της Βαρβάρας Ρούσσου
Κάθε φορά που φεύγει από τη ζωή μια/ένας παλαιότερος/η πεζογράφος ή ποιήτρια/ής ο αριθμός των σχετικών αναρτήσεων στα ΜΚΔ και οι άμεσες αντιδράσεις σε μπλόγκς και διαδικτυακά περιοδικά φαίνεται να είναι ευθέως ανάλογος της δημοφιλίας και, μάλλον, της επιδραστικότητάς της/του σε αυτές/ούς τις/τους νεότερες/ους. Το τελευταίο αυτό βέβαια δεν είναι απόλυτα ελέγξιμο εάν δεν προσφύγουμε στα ίδια τα έργα των νεότερων. Για την ποίηση ένα πρώτο ασφαλές κριτήριο αποτελούν οι αφιερώσεις και οι ρητές αναφορές -εγκιβωτισμός αυτούσιων ή παραλλαγμένων στίχων, αναφορά ονόματος εντός του ποιήματος-.
Ο θάνατος της Τζένης Μαστοράκη που έφερε μια πλημμυρίδα αναρτήσεων και μάλιστα από μεγάλο αριθμό νέων και νεότατων δημιουργών με οδήγησε σε πρόσφατη εργασία μου.
Μέρος της εν προόδω αυτής μελέτης μου (τμήμα της οποίας παρουσιάστηκε σε colloquium του μεταπτυχιακού του τμήματος φιλολογίας του ΑΠΘ τον περασμένο Οκτώβριο) για την ποίηση από το 2000 και εξής αποτελεί η πινακοθήκη των προγόνων των νεότερων ποιητριών/των. Μελετήθηκε ένας ικανός-μεγάλος θα έλεγα- αριθμός ποιημάτων με στόχο να εξαχθούν τα πρώτα συμπεράσματα και να δοθούν αρχικές απαντήσεις ορισμένα ερωτήματα των οποίων την αναφορά παραλείπω εδώ. Από την εργασία αυτή θα παραθέσω ουσιαστικά δυο παραδείγματα για τη σχέση της Μαστοράκη με νεότερες/ους, οπότε εύλογο είναι να υπάρχουν παραλείψεις.
Ωστόσο, άλλος είναι ο στόχος του παρόντος κειμένου και εξαρχής δηλώνω ότι συντέθηκε αμέσως μετά την αναγγελία του θανάτου της ποιήτριας και προς τούτο δημοσιεύεται, ως φόρος τιμής, αφήνοντας κατά μέρος τις απαιτούμενες εμβαθύνσεις και αναλύσεις, ιδίως σε ζητήματα που εγείρουν συζητήσεις.
Έχει θεωρηθεί ότι η χαρακτηρισμένη ως «γενιά» όσων ξεκίνησαν να δημοσιεύουν/εκδίδουν στη δεκαετία του ’70 παρουσιάζει συνάφειες με ομάδες και τάσεις που εκφράστηκαν από δημιουργούς που εμφανίστηκαν μετά το 2000. Ασχέτως πάντως με το βαθμό ισχύος της παραπάνω άποψης, η Μαστοράκη κατέχει ιδιαίτερη θέση στην πινακοθήκη προγόνων των νέων ποιητριών/ών
Σε αντίθεση με άλλες/ους παλαιότερες/ους ποιήτριες/ές η βιογραφία, το ίδιο το πρόσωπο και γεγονότα της ζωής του έπαιξαν μικρό ρόλο στη ανάπτυξη της ιδιαίτερης σχέσης νεότερων με τη Μαστοράκη. Μαζί της συνομίλησαν και εξακολουθούν να συνομιλούν οι νεότερες/οι σε υψηλό ποσοστό καθώς η ποίηση της Μαστοράκη αντιμετωπίζεται όχι μόνο ως ζώσα παράδοση, αλλά ως απόλυτα συγχρονισμένη με το ποιητικό παρόν, ως ιδιαίτερα οικεία στον τόνο.
Η αιτία δημιουργίας ενός τέτοιου ιδιαίτερου συνδετικού κρίκου έγκειται στις θεματικές αλλά κυρίως στην αισθητική παραλληλία και τις ιδεολογικές συνιστώσες.
