«Αντιγόνη», Σοφοκλής: μια τραγωδία που χάθηκε στη σκηνική φόρμα του Ούλριχ Ράσε (της Όλγας Σελλά)

της Όλγας Σελλά

Το βασικό συστατικό, το κείμενο, το είχαμε. Την τραγωδία «Αντιγόνη» του Σοφοκλή από τις πλέον αγαπημένες από τις πλέον γνωστές, από τις πλέον παιγμένες, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο 441 π.Χ.  στα Μεγάλα Διονύσια. Είναι η τραγωδία της παθιασμένης αφοσίωσης στους ηθικούς κανόνες, στους κανόνες της πίστης και της παράδοσης. Είναι η τραγωδία της σύγκρουσης με την απαρέγκλιτη τήρηση των κανόνων και των νόμων της πολιτείας. Είναι η τραγωδία της απουσίας ευελιξίας, σύνεσης, συναίνεσης και συνεννόησης, που οδηγεί στην καταστροφή όλων των πλευρών. Είναι η τραγωδία του απόλυτου έρωτα.

Μετάφραση της τραγωδίας είχαμε: αυτήν την αέρινη, την ποιητική, την χυμώδη του Νίκου Παναγιωτόπουλου, που γράφτηκε για την παράσταση της ίδιας τραγωδίας, σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή, το 2006 και το 2007 στην Επίδαυρο. Μια μετάφραση που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Κίχλη» σε κοινή φροντισμένη έκδοση με τον «Οιδίποδα τύραννο».

Σπουδαίους ηθοποιούς στο καστ είχαμε, που εκπροσωπούν όλες τις γενιές ηθοποιών. Και είχαμε κι έναν σκηνοθέτη, τον Ούλριχ Ράσε, που μας είχε γοητεύσει πριν από τρία χρόνια με τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου, πάλι στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, με Γερμανούς ηθοποιούς τότε.

Τότε γιατί αυτή η «Αντιγόνη», που άνοιξε το φετινό Φεστιβάλ Επιδαύρου σε παγκόσμια πρεμιέρα, σε συμπαραγωγή Εθνικού Θεάτρου και Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου άφησε μια επίγευση αμηχανίας ή και δυσφορίας; Τι συνέβη;

Η ορχήστρα της Επιδαύρου είχε καλυφθεί ολόκληρη από μια τεράστια στρογγυλή επιφάνεια, υπερυψωμένη, που στη διάρκεια της παράστασης ήταν σε διαρκή κίνηση. Αυτό άλλωστε είναι το μοτίβο του Ούρλιχ Ράσε, μια συγκεκριμένη κίνηση των ηθοποιών πάνω σε κινούμενη πλατφόρμα. Δύο πανύψηλοι στύλοι, φωτισμένοι με νέον, δεσπόζουν στο σκηνικό, παραπέμποντας σε κάτι επιβλητικό. Η ορχήστρα, που παίζει ζωντανή μουσική, στον ίδιο ρυθμό, οδηγώντας και τον ρυθμό της κίνησης των ηθοποιών, είναι έξω από την ορχήστρα, πίσω, κάτω από τα δέντρα που βλέπουμε απέναντι.

Τα φώτα έχουν σβήσει, η παράσταση έχει ξεκινήσει όμως τίποτα δεν συμβαίνει. Επικρατεί απόλυτη σιωπή για κάποια λεπτά, ένα, δύο, τρία; Σαν διαδικασία συγκέντρωσης. Η είσοδος του χορού γίνεται στην περιστρεφόμενη πλατφόρμα και η κίνηση των σωμάτων τους γίνεται με εντυπωσιακό τρόπο. Εξίσου ιδιαίτερος και ο τρόπος που προσπαθούν να σηκωθούν και βοηθούν ο ένας τον άλλον, μια από τις πλέον εύγλωττες σκηνές απελπισίας, συμπαράστασης και αλληλεγγύης.

Αυτή η «Αντιγόνη» ξεκίνησε από την Πάροδο. Δεν υπήρχε η αρχική μεγάλη σκηνή συνομιλίας της Αντιγόνης με την αδελφή της Ισμήνη. Ας το κρατήσουμε σαν στοιχείο προς το παρόν. Μετά την άφιξη του χορού, εμφανίζεται και ο Κρέων (Γιώργος Γάλλος) και αντιλαμβανόμαστε ότι όλοι κινούνται, διαρκώς, μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο, όλοι μιλούν, επίσης, μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο εκφοράς. Στην αρχή προκαλεί δέος, σταδιακά γίνεται μονότονη διαδικασία, που βάζει τεράστια εμπόδια στη σύνδεση με όσα γίνονται στην ορχήστρα. Ο φύλακας (Θάνος Τοκάκης) κινείται με τον ίδιο τρόπο, μιλάει με τον ίδιο τρόπο και φέρνει την είδηση ότι κάποιος έθαψε το νεκρό σώμα του Πολυνείκη –που είχε απαγορεύσει ρητά ο Κρέων και είχε απειλήσει με βαριές ποινές όποιον παρακούσει.

Κι αν μέχρι εκείνο το σημείο είχε αρχίσει να ξενίζει η ιδιαίτερη εκφορά του λόγου, που καθόλου δεν άφηνε την υπέροχη μετάφραση ν’ ακουστεί και ν’ ανασάνουν οι λέξεις της, η εμφάνιση του φύλακα –κι καθόλου δεν οφείλεται στον Θάνο Τοκάκη που υπηρέτησε με άψογο επαγγελματισμό τις σκηνοθετικές οδηγίες- χτύπησε κι άλλα καμπανάκια. Γιατί ακριβώς αυτή η ομοιόμορφη εκφορά απομείωνε την προσωπικότητα του κάθε ρόλου, την έμφαση και τη φόρτιση που θα έδινε ο καθένας και η καθεμιά τους στις λέξεις. Κι αυτό που βλέπαμε πλέον, ήταν η μια αυστηρή και επαναλαμβανόμενη σκηνική φόρμα, ένα γοητευτικό εικαστικό πλαίσιο, το οποίο βοήθησαν πολύ οι φωτισμοί της Ελευθερίας Ντεκώ, δημιουργώντας θαυμάσιες εικόνες.

Αρκεί όμως αυτό για την ολοκλήρωση μιας παράστασης αρχαίου δράματος; Όχι, δεν αρκεί. Κι ας ακούγονται, αποσπασματικά, λόγια διαχρονικά, ευχές αιώνων που δεν τελεσφόρησαν: «Άραγε το χωράει ανθρώπου νους; / Άραγε το στοχάζεται κανείς;/ Πόσο ανώτερο απ’ όλα τα αγαθά είναι η φρόνηση;/ Ρίξε στη λήθη τώρα τους πολέμους», παρακινεί ο χορός, ο δήμος, η κοινωνία δηλαδή, τον Κρέοντα, τον άρχοντα. Λείπουν όμως πολλά απ’ αυτή την πολυεπίπεδη τραγωδία, με τη διαρκή πάλη των απόψεων, με την απελπισμένη, λυσσαλέα επίκληση για φρόνηση και από το χορό και από τον Αίμονα (Δημήτρης Καπουράνης). Λείπει η υποταγμένη, ψοφοδεής παρουσία της Ισμήνης, που δεν μπορεί να εναντιωθεί, λείπει η Ευριδίκη και η οδύνη του πένθους για τον Αίμονα, λείπει (!!!) το στάσιμο για τον έρωτα, λείπει μεγάλο μέρος του σπουδαίου αυτού έργου. Και όσα από το κείμενο υπήρχαν, χάθηκαν μέσα στη φόρμα της κίνησης και της εκφοράς του λόγου. Έμειναν αιωρούμενα…

Το δεύτερο ήταν η δραματουργία, που, ασφαλώς, μπορεί να κινηθεί με διαφορετικούς τρόπους σήμερα. Αρκεί όμως κάπου να οδηγεί, να μπορεί με τις παρεμβάσεις, τη διασκευή, τις περικοπές να αφηγείται την ιστορία του έργου ή να αντλεί από την αρχική ιστορία για να αφηγηθεί κάτι άλλο. Η παράσταση του Ούρλιχ Ράσε, και λόγω της δραματουργίας, έδειξε αποσπασματικά το κείμενο, την ιστορία και το πολλαπλό και διαχρονικό του βάθος.  Για την ακρίβεια χρησιμοποίησε σαν όχημα το κείμενο του Σοφοκλή, χωρίς όμως να καταφέρει να πει κάτι άλλο. Κι αν δίπλα σ’ αυτό το στοιχείο, το διόλου αμελητέο, προσθέσει κανείς τη δυσλειτουργία φόρμας και γλώσσας (ελληνικής) είναι φανεροί οι λόγοι που αυτό το εγχείρημα έμεινε ανολοκλήρωτο, τουλάχιστον.

Οι ερμηνείες

Όμως υπήρχαν οι ερμηνείες της παράστασης. Για την ακρίβεια υπήρχε η διαθεσιμότητα, ο επαγγελματισμός, το ταλέντο, η αφοσίωση των ηθοποιών της παράστασης σε μια συνθήκη υψηλής δυσκολίας. Και υπήρχαν και στιγμές που οι ηθοποιοί άφησαν πίσω τους τη φόρμα (υπηρετώντας την ταυτόχρονα) και κατάφεραν να μεταδώσουν, μέσα από αυτή τη δύσκολη, άκαμπτη και ψυχρή εκφορά του λόγου, πάθος, βούληση, συναίσθημα, άποψη. Τους κραδασμούς και την ψίχα αυτού του σπουδαίου κειμένου δηλαδή. Όπως η σκηνή του Κρέοντα με την Αντιγόνη (Κόρα Καρβούνη),  η οποία επίσης είχε εξαιρετικά μειωμένο ρόλο κι ελάχιστα ακούστηκαν κι από τον υπέροχο κομμό της. Ιδιαίτερη επίσης, αισθητικά τουλάχιστον, ήταν η σκηνή με τον Αίμονα και την Αντιγόνη, που έρχονται χέρι χέρι, μαζί πια, από τον Κάτω Κόσμο.

Ο Γιώργος Γάλλος κατέθεσε την παιδεία του, το ταλέντο του, την ευαισθησία του (η στιγμή που πλησιάζει ένα μέλος του χορού που είχε πρόβλημα με το χειλόφωνό του, για να μιλάει από το δικό του, ήταν φυσικά εκτός παράστασης, αλλά εντός ήθους). Η Κόρα Καρβούνη έδειξε και πάλι το μεγάλο υποκριτικό της μέγεθος και την προσαρμογή της σε κάθε σκηνική συνθήκη. Ο Θάνος Τοκάκης, επίσης σε πολύ καλή στιγμή, υπηρέτησε με αυταπάρνηση τις υποδείξεις του σκηνοθέτη. Ο Δημήτρης Καπουράνης είχε άψογη κινησιολογική παρουσία, αλλά, τουλάχιστον στην παράσταση της Παρασκευής είχε κάποιες αστάθειες στην εκφορά του λόγου. Η Φιλαρέτη Κομνηνού, στο ρόλο του Τειρεσία, έφερε την εμπειρία της και την πληθωρικότητά της. Τέλος, ειδική μνεία, για όλους τους ηθοποιούς του χορού, που μαζί με τον Γιώργο Γάλλο είχαν διαρκή παρουσία στη σκηνή και στη διαρκή κίνηση του κινούμενου δίσκου και πλαισίωσαν εύστοχα μιαν ιδιαίτερη συνθήκη.

Η ταυτότητα της παράστασης

Σκηνοθεσία – Σκηνογραφία Ulrich Rasche, Δραματουργία Antigone Akgün, Μετάφραση Νίκος Α. Παναγιωτόπουλος, Μουσική – Σχεδιασμός ήχου Alfred Brooks, Κοστούμια Άγγελος Μέντης, Φωτισμοί Ελευθερία Ντεκώ, Εκπαίδευση και καθοδήγηση χορού Yannik Stöbener, Βοηθός σκηνοθέτης David Moser, Βοηθός σκηνογραφίας Lukas Kötz, Δραματολόγος παράστασης Έρι Κύργια, Μουσική διδασκαλία Μελίνα Παιονίδου, Βοηθός σκηνοθέτη Θωμαΐς Τριανταφυλλίδου, Βοηθός σκηνογράφου Ευάγγελος Αγάτσας, Βοηθός συνθέτη Γιάννης Αράπης, Βοηθός ενδυματολόγου Σταυρούλα Παπαποστόλου, Βοηθός φωτισμού Νάσια Λάζου

Παίζουν Γιώργος Γάλλος Κρέων, Δημήτρης Καπουράνης Αίμων, Κόρα Καρβούνη Αντιγόνη, Φιλαρέτη Κομνηνού Τειρεσίας, Θάνος Τοκάκης Φύλακας.

Χορός (αλφαβητικά) Γιώργος Ζιάκας, Δημήτρης Καπουράνης, Μάριος Κρητικόπουλος, Ιωάννης Μπάστας, Βασίλης Μπούτσικος, Γιώργης Παρταλίδης, Θανάσης Ραφτόπουλος, Γκαλ Ρομπίσα, Γιάννης Τσουμαράκης, Στρατής Χατζησταματίου.

Ζωντανή ερμηνεία της μουσικής Νεφέλη Σταματογιαννοπούλου κοντραμπάσο, Χάρης Παζαρούλας κοντραμπάσο, Νίκος Παπαβρανούσης κρουστά, Ευαγγελία Σταύρου κρουστά.