Της Κατερίνας Ασημακοπούλου.
«Πολλοί άνθρωποι ενδιαφέρονται για την πολιτική και τον πόλεμο, αλλά εγώ δεν εκτιμούσα ιδιαίτερα αυτές τις πηγές ψυχαγωγίας». Αυτή είναι η αρχική στάση του κεντρικού ήρωα του μυθιστορήματος «Υποταγή» του Μ. Ουελμπέκ απέναντι στην πολιτική ζωή. Βρισκόμαστε στο Παρίσι το 2022, μια εποχή όχι και τόσο μακρινή από τη σημερινή, αλλά αρκετά διαφορετική. Ο Φρανσουά, πρωτοπρόσωπος αφηγητής του βιβλίου και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, θα δει τόσο τη Γαλλία όσο και τον εαυτό του να αλλάζει καθώς εμπλέκεται σε ένα γαϊτανάκι εξελίξεων, που οδηγούν στη ριζική μεταμόρφωση της κοινωνίας και στην προσωπική του συμμόρφωση με αυτές.
Ο ίδιος ο Ουελμπέκ έχει χαρακτηρίσει το μυθιστόρημα του ως ένα είδος «πολιτικής φαντασίας». Βρίσκω επιτυχή τον ορισμό αυτόν, καθώς η πρωτεύουσα πλοκή του βιβλίου περιστρέφεται γύρω από την πολιτική, τις εξελίξεις και τις αναλύσεις της. Η φαντασία βέβαια έρχεται να δημιουργήσει πάνω σε θεμέλια της πραγματικότητας. Όταν πλησιάζουν οι προεδρικές εκλογές, το ένα από τα κόμματα που διεκδικούν την εξουσία είναι το καθ’ όλα υπαρκτό Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λε Πεν. Το άλλο είναι η Μουσουλμανική Αδελφότητα, ένα κόμμα που υποτίθεται πως έχει λίγα χρόνια ζωής αλλά έναν χαρισματικό ηγέτη. Τα παραδοσιακά κόμματα της δεξιάς και του σοσιαλισμού έχουν παραγκωνιστεί σχεδόν ολοκληρωτικά. Η Γαλλία βρίσκεται σε αναβρασμό, τα επεισόδια είναι σχεδόν καθημερινό φαινόμενο και η κοινωνία μοιάζει να κρέμεται από ένα πολύ λεπτό σχοινί: από όποια πλευρά και να πέσει, θα υπάρξουν απώλειες.
Ο Ουελμπέκ δείχνει ιδιαίτερη τόλμη γράφοντας αυτό το μυθιστόρημα, όπως έχει κάνει και άλλες φορές στο παρελθόν. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι λιγότεροι είναι αυτοί που ασχολούνται με τη λογοτεχνική αξία του βιβλίου αυτού και πολύ περισσότεροι εκείνοι που θέλουν να βγάλουν συμπεράσματα για τον συγγραφέα του μέσω αυτού. Είναι ο Ουελμπέκ αιρετικός, είναι Ισλαμοφοβικός; Είναι μια Κασσάνδρα των ημερών, είναι προκλητικός, θέλει να μας τρομάξει; Φαντάζομαι ότι όλα αυτά δεν απομακρύνονται από τους στόχους του ίδιου του Ουελμπέκ, ο οποίος φαίνεται να νιώθει αρκετά βολικά στους διάφορους ρόλους που του αποδίδονται από κριτικούς και δημοσιογράφους. Αν μη τι άλλο, είναι ένας επιτυχημένος και πολυσυζητημένος συγγραφέας. Συνεχίζοντας, ωστόσο, θα επικεντρωθώ στα χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος αυτού καθ’ εαυτού, προσπαθώντας να εντοπίσω τα βασικά συνθετικά του στοιχεία και, ίσως, τον αληθινό πυρήνα της αναζήτησης του.
Ο λόγος του Ουελμπέκ είναι απλός και καθαρός, οι φράσεις του μικρές και κοφτές. Το στοιχείο που τραβάει την προσοχή του αναγνώστη εξαρχής είναι η ειρωνεία που διαποτίζει το κείμενο σχεδόν σε κάθε του σελίδα. Ο συγγραφέας έχει προικίσει τον ήρωα του με μαύρο χιούμορ πολύ καλής ποιότητας και με έναν κυνισμό που δεν αφήνει πολλά πράγματα ανέπαφα. Χαρακτηριστικό είναι ότι σχεδόν μέχρι το τέλος του βιβλίου ο Φρανσουά ισχυρίζεται ότι δεν επιθυμεί πια να ζήσει. Δεν είναι όμως καθόλου απελπισμένος, δεν υπάρχει κανένα δραματικό στοιχείο στην παραίτηση του από τη ζωή. Αντίστοιχα ψυχρός και αδιάφορος είναι όταν μιλάει για την πολιτική: «Και η ύπαρξη ενός πολιτικού διαλόγου, ακόμα και κατασκευασμένου, είναι απαραίτητη για την αρμονική λειτουργία των ΜΜΕ, ίσως ακόμα και για την ύπαρξη εντός του πληθυσμού ενός, έστω και τυπικού, δημοκρατικού αισθήματος». Ο Φρανσουά δε μοιάζει να επιθυμεί πολλά πράγματα, ούτε να φοβάται, οι σκέψεις του είναι οξυδερκείς, συχνά αιχμηρές, όμως δεν έχει πιστεύω. Είναι ένας άνθρωπος με υψηλά ενδεχόμενα υποταγής.
