο και της ζωής.
Η Δημητρομανωλάκη ενσωματώνει στην αφήγηση όλα τα δραματικά γεγονότα των τελευταίων ετών που σημαδεύουν το παγκόσμιο και το ελληνικό σκηνικό: η λαίλαπα του covid-19 και της συνακόλουθης καραντίνας, το προσφυγικό τραύμα, η τεχνητή νοημοσύνη, η κλωνοποίηση, η αυξανόμενη ισχύς των φασιστικών και ρατσιστικών μορφωμάτων, η πυρκαγιά στο Μάτι, η τραγωδία των Τεμπών φιλτράρονται και μεταπλάθονται για να προστεθούν στο νοσηρό τοπίο μιας κοινωνίας σε απόλυτη και βαθύτατη κρίση, μιας κοινωνίας σκληρής και ανάλγητης, όπου ο θάνατος και η βία αποτελούν καθημερινή ρουτίνα, όπου η ιδιωτικότητα παραβιάζεται με κάθε δυνατό τρόπο και όπου η αγάπη, η ενσυναίσθηση, ο σεβασμός στη διαφορετικότητα, η συμπερίληψη παραγράφονται. Κανένα ειλικρινές ή αυθόρμητο συναίσθημα, όλα αυτοματοποιημένα, κωδικοποιημένα και αποστειρωμένα. Ένας κόσμος τεχνητός, ρομποτικός, τσιπαρισμένος και σιλικονάτος, ένας κόσμος του φαίνεσθαι και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ένας κόσμος για influencers και για followers. Ένας κόσμος χωρισμένος στους προνομιούχους –τους κατοίκους της Άνω Χώρας– που έχουν πρόσβαση στα πάντα, και στους μη προνομιούχους –τους κατοίκους της Χερσονήσου– που έχουν πρόσβαση στα ελάχιστα και αγωνίζονται σκληρά για τον επιούσιο. Ένας κόσμος όπου τα όνειρα και οι επιθυμίες επιτρέπονται μόνο σε ειδικά διαμορφωμένα θεματικά πάρκα επαυξημένης πραγματικότητας και παιχνιδιών διασκέδασης, που προσφέρουν την υλοποίηση των φαντασιώσεων και την προσομοίωση ευτυχίας. Ένας κόσμος όπου οι πάσης φύσεως Απρόσωποι τρομοκρατούν, καλλιεργώντας το μίσος για τον εύκολο και πιο ευάλωτο στόχο, τον πρόσφυγα και τον μετανάστη. Ένας κόσμος, τέλος, όπου οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να κάνουν οτιδήποτε –ακόμη και να γίνουν πειραματόζωα– προκειμένου να κερδίσουν μια παράταση νεότητας.
Ελπιδοφόρα παρουσία, αχτίδα φωτός σε αυτόν τον ζοφερό κόσμο αποτελεί ο κεντρικός γυναικείος χαρακτήρας, μια γυναίκα που κατορθώνει, σε πείσμα των πάντων, να μην απεμπολήσει τις αξίες της και να κινηθεί με δυναμισμό, αποφασιστικότητα και ουμανιστικό πνεύμα, αφήνοντας στο φινάλε μιαν ελπίδα για ένα λιγότερο δυστοπικό αύριο. Αξιοσημείωτο είναι ότι το εφαλτήριο και η πυξίδα της ηρωίδας είναι μια άλλη, εξίσου γενναία και αλτρουίστρια, γυναίκα, της οποίας η θυσία δεν πάει χαμένη.
Το Silicon είναι ένα άριστα οργανωμένο αστυνομικό, ψυχολογικό και φιλοσοφικό συνάμα μυθιστόρημα, που πετυχαίνει, από τη μια πλευρά, να κρατήσει το αναγνωστικό κοινό σε εγρήγορση, σε διαρκή υπερένταση και να παίξει με τις προσδοκίες του και, από την άλλη, να το ωθήσει να στοχαστεί πάνω σε όλα όσα συμβαίνουν γύρω του και να αντικρίσει κατάματα μια πραγματικότητα που, δυστυχώς, αλλάζει αστραπιαία προς το χειρότερο.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Info: Ελευθερία Δημητρομανωλάκη, Silicon, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2024.
