Νομπέλ Λογοτεχνίας: ίντριγκες, ξεχασμένα βραβεία, στοιχήματα και ελπίδες (του Γιάννη Ν.Μπασκόζου)

του Γιάννη Ν.Μπασκόζου

Η πρόσφατη ανάρτηση της Έρσης Σωτηροπούλου ότι το όνομά της βρίσκεται ψηλά στη λίστα των γραφείων στοιχημάτων (αν και έπεσε αργότερα) τροφοδότησε ένα κύμα δημοσιεύσεων στα κοινωνικά δίκτυα και φούσκωσε τις ελπίδες για ένα νέο Νομπέλ Λογοτεχνίας σε έλληνα λογοτέχνη. Η Έρση Σωτηροπούλου σίγουρα είναι πολύ καλύτερη από κάποιους που  έχουν τιμηθεί και σήμερα τους έχει ξεχάσει η παγκόσμια λογοτεχνική κοινότητα. Κατά καιρούς κάποιοι έλληνες (κυρίως λογοτέχνιδες) ένιωσαν την αύρα της υψίστης λογοτεχνικής δικαίωσης να τους πλησιάζει και να απομακρύνεται με κρότο. Μη ξεχνάμε ότι ψηλά σε αυτή τη λίστα ως φαβορί βρίσκονται για χρόνια ο ιάπωνας Χαρούκι Μουρακάμι, ο ποιητής Άδωνις ενώ για φέτος συζητήθηκαν πολύ και πάλι τα ονόματα του Σαλμάν Ρουσντί, της Μάργκαρετ Άτγουντ αλλά και του Τζέραλντ Μαρνέιν, της ποιήτριας Αν Κάρσον ενω πρώτη στα στοιχήματα είναι η κινέζα Can Xue, της οποία το βιβλίο  Love in the New Millennium ήταν στην μακρά λίστα για το Βραβείο Μπούκερ.

Το Νομπέλ Λογοτεχνίας έχει θεωρηθεί το πιο απρόβλεπτο βραβείο παγκοσμίως. Ποτέ κανείς δεν ξέρει από τι επηρεάζονται οι «σοφοί» σουηδοί ακαδημαϊκοί κριτές. Είναι το λόμπινγκ; Είναι η πολιτική; Είναι οι προσωπικές προτιμήσεις; Είναι κάποιο γενικό σχέδιο στο οποίο υπακούει κάθε φορά η επιτροπή των μελών της Σουηδικής Ακαδημίας; Άραγε η καλή λογοτεχνία παίζει κάποιον ρόλο; Για το τελευταίο υπάρχουν πολλές αμφιβολίες, αφού μια ματιά στον μακρύ κατάλογο των βραβευθέντων κατά καιρούς θα μας οδηγήσει σε ονόματα το έργο των οποίων ουδόλως επηρέασε την παγκόσμια λογοτεχνία και κάποια από αυτά παραμένουν στις σημειώσεις των ιστοριών λογοτεχνίας των χωρών τους και μόνο.

Ποιος θυμάται τη Σουηδέζα Σέλμα Λάγκερλεφ και τις γλυκερές ανθρωπιστικές σελίδες της, τον Ισπανό Χοσέ Ετσεγκαράι υ Εϊζαγκίρε, τότε σπεσιαλίστα του μελοδράματος, τον γερμανό φιλόσοφο Ρούντολφ Οϊκεν, τη γερμανίδα αντιναζίστρια Νέλι Ζαχς και άλλους, ων ουκ έστιν αριθμός, που τιμήθηκαν με το Νομπέλ Λογοτεχνίας αλλά πέρασαν στη λήθη της ιστορίας της λογοτεχνίας;

Παλιές ίντριγκες- σταθερά πάθη

Πριν από μερικά χρόνια είχε δημοσιευθεί στη γαλλική εφημερίδα «Le Monde» η αλληλογραφία μελών της Σουηδικής Ακαδημίας για το Νομπέλ Λογοτεχνίας του 1954. Η μάχη ήταν μεταξύ του Αντρέ Μαλρό και του Αλμπέρ Καμύ, ενώ συνυποψήφιοί τους, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, ήταν ο Αμερικανός Ερνεστ Χεμινγκγουέι και ο ΙσπανόςΡαμόν Μενέντεθ Πιδάλ. Το Νομπέλ πήγε στον Χεμινγκγουέι και οι Καμύ και Μαλρό έμειναν για αργότερα.

