του Θόδωρου Σούμα
Προ ημερών είδα μια καλή σουηδική ταινία, την Υπνοθεραπεία, του Ερνστ ντε Γκέερ που εγγράφεται στα σουηδικά φιλμ υπό την ευρύτερη επίδραση των ταινιών του πολυβραβευμένου στις Κάννες, Σουηδού σκηνοθέτη Ρούμπεν Έστλουντ. Πρόκειται για άλλη μια καλή καυστική και ζοφερή φάρσα που ακολουθεί σε χοντρικές γραμμές το στυλ του πετυχημένου κι αναγνωρισμένου σκηνοθέτη Ρ.Έστλουντ. Μια ακόμη δηκτική, σκοτεινή και σαρκαστική, σουηδική φάρσα με χιούμορ και απομυθοποίηση των καλοστιλβωμένων, Σκανδιναβικών, κοινωνικών δεδομένων και στάνταρς, σαν αυτές του σημαντικού, είρωνα Σουηδού, σκηνοθέτη Ρ. Έστλουντ. Το φιλμ βάζει στο μικροσκόπιο τη βιτρίνα, τον ευχάριστο, μοντέρνο, γυαλιστερό και καθησυχαστικό κόσμο των νεοφυών επιχειρήσεων και τον αντισηπτικό, καλολαδωμένο, “τέλειο” και πλούσιο κόσμο τους. Πάντα μου άρεσε το καυστικό και ζοφερό σινεμά (που είχε την αφετηρία του στον μεγάλο Μπουνιουέλ).
Ένα ζευγάρι νεαρών επιχειρηματιών θα δει τη σχέση του να δοκιμάζεται, όταν μετά την υπνοθεραπεία στην οποία θα υποβληθεί η Βέρα, εκείνη αρχίσει να συμπεριφέρεται εντελώς αλλοπρόσαλλα. Μεγάλου μήκους σκηνοθετικό ντεμπούτο για τον Σουηδό Ερνστ ντε Γκέερ, η Υπνοθεραπεία είναι μια μαύρη σάτιρα για τις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις και τα κοινωνικοπολιτικά μοτίβα που μας επιβάλλονται σχετικά με την ανάγκη του ανήκειν.
Ύστερα μπήκα στο αφιέρωμα σε έξη φιλμ του Ρούμπεν Έστλουντ, της ελληνικής πλατφόρμας streaming, Cinobo.
Ο Ρούμπεν Έστλουντ έχει κερδίσει δύο απανωτούς Χρυσούς Φοίνικες, τo 2017 και το 2022, στο επίσημο διαγωνιστικό τμήμα των Καννών, πρόκειται για πραγματικά μεγάλη διάκριση.
O Mογγόλος κιθαριστής
Το πρώτο μεγάλης διάρκειας φιλμ του Έστλουντ ήταν ένα ντοκιμαντέρ περίπου μιας ώρας.O Mογγόλος κιθαριστής, του 2004 είναι η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Ρ.Έστλουντ μετά το «μεσαίου μήκους» ντοκιμαντέρ του (διάρκειας 59 λεπτών, Οικογένεια ξανά, Familj igen). O Μογγόλος κιθαριστής, πολύ πρωτότυπη ταινία, είναι ένα ψευδοντοκιμαντέρ που ακολουθεί συχνά την τεχνική της τηλεοπτικής candid camera, η οποία φιλμάρει στημένα (σκηνοθετημένα) ή όχι γεγονότα και τις συνέπειες αυτής της δράσης στους παριστάμενους ανύποπτους άλλους. Ο Έστλουντ μέσα από τη ντοκιμαντερίστικη οπτική του επιμηκύνει τους χρόνους και «αντικειμενοποιεί» τις δράσεις.
Οι οπτικοί κι αφηγηματικοί άξονες του φιλμ είναι κυρίως ένα αγόρι δώδεκα ετών που παίζει μοντέρνα δικά του κιθαριστικά, ροκ κομμάτια στους δρόμους, με την ακουστική κιθάρα του, και μια παρέα άταχτων αλητόπαιδων (που απασχολεί τον σκηνοθέτη και στο Παιχνίδι, του 2011). Κατά κανόνα παρακολουθούμε απειθάρχητες και ατίθασες δραστηριότητες και διαδρομές ανθρώπων (και πραγμάτων).
