της Έφης Κατσουρού
Μέσα στο βιβλίο του Αρκάνα 17, γραμμένο το 1944, ο Αντρέ Μπρετόν προσπαθεί να ορίσει αυτό που υπήρξε διαχρονικά το αίτημα κάθε μικρής ή μεγάλης εξέγερσης, την ελευθερία, ως έννοια θετική έναντι της απελευθέρωσης, μίας ιδέας που από τη γέννησή της συνυπάρχει με την απώλεια, και συμβαδίζει με την πορεία προς την ίαση. Τι γίνεται όμως όταν η απελευθέρωση επιτυγχάνεται και η ελευθερία γίνεται ένα αγαθό που ο άνθρωπος καλείται να απολαύσει; Το απόσπασμα που ακολουθεί παρατίθεται ως ένα σχόλιο σε όσα κερδήθηκαν πριν 51 χρόνια τέτοια ημέρα και σε όσα κάπου-κάπου, εφησυχασμένοι κάτω από το πέπλο μικρών και μεγάλων κοινωνικών δημοκρατιών, αφήνουμε να γλιστρούν μέσα από τα χέρια μας αναίμακτα:
[…] Μακάρι τα πρόσφατα γεγονότα να μπόρεσαν να διδάξουν τη Γαλλία και τον κόσμο ότι η ελευθερία μπορεί να υπάρχει μόνο δυναμικά, ότι εκφυλίζεται και μηδενίζεται από τη στιγμή που πιστεύουμε ότι μπορούμε να τη κάνουμε μουσειακό αντικείμενο. Τέρμα στους βυζαντινισμούς για τη φύση της: θα ήταν όχι μόνο μάταιο αλλά και πάλι επικίνδυνο να θεμελιώσουμε ένα σοβαρό διάλογο γύρω από την ελευθερία που σε αυτόν θα έσπευδαν να μετάσχουν όλοι όσοι έχουν συμφέρον να προκαλέσουν σύγχυση γύρω από το θέμα. Αν βάλουμε εντελώς στην άκρη τη φιλοσοφική της παραδοχή, που δεν έχει καμιά δουλειά εδώ, αλλά που οι εχθροί της συνεννοούνται να την εκμεταλλευτούν για να τη συσκοτίσουν, η ελευθερία καθορίζεται πολύ καλά σε αντίθεση με όλες τις μορφές υποτέλειας και καταναγκασμού. Η μόνη αδυναμία αυτού του ορισμού είναι ότι αναπαριστά γενικά την ελευθερία σαν μια κατάσταση, δηλαδή μέσα στην ακινησία, ενώ όλη η ανθρώπινη εμπειρία αποδεικνύει ότι αυτή η ακινησία επισύρει την άμεση καταστροφή της. Οι πόθοι του ανθρώπου για την ελευθερία πρέπει να διατηρούν την δυνατότητα να ξαναγεννιούνται συνεχώς· γι’ αυτό πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε όχι σαν κατάσταση αλλά σαν ζωντανή δύναμη που επιφέρει μια συνεχή πρόοδο. Είναι εξάλλου ο μόνος τρόπος που μ΄ αυτόν μπορεί να εξακολουθεί να αντιτίθεται στον καταναγκασμό και στην υποτέλεια που αναγεννώνται διαρκώς και με τον πιο ιδιοφυή τρόπο. Προσοχή: η ελευθερία για τον κρατούμενο είναι ένα πράγμα αξιοθαύμαστα συγκεκριμένο, θετικό όσο είναι πίσω από τα σίδερα, αλλά στο φως της κοινωνίας οι χαρές που περίμενε απ’ αυτήν, πόσο γρήγορα εξαντλούνται! Αφού περάσει το πρώτο λεπτό ανακουφίσεως και ενθουσιασμού, θα διαθέσει την ελευθερία χωρίς πραγματικά να τη χαρεί -με όχι περισσότερη ηδονή απ’ όση νιώθεις ζώντας ειρηνικά με τα δόντια σου μετά τις κρίσεις της παιδικής ηλικίας! -και πάλι καλά αν αμέσως, ανήσυχα, δεν αναρωτηθεί τι να την κάνει αυτήν την ελευθερία. Υπάρχει κίνδυνος να συμβεί το ίδιο, δυστυχώς, για όλους