συνέντευξη στην Αλεξάνδρα Σαμοθράκη
Ψάχνετε συχνά λέξεις και επιχειρήματα για να εξηγήσετε γιατί σας την σπάει το facebook, γιατί τα οπίσθια της Κιμ Καρντάσιαν εκτός από υπέρογκα είναι και λάθος, γιατί οι ειδήσεις αναπαράγουν το τι είπε και το τι φορούσε η τάδε στο τάδε ποστ και αντί να τις κλείσετε τις ακούτε και γιατί πάμε κατά διαόλου εν γένει;
Ο Τάκης Ψαρίδης, μέλος της ΕΣΗΕΑ και παλιός της δημοσιογραφίας (μεταξύ άλλων διευθυντής της ΕΡΑ2 και των ενημερωτικών εκπομπών της ΕΡΤ, παραγωγός, αρθογράφος και Καθηγητής Επικοινωνίας) κάνει όλη τη δουλειά για εμάς. Εξηγεί λιτά και κατανοητά, γιατί στο τέλος της μέρας πάμε για ύπνο με κατάθλιψη. Αν θέλετε να καταλάβετε όντως τι συμβαίνει ή απλά να ταπώσετε μέχρι δακρύων όσους αρνούνται την δυνατότητα ενός καλύτερου κόσμου και την ύπαρξη της νηφάλιας αριστεράς, δεν χρειάζεται να ψάχνετε το κόκκινο χαπάκι του Νίο στο Μάτριξ- ξεκινήστε διαβάζοντας αυτό το βιβλίο που εισάγει την έννοια της «χειραγωγικής ελευθερίας».
Στη βάση αυτού που αποκαλείτε «χειραγωγική ελευθερία» αναφέρετε την ανάγκη για καταξίωση- απορρίπτοντας θεωρίες όπως την πυραμίδα του Μάσλοου. Μπορείτε να μας εξηγήσετε περιληπτικά το γιατί; Επίσης ήταν Φαραώ ο Μάσλοου;
Κατ αρχάς να εξηγήσω τον όρο «χειραγωγική ελευθερία». Είναι αλήθεια ότι στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες μας απολαμβάνουμε μια ανεμπόδιστη ατομική ελευθερία. Μπορούμε δηλαδή να επιλέξουμε αυτό ή εκείνο χωρίς να μας εμποδίζει κάποιος νόμος και θεσμός. Διαθέτουμε μια ελευθερία επιλογής η οποία μάλιστα, τώρα με τον ψηφιακό μετασχηματισμό και την Τεχνητή Νοημοσύνη, οι επιλογές πολλαπλασιάζονται χωρίς όρια. Όμως, υπάρχει ελευθερία επιλογής χωρίς δυνατότητα επιλογής; Αν δηλαδή δεν διαθέτω την κοινωνική και οικονομική δυνατότητα και δεν μου παρέχονται ίσες ευκαιρίες για όλους για να επιλέξω αυτό που επιθυμώ, τότε τι ελευθερία επιλογής εχω; Επίσης αν οι γνώσεις μου, οι δεξιότητες μου, κυρίως η παιδεία μου και η προσωπικότητα μου δεν είναι ικανές για να επιλέξω εγω ο ίδιος τα σημαντικά για τον βίο μου και αναγκαστικά επιλέγω τα σημαντικά που επιβάλει η αγορά, τα πρότυπα επιτυχίας, ρόλους, ιδέες, υλικά και άυλα αγαθά και εν γένει τρόπους κοινωνικής αναγνώρισης που επιβάλει η αγορά και αφού με όλα αυτά νοηματοδοτώ τον βίο μου, τότε ποια ελευθερία επιλογής έχω; Όταν η αγορά μου επιβάλει επικοινωνιακά το ασήμαντο ως σημαντικό προκειμένου να το πουλήσει, δηλαδή χειραγωγεί τον εαυτό μου φυσικό ή ψηφιακό, τότε ποια ελευθερία επιλογής έχω; Η «χειραγωγική ελευθερία» λοιπόν είναι μια ανεμπόδιστη ατομική ελευθερία που περιορίζει ή και καταργεί την αυτονομία του εαυτού να επιλέγει αυτεξούσια τα σημαντικά του για τον βίο του και την κοινωνία. Γιαυτό και το κεντρικό ερώτημα που θέτει το βιβλίο είναι, πόσο ελεύθερος είναι ένας εαυτός, φυσικός ή ψηφιακός, όταν δεν επιλέγει αυτόνομα τα σημαντικά του για τον βίο του και την κοινωνία;
