του Γιάννη Ν. Μπασκόζου
Το συνέδριο που οργάνωσε ο καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας και η Ευρωπαική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών στη Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (Παρασκευή και Σάββατο 12 και 13 Απρίλιου 2024) για την Ελληνική Λογοτεχνία του 21ου αιώνα ήταν κατά κάποιο τρόπο η συνέχεια του περσινού συνεδρίου του Αναγνώστη με το ίδιο θέμα, διευρυμένο και με παράλληλες θεματικές. Όσοι το παρακολούθησαν (λιγότεροι από ότι περίμενα μιας και ο Νιάρχος είναι μακριά από το κέντρο με δύσκολη πρόσβαση, γεγονός που λειτουργεί αποτρεπτικά) είχαν την ευκαιρία να δουν το πως εξελίσσεται η νεότερη πεζογραφία και ποίηση σε ένα ανενεργό θεσμικά, και ορισμένες φορές, αδιάφορο ή και εχθρικό περιβάλλον.
Τα πιο ενθαρρυντικά στοιχεία είναι ότι στις δύο αυτές δεκαετίες του αιώνα μετράμε μεγάλες ομάδες/ γενιές ποιητών/τριων και πεζογράφων που κινούνται πολύ διαφορετικά από ότι οι προηγούμενες. Πολλοί/ες από αυτούς ξεχωρίζουν για τη διακριτή φωνή και το προσωπικό όραμα. Για τους πεζογράφους έγινε μεγάλη κουβέντα. Επισημάνθηκε ότι κινούνται άνετα μεταξύ Αθήνας και των άλλων μεγάλων πόλεων του κόσμου, είναι πολύγλωσσοι, συνδυάζουν το τοπικό με το παγκόσμιο. Τονίστηκε, όμως, ότι η ελληνική λογοτεχνία δυσκολεύεται ή σνομπάρει την ένταξη, τη συζήτηση και τη γόνιμη αντιπαράθεση με αυτήν των άλλων βαλκανικών χωρών. Προτιμά να μιλήσει απευθείας με την Στοκχόλμη και το Τέξας παρά με τα Σκόπια ή τα Τίρανα. Από την άλλη μεριά ο Γιώργος Περαντωνάκης ανέφερε δείγματα ελλήνων λογοτεχνών που καταργούν τα σύνορα και που εμπνέονται δημιουργικά με στόρυ που διαδραματίζονται ανάμεσα σε ελληνικές και γειτονικές πόλεις (Πρέσπες, Βουλγαρία, Ανατολική Θράκη, Αλβανία κλπ).
Από τον Νίκο Μάντη επισημάνθηκε ότι μερικές φορές η νέα γενιά εκφράζεται με προνεωτερικά πρότυπα (π.χ. στο ιστορικό μυθιστόρημα) ενώ αλλού είναι προχωρημένη και κινείται παράλληλα με την εποχή της. Το θέμα της πραγματικότητας και πως αυτή παρουσιάζεται λογοτεχνικά ήταν στο επίκεντρο πολλών συζητήσεων. Η Βίβιαν Στεργίου, εκφράζοντας τη νεότερη ομάδα πεζογράφων,σημείωσε ότι αυτό που σπάει τα σύνορα δεν είναι τόσο το θέμα όσο η οπτική. «Γράφουμε γι αυτά που μας καίνε, για τα μέρη που ζούμε». Σε κάθε περίπτωση είναι μια γενιά ώριμη ακόμα και μέσα στην ανασφάλεια της, σε αυτό το «αποκεντρωμένο, φυγόκεντρο χάος».
Γεγονός είναι ότι οι νεότεροι πεζογράφοι εκφράζονται με πολλαπλούς τρόπους. Ο καθηγητής Κώστας Καραβίδας επεσήμανε πολλούς από αυτούς δίνοντας έμφαση στην μυθοπλασία τεκμηρίων, autofiction, faction κ.τ.λ. Μια ιδιότυπη έκφραση της νεότερης μυθοπλασίας παρουσιάζεται στο νέο αστυνομικό μυθιστόρημα, όπου έχουμε πραγματικά νέα δεδομένα.
Οι νέοι ποιητές/τριες εμφανίζονται πολύ πιο δυναμικά συσπειρωμένες γύρω από μικρούς εκδοτικούς οίκους, περιοδικά και οργανωμένες εκδηλώσεις. Επίσης έχουν πολύ καθοριστικό στο περιεχόμενο τους το πολιτικό χρώμα και μια αντίσταση )όχι υποχρεωτικά πολιτική) στο γενικό κλίμα της πολιτικο/οικονομικής συναίνεσης (Κωνσταντίνα Κορρυβάντη). Κάτι που φυσικά δεν το ερμηνεύουν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Ένα μεγάλο τμήμα της νέας ποιητικής γενιάς ασχολείται με τα θέματα ταυτότητας και δικαιωμάτων (Βαρβάρα Ρούσσου), ένώ ένα άλλο εκφράζεται δυναμικά και ακτιβιστικά (Παναγιώτης Ιωαννίδης). Το θέμα των κριτηρίων έμεινε ανοικτό καθώς όπως παρατήρησαν πολλοί σύνεδροι οι θεματικές δεν μπορούν να αποτελούν αξιολογικά κριτήρια της τέχνης.
Ενδιαφέρουσες ήταν και οι ομιλίες γύρω από θεματικές που καθορίζουν το γενικότερο πεδίο ανάπτυξης του βιβλίου, της αγοράς και τελικά τις αναγνωστικές συμπεριφορές. Ο μελετητής Παναγιώτης Κάπος επεσήμανε τις νέες πρακτικές που ακολουθούν οι εκδοτικές επιχειρήσεις, την εισαγωγή νέων τεχνολογιών, τις ομάδες που επηρεάζουν την εκδοτική αγορά,την κυριαρχία της οικονομίας. Έμειναν χωρίς να συζητηθούν οι στρεβλώσεις της ελληνικής αγοράς όπως η αδιαφάνεια στις πωλήσεις, η «τάση» πολλών εκδοτών να παραβλέπουν τα πνευματικά δικαιώματα, οι χαμηλές αμοιβές μεταφραστών, διορθωτών και επιμελητών, η αδυναμία της πολιτείας να πάρει μέτρα προστασίας του βιβλίου κ.ά. Οι εκδότες – πλην δύο- έδειξαν με την απουσία τους το σχετικό ενδιαφέρον τους.
Κι ενώ οι τζίροι των βιβλίων αυξήθηκαν (από 450.000 τιράζ τίτλων το 2000 σε 1,5 εκατομμύριο το 2023), η αγορά δεν φάνηκε να καλυτερεύει.Η Μικέλα Χαρτουλάρη τόνισε την διαχρονικά κρατική απροθυμία να υπάρξει μια συγκεκριμένη στρατηγική για το βιβλίο στη χώρα. Σαν συνέχεια έγινε μεγάλη συζήτηση για την απουσία κεντρικής πολιτικής για το βιβλίο, ή έλλειψη του ΕΚΕΒΙ (με ερωτηματικά για το νέο Κέντρο Βιβλίου που ετοιμάζεται), η απουσία βιβλιοθηκών και η αμφίσημη πορεία της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη (Λαμπρινή Κουζέλη).
Τα κοινωνικά δίκτυα βρέθηκαν και αυτά μέσα στο πλαίσιο των συζητήσεων του συνεδρίου, αν και επισημάνθηκε ότι οι πολύ νέες γενιές έχουν εγκαταλείψει το fb και κινούνται προς άλλα κοινωνικά μέσα. Οι Λέσχες Ανάγνωσης όπως και τα μικρά βιβλιοπωλεία είναι εστίες αναγνωστικής όασης με τα όποια προβλήματα αντιμετωπίζουν.
Το θέμα της τεχνητής νοημοσύνης, τελευταίο στο πάνελ του συνεδρίου, προσέλκυσε μεγάλο ενδιαφέρον (Γιώργος Χατζηβασιλείου). Φάνηκε πάντως ότι είμαστε ακόμα ανέτοιμοι να δούμε το πως αυτό θα επηρεάσει τη λογοτεχνική δημιουργία.
Συμπερασματικά θα έλεγα πως κλείνουμε 23 χρόνια στον νέο αιώνα και έχουμε μπροστά μας μια ζωντανή, κινούμενη, πολυτροπική λογοτεχνική δημιουργία, πράγμα που μας γεμίζει αισιοδοξία. Το συνέδριο αυτό ανέδειξε μεταξύ άλλων και την ανάγκη να συζητάμε περισσότερο και να απαιτούμε λύσεις.
