της Αγγελικής Γιαννικοπούλου (*)
Από τις εκδόσεις Μάρτης κυκλοφόρησε το βιβλίο Όταν ο ήλιος πάει για ύπνο σε κείμενα Αργυρώς Πιπίνη και εικονογράφηση Ίριδας Σαμαρτζή. Η πρώτη ευχάριστη έκπληξη προηγείται της ανάγνωσής του, καθώς προέρχεται από το ίδιο το βιβλίο αντικείμενο, το οποίο, όταν αποσπαστεί από την προστατευτική του θήκη, ανοίγει σε ένα βιβλίο-ακορντεόν.
Το βιβλίο ακορντεόν χρωστά το όνομά του στο πρωτότυπο δέσιμό του, που του επιτρέπει να ανοιγοκλείνει με τρόπο ανάλογο ενός … ακορντεόν. Στη διεθνή βιβλιογραφία η φόρμα είναι γνωστή, εκτός από accordion book και ως concertina book, από το μουσικό όργανο που μοιάζει με ακορντεόν, ως πανόραμα (panorama), αφού, όταν ξεδιπλωθεί, δίνει τη δυνατότητα μιας πανοραμικής θέασης του υλικού, ή leporello, από τον ομώνυμο υπηρέτη του Δον Ζουάν στην όπερα Don Giovanni, ο οποίος, όταν χρειάστηκε να διαβάσει τη λίστα με τις πολυάριθμες αγαπημένες του κυρίου του, ξεδίπλωνε και ξεδίπλωνε και ξεδίπλωνε…
Η φόρμα δίνει τη δυνατότητα όχι μόνο της συμβατικής τμηματικής προσέγγισης του κειμενικού υλικού, αλλά και μιας συνολικής θεώρησής του, αφού, όταν ανοίξει πλήρως, το βιβλίο μετασχηματίζεται σε ένα μακρόστενο πόστερ, αναπαράγοντας τη λογική των ρολών παπύρου (scrolls) και των κυλίνδρων, των οποίων φαίνεται να αποτελεί τη φυσική μετεξέλιξη. Γιατί, παρά την κοινή αντίληψη ότι το βιβλίο ακορντεόν είναι μια πολύ σύγχρονη φόρμα εικονογραφημένου βιβλίου, η αλήθεια είναι ότι από περίπου τον 7ο αι. μ.Χ. κυκλοφoρούσε σε Κίνα και Ιαπωνία φιλοξενώντας κυρίως βουδιστικά κείμενα (orihon). Γι’ αυτό και σε αυτές τις χώρες, ακόμη και σήμερα, το βιβλίο ακορντεόν είναι ιδιαίτερα δημοφιλές.
Το βιβλίο των Πιπίνη και Σαμαρτζή δεν είναι το πρώτο βιβλίο-ακορντεόν που κυκλοφορεί στην Ελλάδα –δες Μεγάπολις (εκδ. Κόκκινο), Η πυραμίδα των ζώων (εκδ. Κόκκινο), Στο μπλε/ In the deep blue (Εκδοτική Αθηνών), Βαΐτικα κάλαντα (εκδ. Νεφέλη), Μαντάμ Μπατερφλάι (εκδ. Κόκκινη κλωστή δεμένη), Είναι καλό να έχεις ένα παπάκι/ Είναι καλό να έχεις ένα αγοράκι (εκδ. Μάρτης). Αποτελεί όμως μια ενδιαφέρουσα περίπτωση, όπου η φόρμα αναδεικνύει το κείμενο και το βιβλίο ως αντικείμενο λειτουργεί ενισχυτικά στη μετάδοση του κειμενικού μηνύματος.
Το κείμενο της Αργυρώς Πιπίνη, γλυκό, λυρικό, ποιητικό, μας μεταφέρει σε χρονότοπους ονειρικούς και ονειρεμένους, όταν ο χρόνος διαστέλλεται για να χωρέσει ταξίδια σε τόπους μαγικούς: στο φεγγάρι που διώχνει τους εφιάλτες, σε γαμήλιο γλέντι ανάμεσα σε γάτες, για τσάι σε όμορφο κουκλόσπιτο, μάθημα στο σχολείο της ζούγκλας, σεργιάνι στην Αγγλία, και ξεφάντωμα με τα ζώα στην Ινδία. Παράλληλα η ενδιαφέρουσα εικονογράφηση της Ίριδας Σαμαρτζή καταφέρνει να δημιουργήσει σύμπαντα δισυπόστατα, μαζί αληθινά και φανταστικά, αναβαπτίζοντας την πραγματικότητα στη μαγεία του ονείρου.
Το βιβλίο ανοίγει οριζόντια επιτρέποντας στα ταξίδια να αποκαλυφθούν σταδιακά, αφού και το βιβλίο ακορντεόν ξεφυλλίζεται με τρόπο ανάλογο ενός κανονικού βιβλίου, αποκαλύπτοντας σε κάθε καινούργιο άνοιγμα ένα νέο ταξίδι. Η έννοια της ονειρικής διαδρομής αισθητοποιείται εικονογραφικά μέσω του οπτικού μοτίβου ενός σκοτεινόχρωμου δρόμου, που διατρέχει το βιβλίο, ενώ σε κάθε νέο δισέλιδο/ σαλόνι ένας διαφορετικός ονειρικός προορισμός αποτελεί το νέο σταθμό μιας συγκλονιστικής περιήγησης. Όταν όμως το ‘ακορντεόν’ ξεδιπλώσει ολόκληρο ως ένα επίπεδο πόστερ 2,5 μέτρων, ο δρόμος μεταλλάσσεται σε … πιτζάμες και αποκαλύπτεται το περίγραμμα κάποιου που κοιμάται, αναπαράγοντας μια μετάλλαξη που προσιδιάζει στη φύση των ονείρων, όπου κάθε εικόνα ενδέχεται να μετασχηματιστεί σε μια άλλη, και αυτό που ήταν μέχρι τώρα βέβαιο να μεταμορφωθεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό.
Αν πάλι το πλήρως αναπτυγμένο βιβλίο ακορντεόν αναποδογυριστεί και απλωθεί στο πάτωμα, ο αναγνώστης, που οφείλει πλέον να μετακινείται στο χώρο προκειμένου να το παρατηρήσει, θα βρεθεί μπροστά σε ένα… πάπλωμα, καμωμένο από ξέφτια υφασμάτων, εικόνων και ονείρων. Το βιβλίο ακορντεόν, στην άλλη του πλευρά, εκεί που δεν είναι γραμμένο το τρυφερό κείμενο της Πιπίνη, ξεδιπλώνει έναν πρόσθετο δεκτικό χώρο, έτοιμο να φιλοξενήσει νέες ονειρικές περιπέτειες. Όπως στα όνειρα, όπου όλα μπορούν να συμβούν, έτσι και σε ένα βιβλίο που μιλά για αυτά, το ίδιο το βιβλίο μεταμορφώνεται σε ένα πολύχρωμο σεντόνι, επιτρέποντας στο βιβλίο αντικείμενο να επαναλάβει τη μαγεία που μεταδίδει το κείμενο. Άλλωστε πώς θα μπορούσε ένα βιβλίο που μιλά για το σουρεαλιστικό κόσμο των ονείρων, να επέλεγε μια φόρμα κοινότυπη και αναμενόμενη!
Είναι αλήθεια ότι το βιβλίο ακορντεόν δίνει πλουραλιστικές επιλογές προσέγγισης του κειμενικού υλικού, αφού επιτρέπει πολλαπλές διατάξεις του ίδιου βιβλίου, πέρα από το κλασικό ξεφύλλισμά του ή την πλήρη ανάπτυξή του σε μια μακρόστενη λουρίδα χαρτιού. Ο μικρός αναγνώστης ενδέχεται να ξεδιπλώσει το μισό βιβλίο, να το ξαπλώσει στο πάτωμα, να το κρεμάσει από το κουρτινόξυλο, να το στήσει όρθιο ή να δημιουργήσει μικρές ‘βιβλιοφωλίτσες’, στις οποίες μπορεί να μπαινοβγαίνει διαβάζοντας το βιβλίο μέσα έξω. Μπορεί ακόμη να ενώσει την αρχική και την τελική του σελίδα δημιουργώντας αυτό που, πάλι λόγω οπτικής συγγένειας, είθισται να λέγεται βιβλίο-καρουσέλ (carousel book), και θα ταίριαζε απόλυτα σε ένα βιβλίο όπως το Όταν ο ήλιος πάει για ύπνο, στο οποίο η επανάληψη του αρχικού κειμένου της πρώτης σελίδας στην τελευταία του, επανεκκινεί νέες αναγνώσεις κάθε φορά που το βιβλίο φτάνει στο τέλος του. Άλλωστε ένα βιβλίο που μιλάει για την αέναη διαδοχή της μέρας και της νύχτας και τον κύκλο του φωτός και του σκοταδιού, θα μπορούσε να επιλέξει μια κυκλική διάταξη, και έτσι να τονίσει ότι η συνεχής επανάληψη της εγρήγορσης και του ύπνου, παρότι συμβαίνει τόσο συχνά, δεν παύει ποτέ να είναι μαγική!
info: Αργυρώ Πιπίνη, Όταν ο ήλιος πάει για ύπνο, εικονογράφηση Ίρις Σαμαρτζή, εκδ.Μάρτης
(*)Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