Ο Μάσλοου θεωρεί την «αυτοπραγμάτωση» ως την υπέρτατη επιδίωξη της ανθρώπινης ύπαρξης και την τοποθετεί στην κορυφή της πυραμίδας του. Ούτε ο Φαραώ νάτανε.. χαχα..Την ορίζει ως την πλήρη ανάπτυξη και ολοκλήρωση των δυνατοτήτων ενός εαυτού. Όμως, ποια είναι η πλήρης ανάπτυξη των δυνατοτήτων ενός εαυτού; Τι περιλαμβάνει και πού σταματά αυτή η ανάπτυξη; Για ποιες δυνατότητες μιλάμε όταν αυτές διαμορφώνονται συνεχώς από την κοινωνία και την αγορά μέσα σε μια συνθήκη διαρκούς ρευστότητας και αβεβαιότητας ακόμα και αμοραλιστικής ανταγωνιστικότητας; Ποιες δυνατότητες πρέπει να αναπτύξουμε για να αυτοπραγματωθούμε και πώς ορίζονται και διαμορφώνονται οι εκάστοτε δυνατότητες που απαιτούνται; Ποιος ορίζει την κορυφή της ανάπτυξης και ολοκλήρωσης για τον καθένα; Και ποια είναι η κορυφή; Η φυσική κορυφή του πλανήτη είναι το Έβερεστ. Η κοινωνική ποια είναι; Η κατάκτηση του πρωταθλήματος NBA; Ο «επιτυχημένος» όπως τον ορίζει η αγορά; Ο πλούσιος και διάσημος; Ο αρχηγός; Ο Ινφλουένσερ; Μήπως η αναρρίχηση στην όποια κορυφή εννοεί ο καθένας, αγνοώντας την κοινωνία, οδηγεί σε έναν άκρατο ατομικισμό, ίσως και αμοραλισμό και κοινωνικό δαρβινισμό της κατίσχυσης του ενός επι του άλλου; Σε κάθε περίπτωση όμως, ακόμα και αν ο σκοπός είναι η όποια «αυτοπραγμάτωση» το κίνητρο είναι πάντα η αδήριτη ανθρώπινη ανάγκη της καταξίωσης..
Ο πιο παλιά και από το «ξέρεις ποιος είμαι εγώ, ρε». Οδήγησε ποτέ σε κάτι καλό;
Το «ξέρεις ποιος είμαι εγω» οδηγεί μόνο προς το κακό.. Είναι μια στρεβλή και χυδαία έκφραση της ανθρώπινης ανάγκης για καταξίωση.. Ο «ξέρεις ποιος είμαι εγώ» επιβεβαιώνει και καταξιώνει την ύπαρξη του νομίζοντας ότι είναι «κάποιος». Το ζήτημα εδώ είναι το εξής. Ολοι μας έχουμε την ανάγκη να νιώθουμε «κάποιοι», όμως ποιος «κάποιος» είμαστε; Μπορεί να νιώθουμε «κάποιοι» επειδή επιβεβαιωνόμαστε με το να ανήκουμε ως χούλιγκανς στην τάδε ομάδα, πιστεύουμε στις τάδε ιδέες, κατέχουμε τους τάδε ρόλους, από αρχηγοί συμμορίας έως πρόεδροι και υπουργοί.. Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο που αναγνωριζόμαστε κοινωνικά, επιβεβαιώνουμε και καταξιώνουμε την ύπαρξη μας, δηλαδή από αυτό που αποτελεί το εκάστοτε σημαντικό για μας και που μέσα από μια σχέση μας μαζί του βρίσκουμε νόημα και νοηματοδοτούμε τον βίο μας. Το μέτρο όλων δηλαδή, είναι το νόημα το οποίο φυσικά δεν είναι κάτι που ανακαλύπτεται, αλλά που εμείς το δημιουργούμε και το κατασκευάζουμε μέσα από τη σχέση μας με τα εκάστοτε σημαντικά μας για τον βίο και την κοινωνία μας, ιδέες, έρωτες, ανθρώπινες σχέσεις, υλικά και άυλα αγαθά, λάιφ στάιλ κλπ (τα οποία αλλάζουν και γιαυτό τα αποκαλώ τα «εκάστοτε» σημαντικά).
Η ακαριαία ικανοποίηση από ένα λάικ όχι μόνο είναι εθιστική αλλά συνεισφέρει και στην ατέρμονη μετατροπή του ασήμαντου σε σημαντικού. Έχετε όμως FB όπως και εγώ. Αν αυτή η συνέντευξη πάρει πολλά λάικ θα πρέπει να χαρούμε ή να στεναχωρηθούμε;
Φυσικά και θα χαρούμε αν πάρουμε πολλά λάικ. Είτε για λόγους ουσίας είτε για λόγους ευγενείας. Κατ εμέ το λάικ είναι το πιο αναγνωρισμένο παγκοσμίως σύγχρονο κοινωνικό νόμισμα. Αλλά εξαρτάται από το ποιος σε αμείβει με αυτό και για ποιο λόγο αμείβεσαι.. Κάποιος-α Ινφλουένσερ για παράδειγμα ή ένας παίχτης ριάλιτι νιώθει «κάποιος-α» προβάλλοντας τα οπίσθια της, ή τους κοιλιακούς του.. και η αγορά το εκμεταλλεύεται αυτό.. Χρησιμοποιεί το θέαμα, βάζει διαφήμιση και τον κάνει σημαντικό για να πουλήσει. Έχουμε δηλαδή έναν καθαρό μετασχηματισμό του ασήμαντου σε σημαντικό.. Όμως, ποιο λάικ για μας είναι σημαντικό, ή πιο σημαντικό; Τι αξίζει για μας; Όσο πιο αυτόνομος είναι ο εαυτός τόσο πιο ελεύθερος είναι και πιο ελεύθερα επιλέγει τα σημαντικά του. Επομένως τα πάντα είναι ζήτημα αξιολόγησης και επιλογής, δικής μας και των άλλων. Αυτό είναι και το αιώνιο ζήτημα της πολιτικής και της φιλοσοφίας..
Συχνά συγγραφείς γκρινιάζουν πως δεν πήραν πολλά λάικ- μπορείτε να τους παρηγορήσετε σας παρακαλώ;
Νομίζω ότι τους παρηγορώ και ΜΕ παρηγορώ με την προηγούμενη απάντηση..
Αναφέρετε πως στον «Υπέροχο Καινούργιο Κόσμο» ο Χάξλει πρόβλεψε καλύτερα αυτό που ζούμε από τον Όργουελ στο 1984. Γιατί;
Γιατί ο Χάξλευ μίλησε για την χειραγώγηση ενώ ο Όργουελ για την επιτήρηση. Ο Χάξλεϊ δηλαδή πρόβλεψε αυτό που συμβαίνει σήμερα.. Θεωρώ ότι έχουμε περάσει από την εποχή της επιτήρησης στην εποχή της χειραγώγησης και μάλιστα από την μαζική χειραγώγηση στην αυστηρώς ατομική και προσωπική χειραγώγηση, κυρίως διαμέσου των αλγορίθμων αλλά και των σημαντικών που επιλέγουμε για τον βίο μας.. Κοιτάξτε τι γίνεται στα σόσιαλ μίντια. Η αγορά καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια τις σκέψεις και επιθυμίες μας και μας στοχεύει ακριβώς προσωπικά. Η αγορά σήμερα δεν χρειάζεται επιτηρούμενους πολίτες αλλά δραστήριους καταναλωτές. Δεν χρειάζεται την επιτήρηση, δεν της προσφέρει τίποτα, αλλά την χειραγώγηση για να μετασχηματίζει το ασήμαντο σε σημαντικό και να το πουλάει σε έναν καταναλωτή που νιώθει ελεύθερος και χαρούμενος που το αγοράζει. Πού αγοράζοντας το «βρίσκει» νόημα και νιώθει «κάποιος»..
Η σύγχρονη αγορά θρέφεται και θρέφει αυτή τη χειραγωγική ελευθερία. Πώς μπορούμε να αντισταθούμε;
Περιγράφω και προτείνω στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ένα ατομικό σχέδιο βίου και επιμέλειας του εαυτού που δεν είναι άλλο παρά ένα σχέδιο δυνατότητας για αυτονομία. Πρόκειται για έναν αγώνα που εχει δύο πλευρές. Την ατομική πλευρά αλλά και την κοινωνική. Μπορούμε δηλαδή να καλλιεργήσουμε τον εαυτό μας, την παιδεία μας, την προσωπικότητα μας, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να αξιολογούμε και να επιλέγουμε αυτόνομα τα σημαντικά μας, αλλά δεν αρκεί αυτό. Παράλληλα πρέπει να αγωνιζόμαστε και για μια Πολιτεία που να μπορεί να μας προσφέρει τις οικονομικές και κοινωνικές δυνατότητες με κοινωνική δικαιοσύνη και ίσες ευκαιρίες για όλους για να μπορούμε και εμείς να επιλέγουμε.. Αλλά ας μην τα πούμε όλα εδώ.. Υπάρχει και το βιβλίο..χαχαχα..
Ο Ντοστογιέφσκι στους αδελφούς Καραμαζώφ θέτει το ερώτημα «τι εστί ελεύθερος άνθρωπος» αλλά έχουν καταγραφεί περιστατικά που ήταν γουρούνι απέναντι στους υπηρέτες του. Τι ελπίδες έχουμε εμείς όταν αυτός τα έκανε σαλάτα;
Ναι έχω ένα απόσπασμα του Ντοστογιέφσκι στο βιβλίο που ρωτά ο ίδιος αν ένας τέτοιος άνθρωπος που περιγράφει είναι ελεύθερος.. Προφανώς και μας ενδιαφέρει ο βίος και η πολιτεία κάθε μεγάλου δημιουργού όμως αυτό που απομένει από αυτόν και κρίνεται είναι το έργο του και όχι ο χαρακτήρας του. Ο Ρουσσώ που είναι ο εισηγητής της κοινωνικής φιλοσοφίας και έγραψε και ένα από τα πρώτα παιδαγωγικά βιβλία τον «Αιμίλιο», είχε παρατήσει κυριολεκτικά τα πέντε παιδιά του στους δρόμους! Αυτό που μένει στον χρόνο λοιπόν κρίνουμε που είναι το έργο και όχι ο χαρακτήρας..
Η Χάνα Αρέντ έλεγε πως «όσο πιο ρηχό το άτομο τόσο λιγότερο αντιστέκεται στο κακό» και εμείς από ρηχότητα άλλο τίποτε. Πώς θα ξαναπάμε στα βαθειά;
Αυτό που λέει η Αρεντ είναι τόσο συγκλονιστικό ίσως γιατί είναι και σήμερα τόσο αληθινό. Ναι μια από τις ιδιότητες του ασήμαντου είναι και η ρηχότητα του για να πείθει ευκολότερα ότι είναι σημαντικό χωρίς να χρειάζεται μεγάλες εγκεφαλικές διεργασίες. Όταν για παράδειγμα νοηματοδοτούμε την ύπαρξη μας μέσα από το ασήμαντο και το ευτελές, όπως για παράδειγμα όταν ο ψηφιακός εαυτός μας «βρίσκει» νόημα και νιώθουμε «κάποιοι» με την ρηχότητα κάποιων σέλφι και λάικ στα σόσιαλ, είναι σαν να καταξιωνόμαστε νοηματοδοτώντας την ύπαρξη μας όχι απλώς με το ασήμαντο, αλλά και με σκουπίδια. Και κανείς δεν θέλει να τρώει στο πιάτο του σκουπίδια. Και αυτό φυσικά έχει επιπτώσεις στην νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου μας και στη διαμόρφωση της προσωπικότητας μας.. Αλλά επαναλαμβάνω ας μην τα πούμε όλα εδώ.. Υπάρχει και το βιβλίο..