Το 1955, παρ’ ότι Μαλρό και Καμύ ήταν και πάλι υποψήφιοι, το πήρε ο άσημος ΙσλανδόςΧάλντορ Λάξνες. Για τον Καμύ είπαν ότι «δεν είχε κάτι καινοτόμο να παρουσιάσει», ενώ για τον Μαλρό, ότι το έργο του «πρέπει να πάρει πιο μυθιστορηματικό χαρακτήρα». Τελικά ο Καμύ θα πάρει το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1957, ενώ ο Μαλρό δεν θα τιμηθεί ποτέ με αυτό.

Τα αμφιλεγόμενα κριτήρια εγείρουν ερωτήματα και για το πώς βραβεύθηκε από το πουθενά με αυτή την ανώτερη διάκριση η Ρουμανογερμανίδα Χέρτα Μίλερ (2009), την οποία θα ξεχάσουμε πολύ γρήγορα, όπως φαίνεται, αλλά και ο Κινέζος Γκάο Ζινγιάν (2000). Πολλοί λένε ότι τα κριτήρια ήταν αμιγώς πολιτικά. Οπως πολιτικά ήταν τα κριτήρια της απονομής του Νομπέλ στον Τσόρτσιλ (1953) για τα Απομνημονεύματά του και στον ειρηνιστή φιλόσοφο Μπέρτραντ Ράσελ (1950). Και γιατί άραγε κυριάρχησαν αυτά τα πολιτικά κριτήρια τότε και όχι το 2010, που το πήρε ο πολύ καλός περουβιανός πεζογράφος Μάριο Βάργκας Λιόσα;

Αν υπολογίσουμε ότι λογοτεχνικά μεγέθη που επηρέασαν την παγκόσμια λογοτεχνία (Κάφκα, Μπροχ, Πάουντ, Μούζιλ, Τζόις, Μπόρχες, Πεσόα, Καλβίνο, και από τους ζώντες ο Ροθ, ο Κούντερα, ο Οστερ, ο Πίντσον και άλλοι πολλοί) δεν έχουν τιμηθεί, αλλά και πόσο μικρά είναι τα μεγέθη του Ισραηλινού Σμούελ Γόσεφ Ανιον (1966), των Σουηδών Χάρι Μάρτινσον και Εϊβιντ Γιόνσον που έλαβαν το Νομπέλ από κοινού το 1974, ενώ ζούσαν π.χ. ο Μπόρχες, ο Καλβίνο κ.ά., εκτός από τα πολιτικά αμφισβητούνται και τα λογοτεχνικά κριτήρια των σουηδών ακαδημαϊκών. Πώς είναι δυνατόν να δίνεις το μεγάλο αυτό βραβείο στον Λε Κλεζιό (2008) όταν στη Γαλλία γράφει πολιτογραφημένος ως Γάλλος ο Τσέχος Μίλαν Κούντερα, κορυφαίος λογοτέχνης που επηρέασε με τα μυθιστορήματά του αλλά και τη σκέψη του το σύγχρονο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα;

Το σκάνδαλο του 2017

Τον Νοέμβριο του 2017, αποκαλύφθηκε στον σουηδικό Τύπο ότι ο σύζυγος ενός από τα μέλη της ακαδημίας είχε κατηγορηθεί για κατά συρροή σεξουαλική κακοποίηση, σε επιθέσεις που φέρεται να λάμβαναν χώρα για περισσότερα από 20 χρόνια. Επρόκειτο γα τον Jean-Claude Arnault, Γάλλο φωτογράφο και επιχειρηματία, παντρεμένος με την ποιήτρια και ακαδημαϊκό Katarina Frostenson. Εκτός από τις κατηγορίες για επίθεση εναντίον του, το ζευγάρι κατηγορείται για κατάχρηση χρηματοδότησης από τις ακαδημίες. Ο Arnault έχει αρνηθεί όλες τις κατηγορίες και ο Frostenson αρνήθηκε να σχολιάσει.

Η ακαδημία έχει παραλύσει από το σκάνδαλο, το οποίο ακολούθησε σωρεία παραιτήσεων και αποβολών. Έξι από τους Δεκαοκτώ έχουν αποσυρθεί από οποιοδήποτε μέρος των διαβουλεύσεών του Ιδρύματος και  άλλοι δύο αναγκάστηκαν να το κάνουν. Σύμφωνα με ένα ανώτερο στέλεχος της ακαδημίας, ο άνθρωπος που ευθυνόταν  για την ηθική παρακμή του ιδρύματος –μέσω των «σάπιων φαλλοκρατικών αξιών και της αλαζονικής του υπεροχής»– είναι ο κριτικός και ιστορικός Horace Engdahl, πρώην γραμματέας της ακαδημίας.

