Είναι  «Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν μέρος της cancel ή/και της woke κουλτούρας; (της Κέλλυς Πάλλα)

0
580

της Κέλλυς Πάλλα (*)

 

Το να καταπιαστεί κάποιος με τη μυθιστορηματική βιογραφία ενός νομπελίστα συγγραφέα των αρχών του 20ου αιώνα σίγουρα απαιτεί την ανάληψη  λογοτεχνικού ρίσκου πρώτης γραμμής. Αν τώρα η ζωή αυτού του συγγραφέα κρύβει αφώτιστες πτυχές του πολιτικού του παρελθόντος και αν υπάρχουν ενδείξεις για τον σεξουαλικό προσανατολισμό του ιδίου και των παιδιών του, αυτό καθιστά τη βιογραφία πρόσφορο έδαφος για την υπονόμευση της επικρατούσας γι’ αυτόν δημόσιας εικόνας του με έμφαση στην ανάδειξη της εντελώς ιδιωτικής σφαίρας της προσωπικότητας του βιογραφούμενου.

Κι ενώ τις τελευταίες δεκαετίες η woke κουλτούρα επαναπροσεγγίζει τα περισσότερα  πολιτισμικά προϊόντα, ανάμεσά τους και τη λογοτεχνία που έχει περάσει στον κανόνα, υπό το πρίσμα της ομοφοβίας, του ρατσισμού, του αντισημιτισμού, των μετα-αποικιακών σπουδών κ.ο.κ., έρχεται  ο «Μάγος» του Κολμ Τόιμπιν να διαβάσει τη ζωή του Τόμας Μαν ρίχνοντας φως σε κάποια ήσσονος σημασίας γεγονότα και παραλείποντας άλλα, χωρίς τα οποία η ανάγνωση της προσωπικότητάς του μοιάζει ελλιπής και η διαπραγμάτευση της χωρίς ερείσματα.

Παντογνώστης αφηγητής, ευθύγραμμη πλοκή, λιτή διατύπωση, συνοπτική παρουσίαση γεγονότων με αφηγηματικά άλματα είναι οι βασικές τεχνικές του βιβλίου, εκ των οποίων καμία από μόνη της, ή και όλες μαζί,  δεν αποτελεί μειονέκτημα. Κάθε κεφάλαιο φέρει ως τίτλο τον τόπο και τον χρόνο των εξιστορούμενων γεγονότων: έτσι ξετυλίγονται τα παιδικά χρόνια στο Lübeck, η οικογενειακή εμπορική επιχείρηση, ο ανταγωνισμός με τον αδελφό, οι εβραϊκές καταβολές, για να αρχίσει αργότερα η μετακίνηση από το Μόναχο στην Ελβετία, από την Ελβετία στο Πρίνστον, από κει στην Καλιφόρνια καi η επιστροφή στην Ελβετία, όπου θα ζήσει τις τελευταίες μέρες του έχοντας συνείδηση της φυσικής παρακμής και του επικείμενου τέλους. Ενδιάμεσα ο γάμος, τα έξι παιδιά (με έμφαση στον σεξουαλικές τους προτιμήσεις και εξαρτήσεις), πανταχού παρούσα η ερωτική έλξη του πρωταγωνιστή από νεαρά αγόρια και ο αφηγηματικός ρυθμός αρχίζει να επιβραδύνεται με την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία και την αναζήτηση ασφαλούς «στέγης» στην αλλοδαπή με έμφαση στα χρόνια παραμονής στις ΗΠΑ. Εκεί αναδεικνύονται  ανάγλυφες οι λεπτομέρειες της σχέσης του Μαν με παράγοντες γύρω από τον/ και με τον πρόεδρο Ρούσβελτ, την πίεση του αμερικανικού παράγοντα να πάρει πιο ξεκάθαρη θέση κατά του ναζισμού και να υπηρετήσει το σχέδιο των ΗΠΑ, γινόμενος ακόμη και πρόεδρος της νέας, δημοκρατικής, Γερμανίας, που θα αναδειχθεί από τις στάχτες του τέλους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η νέα υπερδύναμη ανατέλλει, έχει προεξοφλήσει το τέλος του εθνικο-σοσιαλισμου και έχει έτοιμους τους χάρτες με τις παγκόσμιες βλέψεις της στη μετά-τον Χίτλερ-εποχή, ενώ το FBI παρακολουθεί άλλοτε κρυφά και άλλοτε φανερά τις κινήσεις του συγγραφέα.

