του Φίλιππου Φιλίππου
Ο Δημήτρης Μπελαντής (Αθήνα, 1964) αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ασκεί μάχιμη δικηγορία και έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων σε εφημερίδες και έντυπα της ευρύτερης Αριστεράς. Έχει εκδώσει ιστορικά βιβλία μεταξύ των οποίων το Η Ουλρίκε μετά τον θάνατο της Μάινχοφ (2006) και Ο Στάλιν στην Κολιμά (2017). Στο πρόσφατο βιβλίο του Η Σοβιετική Εμπειρία (1924-1939)-Από τον θάνατο του Λένιν έως το τέλος του Μεγάλου τρόμου (εκ. Τόπος) μελετά την εξέίξη του καθεστώτος της Σοβιετικής Ένωσης από την αρρώστια και τον θάνατο του Λένιν (τέλη 1922- Ιανουάριος 1924) μέχρι το τέλος της περιόδου που έχει χαρακτηριστεί «Μεγάλος Τρόμος» (1936-1938).
Βασικά, ο συγγραφέας επικεντρώνει το ενδιαφέρον στον σταλινισμό ως πολύμορφο φαινόμενο, που είχε παραχθεί από την πάλη των τάξεων στον σοβιετικό κοινωνικό σχηματισμό. Όπως σημειώνει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου με τον τίτλο «Εισαγωγή: η ταξική πάλη μετά την επανάσταση», στη μελέτη του δίνει έμφαση στο ρωσικό-σοβιετικό πείραμα κι επιχειρεί να βρει τις αιτίες της αποτυχίας της Ρωσικής Επανάστασης και της γέννησης της σταλινικής αντεπανάστασης. Στο δεύτερο κεφάλαιο τονίζει ότι το πιο κρίσιμο πολιτικό ερώτημα είναι αυτό που αναζητεί το γιατί η σοσιαλιστική επανάσταση νίκησε στη Ρωσία και ηττήθηκε στη Γερμανία την περίοδο 1918-1923.
Στο τρίτο κεφάλαιο διαβάζουμε για το μεσοδιάστημα 1924-1929 και την άνοδο στη Ρωσία (ΕΣΣΔ) την άνοδο του κρατικού καπιταλισμού. Η ΕΣΣΔ ιδρύθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 1922 κατά το 1ο Συνέδριο των Σοβιέτ των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Η περίοδος από ον θάνατο του Λένιν έως την αρχή της κολεκτιβοποίησης –εντατικής εκβιομηχάνισης, το 1929, είναι ένα ιστορικό σταυροδρόμι για τη σοβιετική κοινωνία. Η εικόνα που έχουμε γι’ αυτή την περίοδο είναι ότι ήταν η εποχή της ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική) αλλά και της αρχής της σύγκρουσης μεταξύ Στάλιν και Τρότσκι.
Στην αρχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ρωσία έχει πληθυσμό 140 εκατομμυρίων κατοίκων. Τα 4/5 αυτού του πληθυσμού ζουν στην ύπαιθρο και βασικά είναι αγρότες. Το 1914 η τεράστια πλειονότητα του αγροτικού πληθυσμού ήταν πρώην δουλοπάροικοι –η κύρια μορφή της δουλοπαροικίας καταργήθηκε το 1861. Αυτοί εκτός από την αγγαρεία είχαν την υποχρέωση να καταβάλλουν χρήματα στον φεουδάρχη. Μετά την κατάργηση της δουλοπαροικίας οι πρώην δουλοπάροικοι αποκτούν μικρή έκταση γης αλλά πρέπει να δίνουν τα χρήματα που στο κράτος για να πληρωθούν οι πρώην φεουδάρχες και γαιοκτήμονες. Η Ρωσία από το 1870 έως το 1905 εκβιομηχανίζεται και ο αστικός πληθυσμός αυξάνεται. Κατά την επανάσταση του 1905 οι αγρότες εξεγείρονται κεντρικό σύνθημα-αίτημα να δοθεί η γη σε αυτούς που την καλλιεργούν.