Το Ακούσια (De ofrivilliga) γυρίστηκε από τον Έστλουντ το 2008. Και εδώ η κάμερα δείχνει από διακριτική έως αόρατη στους συμμετέχοντες (έχουμε ξανά τη μίμηση της candid camera). Έχουμε να κάνουμε με δυναμικοποίηση του εκτός κάδρου πεδίου… Οι συμμετέχοντες εμφανίζονται σε πολλές μικρές σκηνές εν είδει ντοκιμαντέρ: Κάποιες τολμηρές κι αποκαλυπτικές έφηβες που φωτογραφίζονται, μια άλλη σκανδαλιάρικη νεανική παρέα σε ταξιδιωτικό πούλμαν συγκρούεται –εκτός κάδρου– με τον οδηγό για τις ζημιές που προκλήθηκαν, κάποιοι ώριμοι άνθρωποι της μεσαίας τάξης παίζουν με πυροτεχνήματα, ένας αυστηρός δάσκαλος ξυλουργικής συγκρούεται με έναν άταχτο μαθητή του και με μια δασκάλα που είδε το περιστατικό, μια παρέα τριαντάρηδων παιδιαρίζουν κάνοντας σεξιστικά «αστεία» μεταξύ τους, κ.ο.κ.
To παιχνίδι
To παιχνίδι, του 2011, του Σουηδού σκηνοθέτη Ρούμπεν Έστλουντ, είναι από τα καλύτερα και πιο ολοκληρωμένα από αισθητικο-νοηματική άποψη, φιλμ του. Η ταινία πραγματεύεται και αφηγείται μια ιστορία μπούλινγκ ανηλίκων που ασκεί μια παρέα μαύρων αγοριών στη Σουηδία, σε τρία καλομαθημένα λευκά αγόρια που υποκύπτουν στις απειλητικές πιέσεις και απαιτήσεις τους, μέχρι να τους κλέψουν τα αντικείμενα αξίας που διαθέτουν. Ο Έστλουντ πριν γυρίσει το φιλμ διερεύνησε το κοινωνικό ζήτημα του παιδικού μπούλινγκ και τις μεθόδους με τις οποίες γίνεται. Το αποτέλεσμα της όλης ιστορίας μάς δείχνει και εξηγεί πώς έγινε η άνοδος της αντιμεταναστευτικής ακροδεξιάς στη Σουηδία. Οι νεαροί γόνοι μεταναστών χρησιμοποιούσαν ένα σχέδιο, ένα κόλπο που ονομαζόταν “το κόλπο του μικρού αδελφού”, το οποίο περιελάμβανε παιχνίδια ρόλων και ρητορική συμμορίας αντί για άμεση σωματική βία, ποδηγετώντας και πατρονάροντας ψυχολογικά τα μικρά ηλικιακά, θύματά τους…
Το φιλμ διαθέτει επίκαιρο και καυτό κοινωνικό θέμα και σύγχρονους προβληματισμούς για την εφηβική εγκληματικότητα και τη δεύτερη γενιά των μεταναστών. Μα θα ήταν απλά ένα καλό κοινωνικό φιλμ εάν δεν έκρυβε μια εκρηκτική, νεωτερική, ερευνητική και καινοτόμα αισθητική. Η δυναμικότερη πλευρά της είναι η νεωτεριστική και πολύ δυναμική ενεργοποίηση του εκτός κάδρου πεδίου, σε ένα μείγμα αποστασιοποίησης, candid camera και μεταγκονταρικής δυναμικοποίησης του εκτός πεδίου χώρου· μείγμα που οδηγεί σε ένα στυλ καινούργιο και υπερενεργητικό. Οι εκτός κάδρου και εκτός πεδίου της κάμερα, χώροι ενεργοποιούνται με τις εξόδους από το κάδρο (το πεδίο της κάμερα) και με τους εκτός πεδίου ήχους ή και από τις εισόδους των προσώπων στον χώρο του κάδρου…
Ανωτέρα βία
Το Ανωτέρα βία είναι καθαρή μυθοπλασία, φτιαγμένο το 2014. Το Ανωτέρα βία μας περιγράφει τις συνέπειες στις ψυχές και στις συμπεριφορές των μελών μιας οικογένειας, ενός συμβάντος στις Άλπεις όπου πήγαν για σκι. Όταν βρισκόντουσαν σε ένα μπαλκόνι, ξεκίνησε από τις πλαγιές του βουνού μια μεγάλη χιονοστιβάδα που τρομοκράτησε τον πατέρα, ο οποίος το έβαλε στα πόδια παρατώντας επί τόπου τα δυο παιδιά του και τη γυναίκα του. Ο Έστλουντ κινηματογραφεί κάπως συγκρατημένα, μέσα στο ψυχρό χιονισμένο τοπίο, τα γεγονότα της μινιμαλιστικής ιστορίας του, την οποία όμως ανατέμνει ψυχολογικά. Περνάει στην ανατομία των προβληματικών σχέσεων του ζευγαριού που έχουν διαταραχθεί. Η αντίδραση του πατέρα προκαλεί την επαναξιολόγηση του καθεστώτος της σχέσης και της οικογενειακής ισορροπίας τους και τη συμμετοχή στο δράμα των παιδιών. Μέχρι που ο σύζυγος, ένοχος, σπάει ψυχολογικά…
Το έξυπνο τέλος μας παρουσιάζεται σαν την εικόνα της σύγχρονης αστικής κοινωνίας σε κρίση…
Το τετράγωνο
Το Τετράγωνο, του 2017, σηματοδοτεί την εποχή των βραβεύσεων του Σουηδού σκηνοθέτη με Χρυσό Φοίνικα, στις Κάννες και είναι η μία στοχαστική κι ολοκληρωμένη δουλειά του. Το φιλμ αναφέρεται στον κόσμο της σύγχρονης εικαστικής τέχνης και των εγκαταστάσεων, και στο σκεπτικό και στα μηνύματά τους, στον κόσμο των γκαλερί, των καλλιτεχνών και των επιμελητών εκθέσεων τέχνης, στα προκλητικά ή μη χάπενινγκ, στους σπόνσορες, στους συλλέκτες και στο κοινό των έργων τέχνης, κ.ο.κ., μιας και ο Ρ.Έστλουντ είναι και εικαστικός καλλιτέχνης. Ο Έστλουντ διερευνά το νόημα ή το κενό νοήματος των σύγχρονων εικαστικών έργων τέχνης, τα κίνητρα, τις στοχεύσεις και τους ενδεχόμενους κοινωνικούς σκοπούς που ενεργοποιούν αυτά και τους ανθρώπους της τέχνης· τις συνήθειές τους, τα ήθη τους, το πώς κάνουν έρωτα, κ.τ.λ.
Ο επιμελητής μιας πρωτοποριακής έκθεσης εγκατάστασης σε ένα σουηδικό μουσείο μπλέκεται σε –εξωτερικές και εσωτερικές– περιπέτειες. Η έκθεση αυτή υλοποιείται σε ένα χαραγμένο, υλικό τετράγωνο που κατά τη δημιουργό του αποτελεί ένα άσυλο εμπιστοσύνης και τρυφερότητας και όσοι είναι μέσα σ’ αυτό μοιράζονται ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Τρία είναι τα προκλητικά ζενίθ στην ανάπτυξη και στην ένταση της μυθοπλασίας. Το πρώτο είναι ένα διαφημιστικό βίντεο της έκθεσης που δείχνει ένα παιδάκι να ανατινάζεται με εκρηκτικά στον αέρα. Το βίντεο αυτό θεωρήθηκε άγριο, αδίστακτο και αισχρό διαφημιστικό, που για να γίνει viral χρησιμοποιεί την πιο ανηλεή κι απάνθρωπη οπτική προβοκάτσια!
Το δεύτερο είναι ακόμη περισσότερο κυνικό και προκλητικό, παρουσιάζοντας ζωντανά, ανάμεσα στους υψηλούς καλεσμένους ενός δείπνου, ένα σκληρό κι ωμό χάπενινγκ όπου ένας άνθρωπος που κινείται άγαρμπα κι αγενώς ανάμεσά τους με κινήσεις γορίλα, σαν επιθετικός «πιθηκάνθρωπος», προσβάλλει τους κατάπληκτους παριστάμενους θεατές! Η φιλμαρισμένη από τον σκηνοθέτη, περφόρμανς μπούλινγκ, ξαφνιάζει άσχημα και δυσαρεστεί ακόμη και μερικούς θεατές της ταινίας που τη βρίσκουν δυσάρεστη κι απεχθή (και αντιδρούν σχεδόν σαν τους θεατές του κινηματογραφημένου χάπενινγκ). Ο Έστλουντ, παρουσιάζοντάς μας τη βίαιη περφόρμανς, η οποία κρύβεται πίσω από το πέπλο της έκθεσης ενός (αμφίβολης αξίας και χρησιμότητας;) έργου τέχνης, επιχειρεί να διερευνήσει τα όρια της ανοχής, της ανθρωπιάς ή απανθρωπιάς, της παθητικής, ψυχρής ανεκτικότητας και της διάθεσης για αλληλεγγύη, ηθική αντίσταση κι αντίδραση των παριστάμενων ανθρώπων ή την παραβίαση των άγραφων ανθρωπιστικών κανόνων και ορίων…
