Η σκανδιναβική αστυνομική λογοτεχνία χθες και σήμερα

Του Φίλιππου Φιλίππου

Τα βιβλιοπωλεία της Ελλάδας έχουν πλημμυρίσει από ογκώδη αστυνομικά μυθιστορήματα, γραμμένα από σκανδιναβούς συγγραφείς, κυρίως Σουηδούς και Νορβηγούς, ελάχιστους Δανούς, Ισλανδούς και Φινλανδούς. Πρόκειται για φαινόμενο που παρατηρείται σε όλον τον κόσμο κι έχει χαρακτηριστεί ως σκανδιναβική εκδοτική έκρηξη. Το θέμα κίνησε την προσοχή και του Εκόνομιστ, όπου σε σχετικό άρθρο διαβάζουμε πως τα τελευταία χρόνια η Σκανδιναβία, ενώ βλέπει μεγάλες επιχειρήσεις να υφίστανται πλήγματα (Νόκια, Βολβο, Σάαμπ), σαρώνει σε έναν άλλο τομέα, στην  «παραγωγή αστυνομικών θρίλερ». Τη μερίδα του λέοντος στη χώρα μας μοιράζονται οι εκδόσεις Ψυχογιός και Μεταίχμιο που έχουν στον κατάλογο τους τα σημαντικότερα ονόματα από άποψη ποιότητας και πωλήσεων. Πρώτος συγγραφέας στη σειρά είναι ο Χένινγκ Μάνκελ, ο οποίος εμφανίστηκε στο ελληνικό κοινό με το Εκτελεστές δίχως πρόσωπο (Ψυχογιός, 2002), όπου πρωταγωνιστεί ο επιθεωρητής Βαλάντερ.
Η γραφή του Μανκέλ έχει κοινά στοιχεία με το λεγόμενο «μεσογειακό αστυνομικό μυθιστόρημα», το λογοτεχνικό είδος που σήμερα καλλιεργείται συστηματικά στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Ο Κουρτ Βαλάντερ έχει βασιστεί στον επιθεωρητή Μεγκρέ του Ζορζ Σιμενόν. Ο Μάνκελ όμως δεν ξεφύτρωσε ξαφνικά στο λογοτεχνικό στερέωμα της Σουηδίας. Είναι “παιδί” ενός διάσημου διδύμου, της ποιήτριας Maj Sjöwall και του συζύγου της, του δημοσιογράφου Per Wahlöö, οι οποίοι από το 1965 έως το 1975 έγραψαν δέκα αστυνομικά μυθιστορήματα. Σε αυτά περιέγραψαν την κοινωνία του ’60 και του ’70 κι οι ιστορίες τους περιλαμβάνουν όλα τα γνωστά θέματα τα οποία συναντάμε στα βιβλία των σημερινών ομοτέχνων του: σεξουαλικά εγκλήματα, κατά συρροήν δολοφόνοι, ενδοοικογενειακή βία, ναρκωτικά, ρατσισμός, εθνικισμός, αστυνομικοί που παραβιάζουν το νόμο, ανέντιμοι επιχειρηματίες, διεφθαρμένοι πολιτικοί.
Ο ήρωάς τους, ο επιθεωρητής Μάρτιν Μπεκ, είναι πλέον κλασικός στη λογοτεχνία της Σουηδίας, όπως ακριβώς είναι στην Ελλάδα ο αστυνόμος Μπέκας του Γιάννη Μαρή. Είναι εκείνος που άλλαξε τον τρόπο εξιχνίασης των εγκλημάτων στην πατρίδα του. Οι δύο αριστερών πεποιθήσεων συγγραφείς επιχείρησαν να αναλύσουν την κοινωνική κατάσταση από μαρξιστική σκοπιά μέσα από την έρευνα εγκλημάτων (η προσπάθειά τους διακόπηκε το 1975 εξαιτίας του θανάτου του Wahlöö). Το ελληνικό κοινό τους γνώρισε το 1996 από την έκδοση βιβλίων τους από τον οίκο Γράμματα, ως Μ.Σγιεβάλ και Π.Βαλέε. Στο βιβλίο τους Οι τρομοκράτες (ένας αμερικανός γερουσιαστής επισκέπτεται τη Στοκχόλμη κι ο Μπεκ  προσπαθεί να τον προστατέψει από μια διεθνή τρομοκρατική οργάνωση, ωστόσο η αστυνομία δεν μπορεί να αποτρέψει τη δολοφονία του σουηδού πρωθυπουργού. Αυτό το 1975, έντεκα χρόνια πριν από τη δολοφονία του πρωθυπουργού Ούλοφ Πάλμε!