Κατά τον εμφύλιο πόλεμο1918-1920 η σχέση των αγροτών με την σοβιετική εξουσία ήταν προβληματική. Τόσο οι Κόκκινοι όσο και οι Λευκοί προχωρούσαν σε βίαιες μαζικές δεσμεύεις σιτηρών , τροφίμων και ζώων, ιδίως στην κεντρική Ρωσία, στην περιοχή του Βόλγα και την Ουκρανία. Η πείνα ήταν ισχυρό φαινόμενοι στη διάρκεια του εμφυλίου με αποτέλεσμα μεγάλες ομάδες αγροτών να στρέφονται κατά τη σοβιετικής εξουσίας. Ο Λένιν με την ΝΕΠ τα έβαλε με τους μικρούς καπιταλιστές και τους μικρούς ιδιοκτήτες, όπως έκανε και με το μεγάλο κεφάλαιο.
Τη δεκαετία του 1920 στην ΕΣΣΔ γίνεται μια διαρκής σύγκρουση μεταξύ του σταλινισμού και του τροτσκισμού. Η τοποθέτηση του Στάλιν στο αξίωμα του Γενικού Γραμματέας του κόμματος προτείνεται από τον Λένιν την άνοιξη του 1922 και δεν συνάντησε κανένα εμπόδιο. Ωστόσο, τον Δεκέμβριο, σε μια εισήγη΄ση του στην κεντρική Επιτροπή του κόμματος έγραψε ότι ο Στάλιν έχοντας συγκεντρώσει μεγάλη εξουσία δεν είναι σίγουρος ότι μπορεί να τη διαχειριστεί με σύνεση. Στο ίδιο κείμενο σημείωσε πως ο Τρότσκι έχει εξαιρετικές ικανότητες και είναι ο πιο ικανός άνθρωπος στην Κ.Ε.
Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου διαβάζουμε ότι η μεγάλη τομή στη σοβιετική ιστορία μετά το 1917 ήταν τα γεγονότα της περιόδου 1929-1930. Τότε άρχισαν να εφαρμόζονται οι δύο πολιτικές του σοβιετικού κράτους έναντι των αγροτών, βασικά εναντίον των κουλάκων, δηλαδή των πλούσιων γαιοκτημόνων από τον Στάλιν. Αναφορικά με τους φτωχούς αγρότες το κράτος προσπάθησε να κερδίσει την εύνοιά τους έναντι των εύπορων και των μεσαίων αγροτών. Το 1929 άρχισαν να εκδηλώνονται οι πρώτες μορφές βίαιης αντίστασης των αγροτών κατά της σοβιετικής εξουσίας, ενώ βαθμιαία υλοποιήθηκε η κολεκτιβοποίηση και η αύξηση των κολχόζ και τον σοβχόζ.
Κι ενώ η κολεκτιβοποίηση προχωρούσε με γρήγορους ρυθμούς μα και με βίαιους τρόπους, ενώ μεγάλωνε η αντίσταση των αγροτών. Σε έναν λόγο του ο Στάλιν είπε «να τσακίσουμε τους κουλάκους ως τάξη» και στη συνέχεια εκδόθηκε Διάταγμα για τη μαζική καταστολή των κουλάκων. Έπειτα άρχισαν οι συλλήψεις, οι εκτοπίσεις, οι φυλακίσεις και οι εκτελέσεις. Σύμφωνα με μια αξιόπιστη πηγή, εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα εργασίας, αποικίες και καταυλισμούς γύρω στα 5.000.000 άτομα ενώ εκτελέστηκαν περί τους 50.00 αρχηγούς οικογενειών κουλάκων. Το σχέδιο αποκουλακοποίησης έληξε επίσημα τον Μάιο του 1933 κι αυτό θεωρήθηκε ως σαρωτική νίκη του σοβιετικού καθεστώτος.
Άλλο θέμα που θίγει ο συγγραφέας είναι αυτό του λιμού του 1932-1933 που έχει υποστηριχθεί ότι δεν ήταν κρατικά κατευθυνόμενος αλλά οφειλόταν αποκλειστικά στην κρατική παράλειψη και στην πολιτική του Στάλιν για την κολεκτιβοποίηση. Το ζήτημα είναι ιστορικό, αλλά όπως σημειώνει ο συγγραφέας, είναι και επίκαιρο, καθώς μαίνεται η σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας, η οποία ξεκίνησε το 2014 με την δεξιά πολιτική του καθεστώτος του Κιέβου που ώθησε τους Ρώσους να προσαρτήσουν την Κριμαία. Το ουκρανικό εθνικό ζήτημα, μας θυμίζει ο Δημήτρης Μπελαντής, αποτελούσε εξαρχής ένα πρόβλημα πολύ οξύτερο από εκείνα των άλλων εθνοτήτων της ΕΣΣΔ. Το 1929 και το 1931 δρούσαν στην Ουκρανία αυτονομιστικές ομάδες και γίνονταν συλλήψεις για συνωμοσία.
Στο πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου για τη βιομηχανική άνοδο της ΕΣΣΔ στη δεκαετία του 1930 που ήταν σημαντική ποσοτικά και ποιοτικά. Η χώρα από αγροτική μετατράπηκες σε βιομηχανική κι αυτό ήταν ένα από τους στόχους του Στάλιν. Η βιομηχανική παραγωγ’ή αυξήθηκε, αλλά ο ρόλος των συνδικάτων συνεχώς μειωνόταν. Στις αρχές του πρώτου πλάνου οι διευθυντές πίεζαν το εργατικό προσωπικό για πιο εντατική εργασία, ωστόσο οι μισθοί μειώνονταν. Πρωταγωνιστικό ρόλο στην αύξηση της «σοσιαλιστικής παραγωγής» έπαιξαν οι ουντάρνικ, οι οποίοι είχαν ανεβάσει τις νόρμες της εργασίας, ενώ στα ανθρακωρυχεία εμφανίστηκαν οι σταχανοβίτες –από το όνομα του ανθρακωρύχου Αλεξέι Σταχάνοφ- που αύξησαν την παραγωγή αυθόρμητα, αλλά και με την πίεση του σοβιετικού κράτους.
Στο έκτο κεφάλαιο, ίσως το πιο ενδιαφέρον του βιβλίου, μαθαίνουμε για την οργάνωση της κρατικής καταστολής κατά της «αντεπανάστασης» από το 1923 έως το 1941. Μετά την ίδρυση και τη λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης από το 1919 και εξής, το σοβιετικό κράτος δημιούργησε μια πολιτική καταστολής που ονομάστηκε Κόκκινος Τρόμος. Ήταν αυτό που ο Λένιν και ο Τρότσκι ονόμασαν ανοιχτά «επαναστατική τρομοκρατία» που είχε σκοπό να συμβάλλει στην άμυνα του σοβιετικού καθεστώτος. Από το 1922 και μετά τα πολιτικά κόμματα εκτός από αυτό των Μπολσεβίκων ήταν παράνομα. Για την εξουδετέρωση των αντιπάλων και των εχθρών της; σοβιετικής εξουσίας δημιουργήθηκε ένας σκληρός κατασταλτικός μηχανισμός που σταδιακά μετεξελίχθηκε αλλάζοντας ονόματα: Τσεκά, PGPU, NKVD, MVD κλπ.
Οι κατηγορίες των εσωτερικών εχθρών του καθεστώτος ήταν οι κουλάκοι, αλλιώς «αντικοινωνικά αγροτικά στοιχεία», οι απείθαρχοι και οκνηροί εργάτες, οι ανεξάρτητοι στοχαστές, επιστήμονες και δημιουργοί. Τον Αύγουστο του 1922 συντάχθηκε από το Π. Γ. του κόμματος με εισήγηση της OGPU, μια λίστα από διανοούμενους της ΕΣΣΔ, οι οποίοι μπήκαν στον κατάλογο των αντισοβιετικών διανοουμένων. Η λίστα ήταν η αρχή μιας διαρκούς διαδικασίας ελέγχου της πνευματικής ζωής της χώρας από την ανερχόμενη γραφειοκρατία και το κρατικοκομματικό πλέγμα.
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Δημήτρη Μπελαντή κλείνει με το κυνήγι των τροτσκιστών και την αναφορά στην Πρώτη Δίκη της Μόσχας και την εκτέλεση των 16 κατηγορουμένων (Ζινόβιεφ, Κάμενεφ κ.ά.) τον Αύγουστο του 1936. Αναμένουμε τον Β΄ τόμο.
Δημήτρης Μπελαντής, Η Σοβιετική Εμπειρία (1924-1939),Από τον θάνατο του Λένιν έως το τέλος του Μεγάλου τρόμου, (Τόμος Α΄), Εκδόσεις Τόπος, 2025
