«Γκρούφαλο», ένα «φριχτά» ευγενικό ή ένα «τρομακτικά» ευγενικό βιβλίο (Συζητούν Μαρία Τοπάλη- Νίκη Κωνσταντίνου Σγουρού)

Η Μαρία Τοπάλη και η Νίκη Κωνσταντίνου Σγουρού συζητούν για ένα πολύ γνωστό βιβλίο για παιδιά μικρής ηλικίας,  ιδιαίτερα δημοφιλές στην Αγγλία, γραμμένο με ρίμα με ευφάνταση ανθρωποποίηση ζώων.

Η Μαρία στη Νίκη:

Φαίνεται ότι πέρασαν (κιόλας) 25 χρόνια από τότε που δημιουργήθηκε αυτό το πετυχημένο βιβλίο· θυμάμαι καλά τον εαυτό μου να το διαβάζει σε κάτι πολύ μικρά κοριτσάκια πριν καμιά δεκαπενταριά χρόνια, στα αγγλικά. Στην Αγγλία έγινε πολύ γρήγορα δημοφιλές- το είδαμε και ως θεατρική παράσταση το 2009/10, και όοοοολα τα πιτσιρίκια ξέρανε απέξω τις ατάκες, από τα βιβλία. Στην Αγγλία, ειρήσθω εν παρόδω, παιδιά και γονείς ξέρουν πολλά πράγματα απέξω και τα λένε ή τα τραγουδάνε στις παραστάσεις, μαζί με τους ηθοποιούς. Ναι, ζηλεύω, ζηλεύω τρομερά. Κι εμείς θα μπορούσαμε.

Αν θέλω όμως να είμαι ακριβής, δεν θυμάμαι ακριβώς τον εαυτό μου να το διαβάζει στις κόρες μου: στην πραγματικότητα, έχω απομνημονεύσει το στιχουργημένο κείμενο. Όπως έχω απομνημονεύσει τις πονηρόφατσες των ζώων. Έχω απομνημονεύσει (νομίζω και τα παιδιά μου το ίδιο) ένα σωρό στίχους και στιχάκια και από τα άλλα βιβλία στα οποία συνέπραξε αυτό το αχτύπητο ντουέτο, η βρετανή Ντόναλτσον και ο γερμανός Σέφλερ. Δεν θα ήξερα ποιο βιβλίο να πρωτοδιαλέξω, αν με ρωτούσες ποιο από όλα είναι το καλύτερο. Το Γκράφαλο σίγουρα είναι το πιο γνωστό, αλλά όλα ήταν ένα κι ένα. Βλέπεις; Το λέω «Γκράφαλο», όπως προφέρεται στα αγγλικά. Καταλαβαίνω ότι ο μεταφραστής στα ελληνικά επέλεξε να το πει «Γκρούφαλο» για να ακολουθήσει, υποθέτω, τα βήματα του παιχνιδιού στα οποία βάδισε η Ντόναλτσον για να συνθέσει το όνομα του τεράστιου, τρομαχτικού αλλά και πολύ χαζούλη ήρωά της. Ήθελε (η Ντόναλτσον) το πλάσμα αυτό αφενός να θυμίζει κάτι τεράστιο, σαν το βουβάλι (μπάφαλο), αλλά να είναι αφετέρου ένα εντελώς επινοημένο πλάσμα, που κανονικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει παρά μόνο στη φαντασία: και παρήχησε το «μπάφαλο» σε «γκράφαλο». Οπότε ο έλληνας μεταφραστής (Φίλιππος Μανδηλαράς) θα σκέφθηκε, υποθέτω, «μπούφαλος», «μπούφαλο», άρα «γκρούφαλο», αλλά από πού; Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα τέτοια ελληνική λέξη και το βουβάλι είναι ήδη μια λέξη που αποστασιοποιείται πολύ ηχητικά. «Μπούφαλο» λέγονται μόνο κάτι μπεργκεράδικα, νομίζω.

Γενικά, έχω λίγο παράπονο από τη μετάφραση στα ελληνικά. Γι’ αυτό τολμώ να παραθέσω το πρωτότυπο εδώ, μιας και υπάρχει ελεύθερο σαν φιλμάκι με καρτούν στο youtube. Ας το ακούσουν οι αναγνώστριες και οι αναγνώστες, για του λόγου μου το αληθές. Είναι οι πιο τέλειες, πονηρές, τσαχπίνικες ρίμες- πολύ φυσικό να έχουν γραφτεί στη μνήμη μου για πάντα. Και δημιουργούν απίστευτη χημεία με την πονηριά και την τσαχπινιά των σκίτσων. Όλα τα ζώα είναι λίγο χαζούλικα και λίγο πονηρά. Ακόμα και το ποντίκι κινδυνεύει για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου να πιαστεί στην ίδια του τη φάκα, στην παγίδα του πλάσματος που επινόησε. Φυσικά, η Ντόναλτσον δεν χάνει καμία ευκαιρία για να παίξει με την αγγλική γλώσσα. Δεν λέει, ας πούμε, «Είναι πολύ ευγενικό εκ μέρους σου, Αλεπού». Λέει  «it´s terribly kind of you, Fox». Με την κουκουβάγια πάει να το διορθώσει ο μεταφραστής με το «φοβερά» («it’s frightfully nice of you, owl»), αλλά είναι φανερό ότι φοβάται να παίξει στ’ αλήθεια με τη γλώσσα. Τίποτε δεν μας εμποδίζει, όταν μιλάμε μεταξύ μας παιχνιδιάρικα, να πούμε «φρικτά ευγενικό», και «τρομαχτικά» ευγενικό.

Και ήθελα τη Μαριανίνα Κριεζή να αποδώσει τις ρίμες στα ελληνικά και να γίνει χαμός, το ομολογώ. Το βιβλίο είναι κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της.

Όπως και να ’ χει, και μόνο για την ιδέα, για την ιστορία του πονηρού ποντικού με την απίστευτη ευελιξία, με το μυαλό που συνέχεια κάτι μηχανεύεται για να επιβιώσει, και μόνο για τα σκίτσα του Σέφλερ που είναι σαν να κοιτάζουν από μέσα και να φωτίζουν τα λόγια της Ντόναλτσον, αξίζει το βιβλίο. Επίσης θα σύστηνα στην καθεμιά και στον καθένα να ρίξει μια ματιά στο βιογραφικό της Ντόναλτσον, υπάρχει άφθονο υλικό στο διαδίκτυο. Δεν θέλω να πω εδώ κάτι περισσότερο, εκτός ίσως από το ότι ήταν μορφωμένη ποιητικά, από πολύ νωρίς. Δεν γράφεις τόσο καλά παιδικά στιχάκια, αν δεν έχεις γερές βάσεις στην ποίηση, και μάλιστα την παραδοσιακή. Να τα λέμε και αυτά. Γιατί στη χώρα μας φαίνεται να επικρατεί συχνά η αντίληψη ότι τα στιχάκια για παιδιά είναι κάτι εύκολο και πρόχειρο και δεν απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες. Το αποτέλεσμα είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που πετυχαίνει η Ντόναλτσον. Όχι μόνο δεν «γράφουν» στο μυαλό οι κακοφτιαγμένοι, άνοστοι στίχοι, αλλά κάνουν τα παιδιά να μισήσουν και το διάβασμα και την ποίηση. Θεωρείς ότι υπερβάλλω;

Η Νίκη στη Μαρία:

