του Δημήτρη Σαραφιανού (*)
Αν στο παρελθόν ο Πύργος Μπαζαίου, στη Νάξο, φιλοξένησε εκθέσεις που αγκαλιάζονταν από τη ζωντανή του σάρκα, αναδεικνύοντας την πρωταγωνιστική του αύρα, αυτή τη φορά η συγκλονιστική έκθεση Φώσφορος/Έσπερος έρχεται σαν κεραυνός να διαρρήξει τις βεβαιότητές μας, μαζί με τον φλοιό του πύργου, για να φτάσει στη βαθύτερη, υπαρξιακή ουσία των ερωτημάτων μας.
Ως γνωστόν, το άστρο της αυγής και του εσπερινού είναι ο ίδιος πλανήτης, η Αφροδίτη. Το γεγονός αυτό έχει χρησιμεύσει σε πολλές περιπτώσεις (και ο Φρέγκε είναι η πιο γνωστή από αυτές) για να αμφισβητήσει τις θεωρίες της ταυτότητας και της επιστήμης της λογικής.
Το ίδιο ζήτημα τίθεται στον βαγκνερικό Τανχόυζερ. Η κλασική ερμηνεία τοποθετεί τον ήρωα στο κέντρο του διλήμματος μεταξύ του σαρκικού έρωτα, που γνωρίζει δίπλα στη θεά Αφροδίτη, και του εξιδανικευμένου πλατωνικού έρωτα, που εκπροσωπεί η νεαρή παρθένα Ελισάβετ, η οποία μεσολαβεί με τον θάνατό της για τη σωτηρία της ψυχής του αμαρτωλού ήρωα, στον οποίο ο ίδιος ο Πάπας αρνείται να δώσει άφεση αμαρτιών. Όμως στο έργο είναι ο Έσπερος, η Αφροδίτη δηλαδή, που καλείται για να προστατεύσει την ψυχή του αγνού κοριτσιού στο επουράνιο ταξίδι του. Αυτή η επίκληση, ίσως μια από τις ωραιότερες άριες του Βάγκνερ, αποδομεί διαρκώς τον μανιχαϊσμό του ανδρικού βλέμματος, που και στην ελληνική παράδοση μάς έχει δώσει χαρακτηριστικά δείγματα κατάταξης και τοποθέτησης της γυναίκας «στη θέση που της αρμόζει», αφού εκμετάλλευση και εξιδανίκευση είναι όψεις του ίδιου βλέμματος. Φυσικό επακόλουθο να ανέβει κάποτε και η παράσταση όπου Αφροδίτη και Ελισάβετ είναι το ίδιο πρόσωπο, που λύνει ή μαζεύει τα μαλλιά της ανάλογα με τον ρόλο (από την Kirsten Harms, το 2008).
Αυτό το κατατάσσον βλέμμα, που βέβαια με την εξουσία έχει περισσότερη σχέση παρά με το επιστημονικό της κέλυφος, αποτελεί το χαρακτηριστικό σύμβολο της αιώνιας τάξεως, της σταθερότητας, της κυβερνησιμότητας. Η διπλή ταυτότητα του Έσπερου/Φώσφορου, ή άλλως Εωσφόρου, αποδομεί τις βεβαιότητες. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι ο Εωσφόρος, όπως κι ο Προμηθέας, αποτέλεσε ένα θετικό καταρχάς σύμβολο διατάραξης της αιώνιας (θείας) τάξης την εποχή των αστικών επαναστάσεων (από τον Φάουστ μέχρι την Επανάσταση των αγγέλων του Ανατόλ Φρανς) για να επιστρέψει στη συνέχεια στο πυρ το εξώτερον.
Αυτή η αποδόμηση είναι κατεξοχήν παρούσα στο έργο του Κlaus Pfeiffer. Η πτώση του Ικάρου δεν είναι η τιμωρία για την ύβρι του, αλλά η δονκιχωτική στιγμή που η πτήση έχει γίνει, έστω και στιγμιαία, πραγματικότητα. Ο Θωθ, ο αιγύπτιος θεός-πουλί, δεν είναι ο Τρισμέγιστος Ερμής, ο θεός των ιερών κειμένων, φύλακας της επιστημονικής και μαγικής γνώσης, αλλά, όντας αυτός, είναι ο Ίκαρος, ο άνθρωπος-πουλί, ο φύλακας του αληθινού νοήματος, αυτός που ζυγίζει τις ψυχές και από την ελαφρότητά τους, από τη διάθεσή τους για ζωή, καταλαβαίνει ποιες αντιλήφθηκαν το νόημα του θανάτου. Το πλοίο των τρελών δεν είναι πια μια αλληγορία της κακής διακυβέρνησης λόγω του ατομισμού και της μονομέρειας του κάθε μέλους του πληρώματος, όπως στον Πλάτωνα ή (με τον πιο υπαρξιακό τρόπο του) στον Ιερώνυμο Μπος. Γίνεται ένα πραγματικό πανηγύρι πτήσεων, όπου η εν πρώτοις αναρχική όψη του κρύβει το γεγονός ότι όλοι, μα όλοι, έχουν επιδοθεί στον ίδιο σκοπό της εφόδου στον ουρανό.