Αν και η αμφισβήτηση χαρακτηρίζει τη γενιά του ’70 (και το είδος της αμφισβήτησης έχει τεθεί σε συζήτηση) ο τρόπος που η Μαστοράκη την διαχέει στην ποίησή της προσεγγίζει τους τρόπους των νεότερων. Η ποιητική διαχείριση της υπονόμευσης και κριτικής στάσης μέσω σχημάτων -μεταφορών και αναλογιών- και η διοχετευμένη έτσι δυσαρέσκεια, το ποιητικό σύμπαν που απ΄ τη μια αντιστοιχεί στον εξωτερικό κόσμο απ’ την άλλη δημιουργεί ένα ιδιαίτερο ρευστό κόσμο, ο ανανεωτικός διάλογος με την παράδοση, ακόμη και τη βυζαντινή ή και την έμμετρη (στο Ιστορίες για τα βαθιά), αλλά και τη σολωμική στο Ένα στεφάνι φως, λειτούργησαν ως μαγνήτης για νέες/ους δημιουργούς.
Η ανέκδοτη διδακτορική διατριβή της ποιήτριας Ευτυχίας Παναγιώτου αναδεικνύει τα ιδιαίτερα στοιχεία της ποιητικής της Μαστοράκη.[1] Γίνεται έτσι εμμέσως δυνατή η συσχέτιση της δυναμικής της ποίησής της που παρήγαγε συγγένειες με την ποίηση όσων εμφανίστηκαν από το 2000 και μετά.
Αν και η Μαστοράκη τοποθετήθηκε, όπως και άλλες συνομήλικές της, αρνητικά στην ξεκάθαρη απάντηση για την ύπαρξη γυναικείας ποίησης, αν και η κριτική εν μέρει αγνόησε τη φεμινιστική διάσταση στο έργο της, η φεμινιστική προοπτική είναι παρούσα.[2] Η κοινωνικοπολιτισμική συνθήκη της γυναικείας υποταγής στα Διόδια συμπλέκεται με κάθε άλλη καταπίεση και στέρηση ελευθερίας των ατόμων.
Για παράδειγμα οι ακροτελεύτιοι στίχοι του ποιήματος «Η γέννηση» (Διόδια) «Μονάχα που πάντα ευδοκίμησα/ στα μέρη όπου τα λεξικά/αρνήθηκαν επίμονα την ύπαρξή μου» σε έναν κόσμο/χώρο εχθρικό που αποανθρωποιεί εύκολα αφαιρώντας τις λέξεις, τη φωνή, είτε αναφέρεται στο φύλο είτε συνάπτεται με τη λογοκρισία της δικτατορίας βρίσκει αντίκρυσμα στη σύγχρονη συνθήκη επισφάλειας και βίας. Αυτή ωστόσο η ακροβασία ανάμεσα στην προφάνεια και τον υπαινιγμό υπήρξε επίσης ερέθισμα για την ανάπτυξη διαλόγου ιδίως με σύγχρονες ποιήτριες.
Θα περιοριστώ σε δυο παραδείγματα:
Ο Γιάννης Στίγκας, σημαντικός εκπρόσωπος της σύγχρονης ποίησης, που διαλέγεται με ποιήτριες/ές από μεγάλο φάσμα της ελληνικής ποιητικής παράδοσης, παλαιότερο και πιο πρόσφατο, είναι εκείνος που αναπτύσσει περισσότερο το ρητό διάλογο με το πρόσωπο και το έργο της Μαστοράκη.
Σε μορφή επιστολής της απευθύνεται από το Ισόπαλο τραύμα με το «Παραμύθι σκουρόχρωμο και με δεμένα μάτια» αφιερωμένο στην Μαστοράκη διαλέγεται άμεσα μαζί της καταθέτοντας την επίδρασή της στην ποίησή του και την βαθύτατη προσωπική του συγκίνηση αναγνωρίζοντας μια ισχυρή σχέση.
Ο ίδιος από τη μεταγενέστερη συλλογή Βλέπω τον κύβο του Ρούμπικ φαγωμένο (2014) και ενώ ήδη έχει κλείσει μεγάλο μέρος του διαλόγου του με τους προγόνους επανέρχεται στη σχέση με τη Μαστοράκη στο πρώτο ποίημα της συλλογής εισάγοντας με αυτό το διάλογο στοιχεία της δικής του αντίληψης για το ρίγος του ποιητικού λόγου, που απηχούν την ποίηση της Μαστοράκη. Η αρχική αποστροφή και ο τόνος με το κτητικό «μου» αποκαλύπτει την αίσθηση βαθύτερης συνάφειας.