Μακάρι να έλεγε «φριχτά» ευγενικό και «τρομακτικά» ευγενικό. Μακάρι να βλέπαμε γραμμένες τέτοιες φράσεις πιο συχνά στα ελληνικά παιδικά βιβλία. Και έχει κάπως πλάκα αν σκεφτεί κανείς πόσα τέτοια λένε τα παιδιά από μόνα τους. Και ειδικά όταν είναι πιο μικρά ή όταν προσεγγίζουν πρώτη φορά τα ελληνικά του σχολείου. Πόσο ποιητικά μιλάνε, πόσα φαινομενικά αταίριαστα και αστεία κατασκευάζουν. Δεν ξέρω αν η βάση είναι στην (παραδοσιακή) ποίηση – δεν διαφωνώ, μου φαίνεται πολύ λογικό – αλλά δεν ξέρω, δεν το έχω σκεφτεί. Νομίζω πως δεν έχω στο μυαλό μου κανένα άλλο παιδικό ποίημα πέρα από τα τραγουδιστά της Λιλιπούπολης και των Μυστικών του Κήπου γραμμένο στα ελληνικά που να το ξέρω και να το αγαπώ. Και τους παιδικούς στίχους του Φοίβου Δεληβοριά που γνώρισα όμως αρκετά μεγάλη. Λες να ξεχνάω κάτι και να γίνομαι άδικη; Αν θυμάται η μαμά μου, ας σχολιάσει!

Για μένα η επιτυχία βρίσκεται στην παρατήρηση των (παιδικών) συμπεριφορών: νιώθω πως το δίδυμο των Ντόναλντσον και Σέφλερ το κάνουν εξαιρετικά. Ειδικά στην εικονογράφηση, ενώ αποτυπώνονται ζώα, βλέπεις καθαρά ανθρώπινα παιδικά βλέμματα. Εκείνο το ύφος! Την απόλυτη πονηρόφατσα. Το έχω ξαναπάθει αυτό με τον Σέφλερ διαβάζοντας την αγαπημένη μου σειρά με τον Τικ και την Τέλα και τη λατρεμένη Λιμνούλα (εκδόσεις Ίκαρος, 2012). Οι ήρωες είναι λαγός και ποντίκι, αλλά όχι, είναι νήπια. Κανονικά νήπια με τα οποία μπορούν να ταυτιστούν όλα τα νήπια. Είναι ίσως εύκολο να δεις τον εαυτό σου σε ένα μικρό ζωάκι.

Πίσω στο Γκρούφαλο, λοιπόν. Είναι άνοιξη, περίπου τέσσερα χρόνια πριν, και βρέχει τρομερά και χειμωνιάτικα, ζω στο Εδιμβούργο. Είμαι έξω και αναζητώ καταφύγιο σε ένα από αυτά τα τεράστια βρετανικά βιβλιοπωλεία που μέσα έχουν τα πάντα μαζί και με άπειρα βιβλία. Περνάω ώρα στη μοκέτα του παιδικού τμήματος. Φεύγοντας -λιγότερο λυπημένη- αγοράζω ένα πακέτο με αυτοκόλλητα, το οποίο διαλέγω επειδή τα ζωάκια που είναι τυπωμένα μου φαίνονται εξαιρετικά οικεία, συμπαθέστατα και αστεία. Κολλάω ποντίκι και κουκουβάγια σε διάφορα σημεία. Αλεπού στο σημειωματάριο. Δυσκολεύομαι με αυτό το μεγάλο καφέ πλάσμα που δεν μπορώ να κατατάξω, όμως νιώθω πως το συμπαθώ. Σε επόμενη επίσκεψη αναζητώ και διαβάζω το βιβλίο, μπορώ πια να αναγνωρίσω τους ήρωες στο πακέτο των αυτοκόλλητων. Τους συμπαθώ πολύ, διασκεδάζω. Συστήνω θερμά αυτό το βιβλίο και στην ελληνική επετειακή του έκδοση, κι ας μη λέει τρομερά ευγενικό.

Α και επειδή εγώ δεν έχω καμία έμφυτη τάση προς την προφορά των λέξεων και επειδή θα γελάσεις σίγουρα, σου παραδέχομαι πως βλέποντας το αγγλικά γραμμένο Gruffalo, αφού δεν μου το διάβασε κανείς φωναχτά, αλλά εγώ στον εαυτό μου, αυτόματα το κατέγραψα ως ΓκΟΥφαλο.

Τζούλια Ντόναλντσον και Άξελ Σέφλερ, Το Γκρούφαλο, Επετειακή έκδοση με επιπλέον υλικό, Μετάφραση: Φίλιππος Μανδηλαράς, Εκδόσεις Πατάκη, 2024