Η λογοτεχνική διάσταση του βιβλίου μοιάζει να υστερεί μπροστά στην πολιτικο-κοινωνική πρόθεση του συγγραφέα του να εισάγει μια νέα απόχρωση στη σχέση μνήμης- (λογοτεχνικής) ιστορίας και την κατασκευή των μεγάλων (περί τη λογοτεχνία) αφηγήσεων. Ο Μαν, παρά τον αρχικό μετριοπαθή ανθρωπισμό και τα δημοκρατικά του φρονήματα, παρουσιάζεται καλοβολεμένος μακριά από το θέατρο του πολέμου, να φροντίζει να μην δημιουργεί ένθεν-κακείθεν εχθρούς και να επαναλαμβάνει πολλές φορές τον φιλαμερικανισμό του, ενώ η χώρα που τον φιλοξενεί αποδεικνύεται ότι δεν είναι το συνώνυμο της ελευθερίας που ευαγγελίζεται.

Τα παραπάνω συνδυάζονται με την παντελή απουσία απόδοσης της εσωτερικής του ζωής, με εξαίρεση τα ομοφυλόφιλα ερωτικά του σκιρτήματα και το βραχύβιο πένθος του μετα την επίσκεψη στη βομβαρδισμένη από τους Συμμάχους Γερμανία. Στο κείμενο επανέρχεται πολλές φορές η πεποίθηση του Μαν ότι ολόκληρη η Γερμανία βαρύνεται εξ αρχής, αλλά και για πολλές δεκαετίες στο μέλλον, για την άνοδο του αντισημιτισμού στην Ευρώπη και ως εκ τούτου η περιφρόνηση του ιδίου προς τους συμπατριώτες του είναι δίκαιη, αν όχι  και επιβεβλημένη.

Οι εσωτερικές διεργασίες του νομπελίστα από την πρώτη λέξη μέχρι την ολοκλήρωση των μεγάλων έργων του, με εξαίρεση την πηγή έμπνευσης του «Θανάτου στη Βενετία», δεν υπάρχουν πουθενά, η απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας, οι ψυχολογικές μεταπτώσεις πριν και μετά από αυτήν τη διάκριση δεν ενδιαφέρουν τον Τόιμπιν. Οι περιπέτειες των παιδιών, παρά τον εκκεντρικό βίο που αυτά διάγουν (ομοφυλοφιλία, αμφιφυλοφιλία, χρήση ναρκωτικών, πιθανή αιμομιξία), αναφέρονται περιγραφικά. Ενδεικτικά, όταν η κόρη του Μόνικα σώζεται την τελευταία στιγμή (ο σύζυγός της πνίγεται πλάι της) μετά από ναυάγιο στον Ατλαντικό και επιστρέφει στην οικογένεια ή όταν ο γιος του Κλάους αυτοκτονεί, πατέρας και μητέρα δεν κινούν ούτε τα βλέφαρά τους. Μοναδικός σχολιασμός, που πιθανόν προέκυψε από τις πηγές και δεν μπορεί να αποσιωπήσει  ο Τόμπιν, είναι ότι Τόμας λαμβάνει ένα γράμμα από τον γιο του Μίκαελ, όπου θυμωμένος και με αφορμή το γεγονός ότι ούτε ο ίδιος ούτε η Κάτια παρευρέθηκαν στην κηδεία του αυτόχειρα, τον κατηγορεί εξ ονόματος και των έξι παιδιών για την αποκλειστική απασχόληση του με την καριέρα και τη διεθνή καταξίωση και τον απορρίπτει ως ανεπαρκή πατέρα. Ο Τόμας παρουσιάζεται να θυμάται αρκετές φορές τον νεκρό γιο του, αλλά και αυτή η σχέση είναι επιφανειακή και επιπόλαιη ή τουλάχιστον έτσι αποτυπώνεται.