Το τρίτο εκρηκτικό, αφηγηματικό σημείο ανάφλεξης, η τρίτη εκρηκτική σκηνή, είναι αυτή με το νεαρό αγόρι, κάτοικο μιας λαϊκής υποβαθμισμένης πολυκατοικίας, που έρχεται να ζητήσει τη συγγνώμη του επιμελητή, επειδή αυτός τον κατηγόρησε πως του έκλεψε το πορτοφόλι και το κινητό του· το αγόρι έρχεται να σκορπίσει το χάος στη ζωή του ήδη μπερδεμένου επιμελητή. Η σκηνή αυτή περιγράφει, άρα, τη σύγκρουση του μικρού μετανάστη με τον επιμελητή του μουσείου. Όλες αυτές οι αντιξοότητες οδηγούν τελικά τον επιμελητή σε παραίτηση από το μουσείο, για να διασώσει την ακεραιότητα της αμφισβητούμενης ηθικής εικόνας του…
Το τρίγωνο της θλίψης
Το Τρίγωνο της θλίψης είναι η δεύτερη βραβευμένη με Χρυσό Φοίνικα το 2022, ταινία του Ρ.Έστλουντ, στις Κάννες. Η μυθοπλασία ξεκινά με διαπιστώσεις γύρω από το ρόλο των χρημάτων ως διαβατηρίων για την ερωτική σχέση και τη σύζευξη των χρημάτων με το ρόλο του κάθε φύλου. Έχουμε μπει στον κόσμο των γυναικείων και αντρικών μοντέλων, των influencers, των παλαβιάρηδων λεφτάδων που κάνουν κρουαζιέρες και διατάζουν τα μέλη του πληρώματος να πηδήξουν στη νεροτσουλήθρα για πλάκα, των επιχειρηματιών που «πουλάνε σκατά» (λίπασμα), των Ρώσων νεόπλουτων καπιταλιστών· συναντάμε πόρνες πολυτελείας, κακομαθημένους πλούσιους, βιομήχανους κι έμπορους όπλων, φθαρμένα και ζηλότυπα ζευγάρια, ένοπλους σεκυριτάδες, μέλη του προσωπικού τυπολάτρες και οσφυοκάμπτες και έναν μέθυσο αριστερό καπετάνιο που έχει εγκαταλείψει την πλοήγηση του πλοίου μπεκρουλιάζοντας με τον νεοκαπιταλιστή Ρώσο φίλο του… Τοιουτοτρόπως επέρχεται στο κρουαζερόπλοιο ένας ολέθριος σκατολογικός, μέσα στους εμετούς και τη ναυτία των επιβατών, «διαβολικός» κατακλυσμός εν μέσω τρικυμίας και λεκτικών αντιπαραθέσεων με τσιτάτα, των δύο φίλων, σε ένα πλαίσιο εικόνων καταστροφής κι αποκάλυψης, όπου τελικά το πλοίο βυθίζεται μετά από επίθεση μαύρων πειρατών… Οι ακραίες φιλμικές αναπαραστάσεις του Έστλουντ συμβαδίζουν με το κατακλυσμιαίο περιεχόμενο.
Στο νησί όπου ξεβράζονται μερικοί από τους επιβάτες και το πλήρωμα, μετατρέπονται όλοι σε πεινασμένους φτωχούς και ίσους μεταξύ τους, πλην της ασιάτισσας καθαρίστριας τουαλετών που ξέρει να ψαρεύει και να μαγειρεύει, οπότε αυτοδιορίζεται ηγέτης τους! Όμως παρόλο που ο Ρώσος ολιγάρχης που σπούδασε επί κομμουνισμού τους λέει πως πρέπει να δουλέψουν αλληλέγγυα σαν ομάδα, ο καθένας σύμφωνα με τις δυνατότητες και τις ανάγκες του, οι ατομιστικές, εγωιστικές πράξεις και μικρότητες βγαίνουν στο προσκήνιο και επιβάλλονται, γιατί αυτός είναι ο άνθρωπος… Π.χ. η μεσήλικη ηγέτις απαιτεί σεξουαλική ικανοποίηση ως αμοιβή (ανταλλαγή φαγητού με σεξ από τον νεαρό επιβήτορα) κ.τ.λ. Οι γυναίκες, με επικεφαλής την αρχηγό, επιβάλλουν στους άντρες κάτι σαν μητριαρχικό καθεστώς.
Μα η εξουσία είναι πολύ γλυκιά για την καθαρίστρια τουαλετών και το να είσαι ηγέτης έστω εξαθλιωμένων, φτωχών κι απομονωμένων ναυαγών είναι καλύτερο από το να είσαι καθυποταγμένη και κατώτερη κοινωνικά στον πολιτισμένο κόσμο, μάλλον καλύτερα κοινοτάρχης σε πάμπτωχο χωριό παρά υπάλληλος στη μεγαλούπολη…