Ο Arnault και ο Frostenson επωφελήθηκαν επίσης για χρόνια από τις επιδοτήσεις της ακαδημίας σε ένα καλλιτεχνικό κλαμπ που ανήκαν και διοικούσαν μαζί. Επιπλέον, ο Frostenson έχει κατηγορηθεί ότι διέρρευσε τα ονόματα των νικητών των βραβείων λογοτεχνίας στον Arnault, με αποτέλεσμα να τοποθετηθούν μεγάλα στοιχήματα με μπουκ στο Παρίσι.

To σκάνδαλο του 2019

Το 2019 το Νομπέλ μοιράστηκε εξ ημισείας στην Όλγα Τοκάρτσουκ και τον Πίτερ Χάντκε. Το βραβείο στον Χάντκε ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών καθώς ο συγγραφέας ήταν αρνητής της γενοκτονίας της Βοσνίας και υποστηρικτή του πρώην προέδρου της Σερβίας Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς.  Εκατοντάδες άνθρωποι διαδήλωσαν έξω από την τελετή στη Σουηδία και σχεδόν 60.000 υπέγραψαν αίτηση ζητώντας από τη Σουηδική Ακαδημία να ανακαλέσει το βραβείο. Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι οι κυβερνήσεις της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Κοσσυφοπεδίου και της Τουρκίας εξέδωσαν επίσημη καταδίκη του βραβείου, ενώ οι πρεσβευτές της Αλβανίας, της Βοσνίας, της Κροατίας, του Κοσσυφοπεδίου, της Βόρειας Μακεδονίας και της Τουρκίας μποϊκόταραν την τελετή απονομής.

Οι άγνωστοι

Τα ονόματα των βραβευμένων στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα φανερώνουν ότι ελάχιστοι από αυτούς επηρεάζουν σήμερα τη λογοτεχνία, τον τρόπο γραφής, το στυλ, ή ότι διασώζεται από αυτούς κάτι ιδιαίτερο και προσωπικό. Για παράδειγμα: Τέοντορ Μόμσεν, γερμανός κλασικιστής με βασικό έργο στο ρωμαϊκό δίκαιο. Φρεντερίκ Μιστράλ, κυριότερο έργο του η λεξικογραφία –υπάρχει και προτομή του (για λόγους που αγνοώ) στην Καλλιθέα. Ρούντολφ Οϊκεν, γερμανός φιλόσοφος. Πάουλ Γιόχαν Λούντβιχ φον Χάιζεν, με σπουδαιότερο έργο του τα Παιδιά του κόσμου – στα ελληνικά κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του Αντρέα Ντέλφιν, μια βενετσιάνικη νουβέλα. Καρλ Γκούσταβ Βέρνερ φον Χάιντενσταμ, με κυριότερο μυθιστόρημά του Το δέντρο των Φόλκουνγκς, επική ιστορία μιας ομάδας σουηδών οπλαρχηγών του Μεσαίωνα. Καρλ Αδόλφος Γκγιέλερουπ, δανός ποιητής. Βλάντισλαβ Ρέιμοντ, πολωνός συγγραφέας κτλ.

Στο δεύτερο μισό του αιώνα υπάρχουν πιο αναγνωρίσιμα πρόσωπα, αλλά ανάμεσά τους πολλά που δεν κατάφεραν τίποτε περισσότερο από το να απασχολήσουν τα μέσα ενημέρωσης για λίγες ημέρες μετά τη βράβευσή τους. Τέτοια είναι: Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, ισπανός συμβολιστής ποιητής. Νέλλυ Ζαχς, γερμανίδα ποιήτρια που βραβεύτηκε μαζί με τον Ισραηλινό Σμούελ Γιόσεφ Ανιον το 1966 σε μια εμφανή προσπάθεια πολιτικής σημειολογίας από μέρους της Σουηδικής Ακαδημίας. Η ίδια κατά κάποιον τρόπο επιβεβαίωσε την πολιτική σκοπιμότητα λέγοντας πως «ο Ανιον εκπροσωπεί το Ισραήλ, ενώ εγώ εκπροσωπώ την τραγωδία του εβραϊκού λαού». Γιάροσλαβ Σέφερτ, τσεχοσλοβάκος αντιφρονών ποιητής

Και όσα κερδίσαμε από το Νομπέλ

Βεβαίως κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα τιμήθηκαν μεγάλοι και σπουδαίοι για το έργο τους συγγραφείς, όπως ο μεξικανός ποιητής Οκτάβιο Πας, ο γιαπωνέζος μυθιστοριογράφος Κενζαμπούρο Οε, ο ρώσος ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι, ο δημοφιλής κολομβιανός πεζογράφος Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο αγγλικής υπηκοότητας, εβραϊκής καταγωγής και γερμανόφωνος Ελίας Κανέτι, ο Ούγγρος Ιμρε Κέρτες, που το εξαιρετικό έργο του διαδόθηκε πολύ μετά το βραβείο. Μάθαμε και διαβάσαμε σπουδαίους συγγραφείς όπως η Λουίζ Γκλικ, η Άλις Μονρό, η Όλγα Τοκάρτσουκ που πιθανόν θα αγνοούσαμε για καιρό.