Δεκαετίες νωρίτερα, στις σκανδιναβικές χώρες εκδίδονταν αστυνομικά βιβλία που θύμιζαν εκείνα που γράφονταν στην Αγγλία. Οι συγγραφείς μετέφεραν τις ιστορίες της Άγκαθα Κρίστι και άλλων Βρετανών στις πόλεις τους, προσθέτοντας λίγο τοπικό χρώμα. Ένας από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με το είδος ήταν ο Φινλανδός Μίκα Βάλταρι, διάσημος αργότερα για άλλα έργα του, ο οποίος έλαβε μέρος σε έναν σκανδιναβικό λογοτεχνικό διαγωνισμό και τον κέρδισε με το μυθιστόρημα Ποιος σκότωσε την κυρία Σκρουφ; (Καλέντης, 2006) που εκδόθηκε το 1939.
Ξαφνικά, στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, ο Μάνκελ υποσκελίστηκε από τον συμπατριώτη του Στιγκ Λάρσον του οποίου η μυθιστορηματική τριλογία «Millenium, με πρώτο το Κορίτσι με το τατουάζ (Ψυχογιός, 2009), εκτοξεύτηκε στα ύψη των πωλήσεων παγκοσμίως. Ακολούθησαν Το κορίτσι που έπαιζε με τη φωτιά και Το κορίτσι στη φωλιά της σφήγκας. Στα βιβλία του Λάρσον που πέθανε στα πενήντα του προτού προλάβει να δει και να χαρεί την παγκόσμια επιτυχία του, ο αναγνώστης συναντάει τον προοδευτικό δημοσιογράφο Μίκαελ Μπλούμκβιστ και την ειδήμονα στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές Λίσμπετ Σαλάντερ. Τόσο ο (πρώην μαοϊκός) Μάνκελ όσο και ο (πρώην τροτσκιστής) Λάρσον στα βιβλία τους κριτικάρουν τον καπιταλισμό, μα και τον εθνικισμό.
Ναι μεν η δολοφονία του σουηδού πρωθυπουργού Ούλοφ Πάλμε τον Φεβρουάριο του 1986, προκάλεσε ένα πολιτικό σοκ κι ένα τραύμα στο σώμα της Σουηδίας, και ταυτόχρονα ένα κύμα εκδόσεων αστυνομικών μυθιστορημάτων, ωστόσο ήταν τα βιβλία του Λάρσον που δημιούργησαν την πλημμυρίδα έκδοσης παρόμοιων έργων που κατέκλυσε τον κόσμο, κάνοντας τους ειδικούς να τρίβουν τα μάτια τους. Μερικά από τα μυθιστορήματα που έχουν έκτοτε κυκλοφορήσει είναι καλά, ωστόσο, έχουν εκδοθεί και πολλά που προκαλούν πλήξη, καθώς επαναλαμβάνει το ένα το άλλο. Σε αυτά διαβάζουμε για κατά συρροήν δολοφόνους, θρησκευτικές σέχτες, παλιούς και νέους ναζί, πόρνες και σωματέμπορους, ψυχοπαθείς που εμπλέκονται σε τρομαχτικές ιστορίες φόνων, ακρωτηριασμών, βιασμών, κακοποιήσεις παιδιών.