Τα έργα του λιθουανικού ζευγαριού Diana Radavičiūtė και Saulius Valius, φίλων του Pfeifer, που έρχονται να ανοίξουν μαζί του διάλογο κι ας απουσιάζει αυτός, νεκρός κι όμως ζωντανός μέσα από τα έργα του, μέσα από την ελαφρότητα της ψυχής του, πετυχαίνουν απόλυτα το στόχο τους.
Ένα από τα χαρακτηριστικότερα ρητά του Pfeifer, αυτής της αιθέριας ψυχής που βρήκε καταφύγιο στην Νάξο, ήταν ότι δεν πρέπει να σκοτώνουμε το ουράνιο τόξο. Και τα έργα του πράγματι βρίθουν από αυτό το σύμβολο, σε μια σειρά λεπταίσθητων αερικών μορφών, που διαθλούν το αξιώτικο φως. Αυτή η ελαφρότητα του φωτός εντείνεται από τα έργα του Valius: τη μεταγραφή του πλοίου στην ακόμα πιο λεπταίσθητη μορφή της αέρινης κόκκινης κλωστής (που συνδέει την έκθεση και με τα έργα της Ισμήνης Σαμανίδου, που εκτέθηκαν στον ίδιο χώρο δυο χρόνια πριν), τη μετατροπή του κόσμου σε φωτογραφικό κολάζ που παίρνει τη μορφή ροζέτας-βιτρώ στα παράθυρα του πύργου, μ’ ένα μπλε που παραπέμπει στον καθεδρικό της Σαρτρ, αλλά και με τις αιωρούμενες-ιπτάμενες πέτρες του, που βρίσκονται διαρκώς στο μεταίχμιο της πτώσης, όπως οι Ίκαροι του Pfeifer. Πολύ περισσότερο όμως, αυτή η ελαφρότητα του φωτός αποκτά μια εξέχουσα βαρύτητα, καθώς αναδύεται μέσα από τα σκοτάδια των πινάκων της Radavičiūtė, τις οπές των ιπτάμενων ρόζων της και τα όρθια φτερωτά τοτέμ της. Η ίδια, άλλωστε, στο ταλισμανικό της έργο με τα κλειδιά του νοήματος, ζητά από τα πνεύματα του σκότους να ανάψουν τις δάδες τους για να φωτίσουν και να κοιτάξουν κατάματα τους φόβους και τα τραύματα, έτσι ώστε να τα επιστρέψουν θεραπευμένα. Μια πράξη αγάπης, όπως αυτή που εκφράζουν οι δυο λιθουανοί καλλιτέχνες για τον εκλιπόντα φίλο τους, όπως αυτή που εκφράζουν οι επιμελητές της έκθεσης Britta Breuers και Μάριος Βαζαίος για τα έργα, τους καλλιτέχνες και όλες και όλους εμάς που με τη σειρά μας θαυμάζουμε τον τρόπο που σέβονται τις σκιές και το φως.
Κι εδώ βρίσκουμε την πραγματική μας ολοκλήρωση, βαγκνερικώ τω τρόπω: είναι η αμοιβαία αγάπη που προσδίδει το νόημα, ακατηγοριοποίητη, ταυτόχρονα σαρκική και ψυχική, αφού ο δυισμός αυτός δεν είναι παρά μια επίφαση, αφού το σώμα είναι το κατεξοχήν πεδίο επικοινωνίας με τον Άλλο. Αυτόν που το βλέμμα του δεν μας εξουσιάζει, αλλά εμβυθίζεται στο δικό μας για να εκτιναχθούμε μαζί στο άπειρο. Αυτή είναι που ίπταται, που αιωρείται στο φως, που το διαθλά στα χρώματα του ουράνιου τόξου και, καθώς το διαθλά, καταυγάζει το σκοτάδι και, καθώς αιωρείται, κινδυνεύει διαρκώς να πέσει, παράγοντας με την ωραιότητά της το δέος, το Υπέροχο, το sublime που αναζητούμε, ενώ είναι τόσο κοντά μας. Αρκεί να καταλάβουμε ότι η ομορφιά των νησιώτικων ανεμόμυλων εκτινάσσεται στο άπειρο όταν καλεί τον Δον Κιχώτη να την αγαπήσει, ανοίγοντας τον δρόμο για το Συμβάν, για τις μοντέρνες επουράνιες εφόδους.
(*) Ο Δημήτρης Σαραφιανός είναι νομικός και κριτικός τέχνης, επικεφαλής του χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων «Λόφος art project», στην οδό Βελβενδού 39, στην Κυψέλη
info
Φώσφορος/Έσπερος. Πύργος Μπαζαίου, 12ο χλμ. Χώρα Νάξου – Αγιασσός, Σαγκρί Νάξου, τηλ. 22850-31402 https://www.naxosfestival.gr/ Η έκθεση θα είναι ελεύθερα επισκέψιμη, καθημερινά εκτός Δευτέρας, 10.00-17.00 έως τις 6 Οκτωβρίου.