Αυτοί όμως δεν είναι ο κανόνας, αλλά η εξαίρεση. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα είχε κυρίως ελάσσονες συγγραφείς, προξενώντας πολλά ερωτηματικά σχετικά με τα κριτήρια της Σουηδικής Ακαδημίας. Τέτοια που δικαιώνουν ίσως τα δύο μέλη της που είχαν παραιτηθεί όταν πρωτοθεσπίστηκε το βραβείο Νομπέλ λέγοντας ότι θα καταντήσει ένα «κοσμοπολίτικο λογοτεχνικό δικαστήριο», υπονοώντας την επικράτηση αμφιλεγόμενων κριτηρίων.

Οι Ελληνες και το παρασκήνιο
Από τις λίγες φορές που είχαν προταθεί Ελληνες ήταν: το 1929, όταν υποψήφιος ήταν ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, αλλά το Νομπέλ πήγε στον Τόμας Μαν. Το 1950 υπήρχαν δύο υποψηφιότητες, του Αγγελου Σικελιανού και του Νίκου Καζαντζάκη, αλλά ενώ συνυποψήφιοί τους ήταν σπουδαίοι λογοτέχνες, όπως ο Φόκνερ, ο Καμύ, ο Γκράιαμ Γκριν, ο Χεμινγκγουέι, η Κάρεν Μπλίξεν, το πήρε για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας ο Ράσελ. Ακόμη και το Νομπέλ Λογοτεχνίας στον Οδυσσέα Ελύτη (1979) λέγεται ότι ενείχε πολιτική σκοπιμότητα. Τέλος, το 1963 Νομπέλ Λογοτεχνίας είχε απονεμηθεί στον Γιώργο Σεφέρη.

Η περίπτωση Καζαντζάκη ήταν ξεχωριστή, καθώς ήταν πολύ γνωστός και παραμένει ο πιο αναγνωρίσιμος έλληνας πεζογράφος του προηγούμενου αιώνα. Η Ελληνική Ακαδημία δεν θα μπορούσε να τον προτείνει, αφού την προηγούμενη χρονιά είχε απορρίψει την υποψηφιότητά του για μέλος της και είχε προκρίνει τον Σωτήρη Σκίππη. Εξάλλου θεωρούσε τον Καζαντζάκη και τον συνυποψήφιό του Σικελιανό κομμουνιστές και υπόλογους για τα Δεκεμβριανά. Αντί για τον Καζαντζάκη είχε προτείνει στη Σουηδική Ακαδημία τον Γεώργιο Βουγιουκλάκη.

Γράφει για τον τελευταίο ο Πάτροκλος Σταύρου: «Στην Εθνική Βιβλιοθήκη υπάρχει δελτίο με τα έργα του: «Το φάντασμα της γυμνής γυναίκας» το 1930, «Το φιδίσιο βλέμμα» το 1931, «Ο ξένος» το 1936, «Η Μαντάμ Εύα» και «Οι πουλητές» το 1946 και «Η πράσινη οχιά» το 1962. Φιδίσια βλέμματα και γυμνά φαντάσματα και πράσινες οχιές. Για πράσινα άλογα δεν ξέρω αν έγραψε. Δεν είναι δυνατό να ήταν άμοιρος της ατιμίας κατά του Καζαντζάκη».

Για να αποτραπεί ένα κλίμα που είχε διαμορφωθεί υπέρ της υποψηφιότητας του Καζαντζάκη (τον υποστήριζε η Νορβηγική Εταιρεία Λογοτεχνών, αρκετά μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας, ο Αλμπέρ Καμύ και άλλες προσωπικότητες) είχε μεταβεί στη Σουηδία ο υπερσυντηρητικός ακαδημαϊκός Σπύρος Μελάς, σφόδρα πολέμιος του κρητικού συγγραφέα, που όπως λέγεται κατάφερε με τη βοήθεια του τότε έλληνα πρεσβευτή στη Σουηδία να ματαιώσει τη βράβευση του κρητικού συγγραφέα.