Οι επίγονοι του Μάνκελ και του Λάρσον είναι οι εξής (όσοι έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά): Ο Νορβηγός Τζο Νέσμπο, ο Ισλανδός Αρναλδούρ Ινδρίδασον και ο συμπατριώτης του Άρνι Θοράρινσον. Οι Σουηδοί Χάκαν Νέσερ, Άρνε Νταλ, Γιόχαν Θέοριν, Μονς Κάλεντοφτ, Λαρς Κέπλερ, συγγραφικό δίδυμο που το αποτελούν ένα ζευγάρι, η Αλεξάντρα Κοέλο Αντορίλ και ο σύζυγός της Αλεξάντερ Αντορίλ, οι Μίκαελ Γιουρτ και Χανς Ρούσενφελντ, οι Άντερς Ρούσλουντ και  Μπούριε Χέλστρεμ. Εκτός από τους άντρες, στο λογοτεχνικό στερέωμα έχουν εμφανιστεί και γυναίκες, οι οποίες, βλέπουν τα πράγματα από θηλυκή σκοπιά: οι Νορβηγίδες Κάριν Φόσουμ και Άνε Χολτ, η Δανέζα Σάρα Μπλέντελ, οι Σουηδέζες Καμίλα Λάκμπεργ, Κριστίνα Όλσον, Λίζα Μάρκλουντ, Όσα Λάρσον, η Ισλανδή Ίρσα Σιγκουρδαρντόρ.
Ας είμαστε ειλικρινείς. Τίποτα από όσα γράφουν οι σκανδιναβοί αστυνομικοί συγγραφείς δεν είναι πρωτότυπο, νεωτεριστικό, πρωτοποριακό. Όλοι έχουν επηρεαστεί από ξένα πρότυπα, ιδίως αμερικανικά. Αυτό που ίσως τους διαφοροποιεί από αλλοεθνείς ομοτέχνους τους είναι το σεξ, που αποτελεί ισχυρό κίνητρο για τη διάπραξη εγκλημάτων.  Εσχάτως, εμφανίστηκαν και συγγραφείς που εμπλέκουν στην πλοκή των βιβλίων τους την Ιστορία και την κοινωνία. Ένας από αυτούς, ο Σουηδός Λέιφ Πέρσον, έγραψε την τριλογία «Ιστορία ενός εγκλήματος», στην οποία πραγματεύεται το ζήτημα της δολοφονίας του πρωθυπουργού της Σουηδίας Ούλοφ Πάλμε που έγινε τη νύχτα της 28ης Φεβρουαρίου του 1986. Είναι το Ένας ατελείωτος σουηδικός χειμώνας (Ψυχογιός, 2012), το Άλλη εποχή, άλλη ζωή και το Ελεύθερη πτώση, σαν σε όνειρο, όπου προτείνει μια οριστική απάντηση στο αίνιγμα. Ο συμπατριώτης του Γενς Λαπίντους, έγραψε την τριλογία «Στοκχόλμη νουάρ» με πρώτο μέρος το μυθιστόρημα Εύκολο χρήμα (Ψυχογιός, 2012), όπου οι ήρωες ανήκουν  στο χώρο των παραβατών του νόμου. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο Αλεξάντερ Σόντεμπεργ, ο οποίος έγραψε μια τριλογία με πρωταγωνίστρια τη Σόφι Μπρίνκμαν, μια νοσοκόμα. Στο πρώτο μέρος της τριλογίας, Ο ανδαλουσιανός φίλος (Μεταίχμιο, 2013) η Μπρίνκμαν συνδέεται με τον Έκτορ Γκουσμάν, αρχηγό ενός διεθνούς συνδικάτου εγκλήματος.
Από τους παραπάνω σκανδιναβούς συγγραφείς, ξεχωρίζει ο Νορβηγός Γκούναρ Στόλεσεν που εμφανίστηκε στο ελληνικό κοινό με το Δικός σου ως το θάνατο (Πόλις, 2006). Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους, γράφει ιστορίες στο στιλ του Ρέιμοντ Τσάντλερ με ήρωα τον Βαργκ Βέουμ, έναν μοναχικό ντετέκτιβ.