Όλα τα παραπάνω μοιάζουν να θέτουν σε επαναδιαπραγμάτευση τη μορφή του σούπερ λογοτεχνικού ανδρός Τόμας Μαν, (βλ. cansel/accountability culture, κουλτούρα ακύρωσης/καταλογισμού), ενώ  οι σεξουαλικές του φαντασιώσεις και οι άτολμες ομοφυλόφιλες απόπειρες, αντλημένες από τα προσωπικά του ημερολόγια, φαίνεται να κινούνται εναντίον των προκαταλήψεων σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού  (βλ. woke culture/κουλτούρα αφύπνισης) .

Αν η αξία ενός λογοτεχνικού έργου εξαρτάται από το κείμενο καθ’ εαυτό και όχι από τη σχέση του με τις πηγές ή το αρχείο στο οποίο πιθανόν βασίστηκε, και οι προθέσεις του συγγραφέα, όπως ο ίδιος τις αφήνει να διαφανούν από τον χειρισμό του θέματός του, δεν σώζουν, αλλά μπορούν να υπονομεύσουν το τελικό αποτέλεσμα, τότε ο Τόιμπιν μας βάζει σε υποψίες ότι αναδιαπραγματεύτηκε  έναν μύθο του μεγέθους του Τόμας Μαν στη σκιά των πολιτικών του πεποιθήσεων (μέλη της οικογενείας του ήταν μέλη του ΙΡΑ) και την ιδιωτικό του βίο (ό ίδιος έχει δηλώσει ότι είναι ομοφυλόφιλος και ότι θέλει με το έργο του να μιλήσει για συγγραφείς που απέκρυψαν τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις) και όχι με αποκλειστικό γνώμονα  τον ίδιο τον ήρωά του. Τα δύο αυτά καταπίνουν  κάθε άλλη συγγραφική πρόθεση παρουσιάζοντας έναν Μαν άτολμο ομοφυλόφιλο, δημοκράτη και ανθρωπιστή στα λόγια- στην πράξη κυνηγό της προσωπικής ασφάλειας και ευμάρειας, που κάνει κάθε χώρα πατρίδα του, που γράφει χωρίς φυσικό και ψυχικό κόπο και κρατά τους πάντες, σύζυγο, παιδιά, αδελφό, λοιπούς συγγενείς και φίλους σε απόσταση ασφαλείας, που διάγει τον βίο του στην προσπάθεια ανοικοδόμησης και διατήρησης της φήμης του προστατεύοντας τον εαυτό του από κάθε συναισθηματική αμφιταλάντευση θα μπορούσε να βάλει σε κίνδυνο την ναρκισσιστική αταραξία του.

Δεν γνωρίζουμε αν ο Μαν υπήρξε τέτοιος, ούτε ο αναγνώστης έχει αρμοδιότητα να τον κρίνει με ηθικούς ή δικονομικούς όρους. Εκείνο που λείπει από τον «Μάγο» είναι μια πιο δημιουργική μυθοπλαστική εκμετάλλευση του αρχειακού υλικού, στο οποίο βασίστηκε, από την οποία θα προέκυπταν σκηνές, περιστατικά, διάλογοι, ώστε ο αναγνώστης αυθόρμητα να αναφωνήσει «ναι, ο Τόμας Μαν ήταν τέτοιος».

Η ελληνική έκδοση κλείνει με αμετάφραστες τις ευχαριστίες του Τόιμπιν και όλες τις πηγές του υλικού του χωρίς να θωρακίζει τον «Μάγο» με ένα επίμετρο, όπου οι απαραίτητες ιστορικές πληροφορίες θα μπορούσαν να κατατοπίσουν τον έλληνα αναγνώστη, αλλά και να προσθέσουν μία δόση γοητείας που λείπει από το ίδιο το λογοτεχνικό κείμενο.

(*)Η Κέλλυ Πάλλα είναι συγγραφέας, φιλόλογος και συντονίστρια Λεσχών Ανάγνωσης

 

Com Toibin, «Ο μάγος», μετάφραση Αθηνά Δημητριάδου, Ίκαρος, Αθήνα, 2023

 

Προηγούμενο άρθροWoke, η συκή των φύλων, ολοκληρωτισμός και περιπτωσιολογία στη σύγχρονη ποίηση (γράφει ο Γιάννης Λειβαδάς)
Επόμενο άρθρο«Κρυπτόγαμα» και «Ενενήντα»: κοιτώντας προς την πλευρά του διαφορετικού (της Όλγας Σελλά)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