Όταν η δεξιά αλλά και η αριστερά συνασπιστούν με το κόμμα της Μουσουλμανική Αδελφότητας για να αποτρέψουν μια νίκη του Εθνικού Μετώπου, αυτό θα κερδίσει τις εκλογές και ο Φρανσουά θα έχει δύο επιλογές: είτε να συνεχίσει να εργάζεται ως καθηγητής λογοτεχνίας στη Σορβόννη ασπαζόμενος τον Μωαμεθανισμό, είτε να παραιτηθεί λαμβάνοντας ένα μεγάλο χρηματικό ποσό δια βίου. Αποδεχόμενος αρχικά την παραίτηση του, αναγνωρίζει ότι η ζωή του βρίσκεται σε τέλμα. Βρίσκεται να ακολουθεί κατά πόδας τα βήματα του Γάλλου συγγραφέα Ουισμάνς, στον οποίο αφιέρωσε πριν από χρόνια τη διδακτορική του διατριβή και η ζωή και το έργο του οποίου αποτελούν τη δευτερεύουσα πλοκή του μυθιστορήματος. Στην πορεία αυτή θα ανακαλύψει ότι ο συγγραφέας που τον έχει συντροφεύσει όλη του τη ζωή δεν στράφηκε στον καθολικισμό επειδή ανακάλυψε το Θεό, αλλά εξαιτίας του ονείρου του για αστική ευτυχία όπως και της διάψευσης αυτού.
Κάπου εδώ αρχίζει και διαγράφεται ο πυρήνας. Ο Φρανσουά περνάει τρεις ώρες προσηλυτισμού («Προσηλυτισμό» ήθελε αρχικά να ονομάσει το μυθιστόρημα του ο Ουελμπέκ) με τον Ρεντιζέ, ισλαμιστή και πρόεδρο του Πανεπιστημίου της Σορβόννης μετά την αλλαγή της κυβέρνησης. Στην προσπάθεια του να τον πείσει να γυρίσει στο Πανεπιστήμιο, ο Ρεντιζέ αμφισβητεί το βάθος του αθεϊσμού τόσο του Φρανσουά όσο και ολόκληρου του δυτικού κόσμου. Εκείνο που πρεσβεύει είναι μια επιστροφή στη μεταφυσική της θρησκείας και στην πίστη στο Θεό. Το κοσμικό κράτος έχει παρακμάσει, ισχυρίζεται, εγκαταλείποντας την ιδέα του θείου και η Ευρώπη έχει αυτοκτονήσει ασπαζόμενη έναν Διαφωτισμό που έχει φθαρεί εδώ και δεκαετίες. Η σωτηρία του Δυτικού κόσμου και του ανθρώπου βρίσκεται στον ασπασμό της μουσουλμανικής θρησκείας, ως της μόνης θρησκείας που δεν είναι ανθρωποκεντρική.
Αλλάζοντας πίστη, ο Φρανσουά θα έχει και άλλα οφέλη πέρα από τα μεταφυσικά: μια καλή θέση στο Πανεπιστήμιο, χρήματα, αξιοπρέπεια και τουλάχιστον δύο συζύγους που δε θα χρειαστεί καν να μπει στον κόπο να επιλέξει. Είναι αυτό το μέλλον δυστοπικό; Δεν είμαι βέβαιη, εφόσον βέβαια μιλάμε για άντρες. Θα υποταχτεί ο Φρανσουά ασπαζόμενος τον ισλαμισμό; Η «υποταγή» είναι μια λέξη που εμφανίζεται μόνο στον τίτλο του μυθιστορήματος και πουθενά άλλου, διατηρώντας την υπόγεια ειρωνεία του βιβλίου και βάζοντας τον αναγνώστη σε μια τροχιά δικών του σκέψεων. Η «Υποταγή» είναι ένα μυθιστόρημα που δημιουργεί προβληματισμούς, ενίοτε και ενόχληση στον άνθρωπο της Δύσης. Καταπιάνεται με ευφυή τρόπο με θέματα που μας αφορούν όλους άμεσα, έχοντας ως πυρήνα την παρακμή της Ευρώπης και την αναζήτηση ενός Θεού που ο Ουελμπέκ πιστεύει ότι μπορεί να χρειάζεται να αναστηθεί.
INFO: Υποταγή, του Μισέλ Ουελμπέκ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας