της Αλεξάνδρας Χαΐνη
Η αναζήτηση της ταυτότητας σε έναν κόσμο που αλλάζει και μας αφήνει διαρκώς σε απορία, η επιστροφή στην πατρίδα, ο νόστος και η ξενιτειά ως η μοναδική επιλογή (;), η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας σε αυτήν ή σε όποια γλώσσα -ακόμη και σε εκείνη του σώματος-, είναι μερικές μόνο από τις θεματικές που συναντάμε στην Ανθολογία διηγημάτων «Από το τοπικό στο παγκόσμιο» (Εκδόσεις Διόπτρα), που επιμελείται ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης.
Και είναι θεματικές οικουμενικές, που παρότι έρχονται και επανέρχονται, στη συγκεκριμένη συλλογή αποπνέουν έναν αέρα φρέσκο, δίνοντας μπόλικη τροφή για σκέψη και συζήτηση σχετικά με τις (κοινές ή μη) αναφορές των νέων συγγραφέων και της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας εν γένει.
Ποιο είναι όμως το σκεπτικό της ανθολογίας; Ο Γιώργος Περαντωνάκης κάλεσε τους/τις συγγραφείς να «θέσουν το θέμα και το σκηνικό τους στον κόσμο έξω από το εθνικό αφήγημα, είτε στο εξωτερικό είτε στα πολλά μέρη της ελληνικής επαρχίας».
Οι δώδεκα που ανταποκρίθηκαν (βλ. παρακάτω) στην πρόσκληση/πρόκληση, είναι άνθρωποι που γεννήθηκαν από τα τέλη του ’70 έως και τις αρχές του ’90, και άρα έζησαν ως παιδιά ή έφηβοι κάποιες από τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που σηματοδότησαν εκείνες τις ταραγμένες δεκαετίες: διεθνώς, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ· στην Ελλάδα, την οικουμενική κυβέρνηση και την πρώτη φουρνιά οικονομικών μεταναστών, κυρίως από την Αλβανία. Παράλληλα, είδαν το ξεκίνημα της ιδιωτικής και της δορυφορικής τηλεόρασης και φυσικά του διαδικτύου, έπιασαν στα χέρια τους τα πρώτα κινητά τηλέφωνα. Άκουσαν ξένη μουσική, πήγαν σε συναυλίες διάσημων συγκροτημάτων που έκαναν περιοδεία και στην Ελλάδα, είδαν πολύ ξένο κινηματογράφο, διάβασαν αγγλόφωνα βιβλία στο πρωτότυπο αλλά και μεταφρασμένα μυθιστορήματα από χώρες μακρινές. Ως παιδιά είχαν την ευκαιρία, από το σχολείο ήδη, να συμμετάσχουν σε εκπαιδευτικά προγράμματα ανταλλαγής με άλλες ευρωπαϊκές χώρες και γενικώς είχαν την τύχη να βιώσουν μια κατάσταση μεγαλύτερης εξωστρέφειας, ένα άνοιγμα της κοινωνίας από το τοπικό, στο παγκόσμιο. Στην πορεία κάποιοι/ες έφυγαν για σπουδές ή δουλειά στο εξωτερικό, γύρισαν ή παρέμειναν, διατηρώντας ωστόσο κάποιου τύπου δεσμούς με τη μητέρα πατρίδα.
Η τάση αυτή έμελλε προφανώς να αφήσει το αποτύπωμά της και στον πολιτισμό. Ειδικά στη λογοτεχνία, οι Έλληνες συγγραφείς άρχισαν να «σκέφτονται τον εαυτό τους την ίδια ώρα ως Έλληνα (ειδικά στη γλώσσα) και ταυτόχρονα ως κοσμοπολίτη», επισημαίνει ο Γιώργος Περαντωνάκης στην εισαγωγή της ανθολογίας και συμπληρώνει: «Είναι επόμενο η ματιά τους να μην περιορίζεται στην ελληνική επικράτεια, αλλά να στρέφεται περιμετρικά σε αλλοδαπές κουλτούρες, σε ήρωες με ξενικά χαρακτηριστικά, σε τόπους και πεδία που ξεφεύγουν από το ελλαδικό τοπίο ή το συναντούν σε μια δι-εθνική συνθήκη.»
Το οικείο
Διαβάζοντας την ανθολογία είχα την αίσθηση του οικείου. Μου ήρθε μάλιστα στο νου αυτό που λέγαμε καμιά φορά παλιότερα όταν θέλαμε να ψαρώσουμε τον συνομιλητή μας, ή για να του/της δείξουμε ότι τέλος πάντων έχουμε προχωρήσει πλέον, κάτι τύπου «Been There Done That» – με την καλή έννοια πάντα. Εννοώ ότι τα διηγήματα αποπνέουν στιγμές, μυρωδιές, αισθήσεις, που λίγο πολύ έχουμε νιώσει όλοι και όλες μας, μιλάνε για πράγματα που μας αφορούν. Περιγράφουν καταστάσεις που έχουμε ζήσει, που έχουμε δει να συμβαίνουν – στις ζωές κοντινών μας ανθρώπων ή έστω, ακόμη και στις ειδήσεις. Αποτυπώνουν, με δυο λόγια, τα πράγματα ως έχουν –με δυο ίσως εξαιρέσεις όπου υπάρχει έντονο το στοιχείο του φανταστικού ή καλύτερα, του μελλοντολογικού-, τα διηγήματα περιγράφουν συνθήκες, ακραίες ίσως, αλλά αναγνωρίσιμες, που μας βάζουν εν τέλει απέναντι στον καθρέφτη.
Η αναζήτηση της ταυτότητας
Οι ήρωες και οι ηρωίδες προσδιορίζονται και επαναπροσδιορίζονται – άλλοτε με επιτυχία, άλλοτε επιστρέφοντας με την ουρά στα σκέλια μεν, σοφότεροι/ες δε. Όπως στο διήγημα «Ανήμερες Αμερικές» του Χάρη Καλαϊτζίδη όπου ο πρωταγωνιστής επιδίδεται ανεπιτυχώς σε επαναστατική γυμναστική στα Εξάρχεια, ή στο αέναο γαϊτανάκι στα κλαμπ των εργατικών συνοικιών του Λονδίνου των κοριτσιών στο «Without people you’re nothing» της Κατερίνας Λάκκα. Κάποιοι/ες αναζητούν τις ρίζες τους σε πανηγύρια και γιορτές όπως η Τατιάνα Κίρχοφ στο «Χορέψετε, χορέψετε», αλλά και στην αγκαλιά του πιο οικείου γείτονα, όπως συμβαίνει στην «Ιθαγένεια» του Γιάννη Μπαλαμπανίδη, όπου ο ήρωας ζει στην Ολλανδία παντρεμένος με μια Τουρκάλα την οποία διστάζει να συστήσει στους γονείς του.
Η γλώσσα σύνορα τσακίζει
Το θέμα της γλώσσας είναι επίσης κεντρικό. «Η γλώσσα παύει να περιορίζεται στη νεοελληνική κοινή», γράφει ο Περαντωνάκης και εξηγεί: «αφενός ανοίγεται θαρραλέα στις τοπικές διαλέκτους και αφετέρου μπολιάζεται με ξένες λέξεις και φράσεις, ειδικά από τους νέους συγγραφείς, που μιλάνε και γράφουν αγγλικά».
«Στην Ελλάδα, μιλάνε όλοι πολύ καλά αγγλικά» μου έλεγε τις προάλλες μια μακρινή ανιψιά μου που επισκεπτόταν την Ελλάδα για πρώτη φορά από το Τενεσί των ΗΠΑ. Χρειάστηκε να της εξηγήσω τους περιορισμούς των «μικρών» γλωσσών, ένα «πρόβλημα» που η ίδια δεν θα αντιμετωπίσει ποτέ, όπου και αν αποφασίσει να ζήσει. Στο σχολείο βέβαια κανένας δεν μοιράζεται το μυστικό (της μικρής γλώσσας εννοώ), το μαθαίνουμε στην πορεία, όπως επίσης μαθαίνουμε τόσες ξένες λέξεις με ρίζα ελληνική – αλλά αυτό δεν είναι της παρούσης.
Στο διήγημα «Οι άλλες λέξεις» του Χρίστου Κυθρεώτη, οι γονείς Μαρία και Παύλος ενοχοποιούν την αλλοδαπή οικιακή βοηθό για τα γλωσσικά ατοπήματα του παιδιού τους, ενώ στο «Spiritus asper» του Άκη Παπαντώνη, η Μελνίκ μαθαίνει ελληνικά με εμμονική αφοσίωση μέσα από την αλληλουχία των δασυνόμενων λέξεων, μια (εφιαλτική) συνήθεια που πρέπει να εξέλειψε από το εκπαιδευτικό σύστημα κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’80 με την κατάργηση του πολυτονικού.
ΑΙ και βλέπουμε
Όλα άλλωστε είναι θέμα επικοινωνίας. Στο διήγημα της Ελένης Στελλάτου «Η Ιθάκη στην πλάτη», παρακολουθούμε μια συνθήκη διαφορετική, που όμως ως ένα βαθμό ζήσαμε στη διάρκεια της πανδημίας. Ο ήρωας ζει σε ένα Έξυπνο Σπίτι, κάπου στον κόσμο και κάνει τα πάντα –ή σχεδόν τα πάντα- μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης. Τρομακτικό; Ίσως όχι όσο αυτά που συμβαίνουν στο διήγημα του Ηλία Μπιστολά «Γιατί δεν κοιμούνται τα χταπόδια;», όπου μια άστοχη βίαιη κίνηση, έχει ρίξει σε κατάσταση ολικής αϋπνίας όλους τους κατοίκους του πλανήτη.
Η «ενσωμάτωση»
Μικτοί γάμοι, οικιακοί βοηθοί, οικονομικοί μετανάστες, εργάτες γης, τουρίστες και νομάδες είναι μερικά από τα πρόσωπα που παρελαύνουν από τις ιστορίες της συλλογής. Θα σταθώ στον Άχμετ, τη σπαρακτική ιστορία του οποίου μας αφηγείται ο Νικήτας Παπακώστας στο διήγημα «Μια γλυκιά μπουκιά». Ένας μετανάστης από το Πακιστάν που έχει τραβήξει τα μύρια όσα, αλλά η ζωή δεν του επιφυλάσσει τελικά καμία διέξοδο. (Ένα διήγημα που θα έπρεπε να διαβάσουν, θεωρώ, όσοι χαράζουν μεταναστευτική πολιτική.)
Έρωτας (στα χρόνια της χολέρας)
Αφήνω τελευταίο το θέμα του έρωτα γιατί νομίζω ότι έχει ενδιαφέρον η θέση του στην ανθολογία. Παρόλο που αντιλαμβανόμαστε ότι παίζει κάποιο ρόλο στις ζωές των ηρώων και των ηρωίδων, αυτός ο ρόλος φαίνεται να είναι περιφερειακός, ακόμη και δευτερεύων. Σε τρία μόνο από τα διηγήματα εμφανίζεται ως κεντρικό θέμα: Στην «Κάλυμνο» της Μαίρης Καλανδαρίδου, όπου μια νεαρή χήρα γνωρίζει έναν Ολλανδό τουρίστα και αποκτά προοπτικές για μια ζωή διαφορετική πέρα από το ασφυκτικό περιβάλλον του νησιού της. Ή στο «Πιο σημαντικός από τη Ρώμη» του Μιχάλη Μαλανδράκη, όπου η χαμένη αγάπη του ήρωα φεύγει απροειδοποίητα για την πρωτεύουσα της Ιταλίας και εκείνος την αναζητά ορμώμενος από την αγάπη του για εκείνην. Τα δυο διηγήματα ακολουθούν μια αρκετά παραδοσιακή φόρμα και αφήγηση, τουλάχιστον σε σύγκριση με το «Ποικίλη δράση ηδονικών προσαρμογών» του Κώστα Περούλη, όπου οι περιγραφές των παγκόσμιας εμβέλειας περιπτύξεων διαδικτυακού πορνό με ισχυρές δόσεις …Καβάφη, ξεπερνούν κάθε φαντασία, χάρη στον χειμαρρώδη λόγο, αλλά και το χιούμορ του συγγραφέα.
WHO IS WHO
Οι συγγραφείς (κατ’ αλφαβητική σειρά): Χάρης Καλαϊτζίδης, Μαίρη Καλανδαρίδου, Τατιάνα Κίρχοφ, Χρίστος Κυθρεώτης, Κατερίνα Λάκκα,
Μιχάλης Μαλανδράκης, Γιάννης Μπαλαμπανίδης, Ηλίας Μπιστολάς, Νικήτας Παπακώστας, Άκης Παπαντώνης, Κώστας Περούλης, Ελένη Στελλάτου.
Ο επιμελητής: Ο Δρ Γιώργος Ν. Περαντωνάκης είναι απόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ με ειδίκευση στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Διατελεί κριτικός βιβλίου στην Εφημερίδα των Συντακτών και στο Bookpress και είναι μέλος της επιτροπής βραβείων του περιοδικού Ο Αναγνώστης. Έχει εκδώσει τα βιβλία: «Η μεταπολιτευτική κριτική στον καθρέφτη» (Πόλις, 2013), «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (1906-2012) –μαζί με την Παναγιώτα Χατζηγεωργίου– (ΠΕΚ, 2018) και το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (Καστανιώτης, 2020).
INFO:
Γεώργιος Περαντωνάκης (επιμ.)«Από το τοπικό στο Παγκόσμιο», εκδόσεις Διόπτρα.