Είναι ακριβώς οι χειρισμοί της Μαστοράκη όπως εν συντομία προανέφερα που κατοχυρώνουν τη δηλωμένη ποιητικά συγγένεια του Στίγκα μαζί της.
Από τους πέντε δημιουργούς που απαντούν σε ερωτήματα σχετικά με την ποίηση στο συλλογικό Ποίηση τώρα (Βασίλης Αμανατίδης, και οι τρεις μόνιμοι ως σταθερός πυρήνας του φρμκ Παναγιώτης Ιωαννίδης, Κατερίνα Ηλιοπούλου[3], Θοδωρής Χιώτης) σε σχετική ερώτηση οι δυο αναφέρουν τη Μαστοράκη ως μια από τις επιδράσεις τους (Αμανατίδης, Ιωαννίδης το Μ’ ένα στεφάνι φως).
Διαβάζοντας συλλογές που εκδόθηκαν το 2024 μένω στο βιβλίο 40 εμπύρετα όνειρα της Αγγελικής Πεχλιβάνη, μεγαλύτερης ηλικιακά, συνεπώς εκτός της προαναφερθείσας μελέτης μου, αλλά με πρόσφατη εκδοτική παρουσία (2018). Από τα 40 όνειρα- πεζά ποιήματα το «Όνειρο τριακοστό ένατο -Τζένη Μ.-» είναι προφανές ότι γράφεται από την επαφή με την ποίηση της Μαστοράκη της οποίας αναφέρεται το μικρό όνομα, όπως και στην περίπτωση Στίγκα ενώ η φράση « του αγαπημένου σου Κόμη» εμφανώς παραπέμπει στο διακείμενο του εμβληματικού πλέον Μ’ ένα στεφάνι φως.
Από την άλλη, μέρος της ποίησης των Millenials και της νεανικής ποίησης της Gen Z (γ. μετά το 1991), συχνά περισσότερο ορμητική και επικριτική έως απορριπτική με ορισμένους από τους ποιητικούς προγόνους, διατηρεί επιλεκτική σχέση με εκπροσώπους της γενιάς του ’70 απ’ όπου ξεχωρίζει η σχέση με τη Μαστοράκη σε διαφορά. Αυτό τουλάχιστον επιβεβαιώνει η έρευνά μου με σχετικό ερωτηματολόγιο σε ποιήτριες/ές που γεννήθηκαν από το 1990 και εξής.
Η επίσης νέα ποιήτρια Κωνσταντίνα Κορρυβάντη (γ. 1989) σε παλαιότερό κείμενό της[4] σχετικά με την πρόσφατη πρόσληψη του Μ’ ένα στεφάνι φως επιβεβαιώνει αυτό που και η έρευνα αποδεικνύει: «για να λατρευτεί, τολμώ να πω, στη συνέχεια από ένα όλο και νεαρότερο κοινό».
[1] Ευτυχία Παναγιώτου, Ιστορικό βίωμα και ποιητικές ταυτότητες στη νεοελληνική ποίηση: 1970-1990: Τζένη Μαστοράκη και Κατερίνα Γώγου (2017). https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/1/browse?type=author&order=ASC&sort_by=2&rpp=85&value=Panayiotou%2C+Eftychia+C.
[2] Βλ. όσα εύστοχα αναφέρει η Ευτυχία Παναγιώτου στο «Τζένη Μαστοράκη, Μ’ ένα στεφάνι φως: Η πρόσληψη, η «αγωνία της επίδρασης» και το φάντασμα του Σολωμού https://www.academia.edu/14192352
[3] Αν και αναφέρονται εδώ και οι δύο έχουν γεννηθεί το 1967 και διαφεύγουν από το χρονικό όριο που θέτει η μελέτη.
[4] «Εξ αφορμής: Ιωάννης Γρυπάρης – Τζένη Μαστοράκη» 6/3/2022 https://www.epohi.gr/article/42697/ex-aformhs-ioannhs-gryparhs-tzenh-mastorakh