αυτούς που, μέσα στο κίνημα της αντίστασης στη Γαλλία και αλλού, θα έχουν περιορίσει τις προοπτικές τους στην απελευθέρωση της χώρας. Η προσπάθεια της απελευθερώσεως συμπίπτει μόνο μερικά και τυχαία με την μάχη για την ελευθερία. Μία πολύ κατηγορηματική διάκριση ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο όρους επιβάλλεται σήμερα όπου μερικοί ετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν αυτή τη σύγχυση εις βάρος της ελευθερίας. Η ιδέα της απελευθερώσεως έχει το μειονέκτημα να είναι μια ιδέα αρνητική, να μην ισχύει παρά μόνο στιγμιαία και σε σχέση με μια πραγματική λεηλασία, πολύ καθορισμένη, που πρέπει να την σταματήσουμε. Κάθε ιδέα αυτού του είδους, όχι δημιουργική από μόνη της -το είδαμε καλά με τον προπολεμικό αντιφασισμό, περιορισμένος στην τροχιά της καθαρής αντιθέσεως -έχει περιορισμένη εμβέλεια. Η ιδέα της ελευθερίας, αντίθετα, είναι μια ιδέα εντελώς κυρία του εαυτού της, που αντικατοπτρίζει μία άποψη χωρίς όρους αυτού που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο και μόνο αυτή δίνει ένα σημαντικό νόημα στο ανθρώπινο γίγνεσθαι. Η ελευθερία δεν είναι, όπως η απελευθέρωση, η μάχη εναντίον της ασθένειας, είναι η υγεία. Η απελευθέρωση μπορεί να μας κάνει να πιστέψουμε σε μία αποκατάσταση της υγείας, ενώ δεν δηλώνει παρά μόνο την ύφεση της ασθένειας, μία εξαφάνιση του συμπτώματός της του πιο έκδηλου, του πιο ανησυχητικού. Η ελευθερία, αυτή, ξεφεύγει από κάθε σύμπτωση. Η ελευθερία, όχι μόνο σαν ιδανικό αλλά σαν διαρκής αναδημιουργός ενέργειας, όπως υπήρξε σε μερικούς ανθρώπους και μπορεί να δοθεί σαν υπόδειγμα για όλους τους ανθρώπους, πρέπει να αποκλείει κάθε ιδέα άνετης ισορροπίας και να την αντιλαμβανόμαστε σαν συνεχές ερέθισμα. Η πρωταρχική ανάγκη απελευθερώσεως, που πριν από λίγο έγινε ευρύτατα αισθητή και η αγάπη της ελευθερίας, που δεν μπορούμε να κρύψουμε ότι παραμένει πολύ πιο εκλεκτική, χρειάστηκε όπως απαιτούσαν οι περιστάσεις να συμβαδίσουν πλάι-πλάι. Ακόμη καλύτερα, παραδέχθηκαν ένα κοινό μέτρο που είναι το θάρρος, το αληθινό θάρρος, που απαιτεί την ελεύθερη αποδοχή του κινδύνου. Πρέπει να ευχόμαστε εξίσου στον πιο υψηλό βαθμό ο τελευταίος κυνηγημένος ιππότης που δεν είναι σε θέση να βλάψει κι ο τελευταίος εκτελεσμένος προδότης, κανείς απ’ αυτούς που θα έχουν στρατεύσει στην πιο άνιση μάχη το καλύτερο κομμάτι του εαυτού τους, να μην νομίζει ότι μπορεί να περιορισθεί σ΄ αυτό. Στην ίδια καρδιά αυτού που θα την έχει ανυψώσει λίγο αν συγκεντρωθεί, θα ανακαλύψει τότε την ίδια την σπίθα αυτής της ελευθερίας που δεν ζητάει παρά μόνο να μεγαλώσει και να γίνει για όλους ένα αστέρι. […]
Αντρέ Μπρετόν, Αρκάνα 17, μτφρ.: Στέφανος Ν. Κουμανούδης, ύψιλον/βιβλία (Α’ έκδοση, Ιούλιος 1984), σ.σ.: 93-95