Στο βιβλίο σας υπάρχει παραπομπή για το λήμμα «μπουρδολογία». Μήπως, δεδομένου του γεγονότος ότι έχουμε πήξει στην μπούρδα, θα ήταν πιο χρήσιμη η παραπομπή για το αντίθετό της και ποιο είναι αυτό;
Όντως έχουμε πήξει στο ασήμαντο που περιλαμβάνει ακόμα και την μπούρδα. Δείτε τα προγράμματα της TV. Δείτε τα βίντεο των Ινφλουένσερ. Ένα τσουνάμι σάχλας και μπούρδας σε μορφή λάιφ στάιλ που κατακλύζει τα πάντα και όμως πουλάει και το γεγονός ότι πουλάει σημαίνει χειραγώγηση. Δυστυχώς δεν μπορεί να οριστεί το σημαντικό γιατί δεν υπάρχει αντικειμενικά σημαντικό και αυθεντικό. Αυτό που είναι σημαντικό για κάποιους για άλλους είναι ασήμαντο, για άλλες εποχές και πολιτισμούς αυτό που είναι σημαντικό είναι ασήμαντο σήμερα, κλπ. Παρόλα αυτά προσωπικά γνωρίζουμε ποια είναι τα σημαντικά μας γιατί ορίζονται από την εκάστοτε κανονικότητα που διέπει τον βίο και την κοινωνία μας.. Σήμερα είναι κοινή παραδοχή ότι το υπέρτατο σημαντικό είναι το οικονομικό το οποίο πλέον κυριαρχεί επί του θεσμικού και πολιτικού γιαυτό και στα πανεπιστήμια μιλούν για την ηγεμονία της αγοράς επι της κοινωνίας και άλλοι ακόμα και για την δικτατορία της αγοράς..
Είχα ζητήσει για τα γενέθλια μου να έρθει ένας εθελοντής life coach ή έναν ινφλουένσερ να τον τουλουμιάσω αλλά δεν ήρθε κανείς. Γιατί;
Προφανώς γιατί ήξερε ότι θα τον τουλουμιάσεις…χαχαχα.. Κοίταξε οι περισσότεροι από αυτούς έχουν πλήρη επίγνωση του τι κάνουν και τι πουλάνε και ξέρουν να φυλάγονται από τις κακοτοπιές όπως μια εμφάνιση στα δικά σου γενέθλια..
Γιατί ο χουλιγκανισμός είναι πάντα επίκαιρος; Πειράζει που μου αρέσει το ποδόσφαιρο;
Φυσικά και δεν πειράζει που σας αρέσει το ποδόσφαιρο και καλά κάνετε. Όμως άλλο το ποδόσφαιρο και άλλο ο ποδοσφαιρικός λόγος. Ο ποδοσφαιρικός λόγος είναι ένα παράδειγμα μετασχηματισμού του ασήμαντου σε σημαντικό. Πού μετασχημάτισε ένα όμορφο και συναρπαστικό παιχνίδι σε θρησκεία και ιδεολογία, σε παιχνίδι τεράστιων συμφερόντων και πολιτική διαπλοκή, σε υπέρτατο τρόπο αναγνώρισης και καταξίωσης. Όταν λοιπόν το υπέρτατο σημαντικό ενός χούλιγκαν είναι αυτό που καλλιεργείται καθημερινά και ακατάπαυστα κυρίως από τα πάσης φύσεως μίντια, συμβατικά και ψηφιακά, τότε τι νομίζετε ότι θα κάνει ο χούλιγκαν με τα μυαλά στα κάγκελα; θα υπερασπιστεί αυτό που του δίνει την υπέρτατη καταξίωση ακόμα και θα κάψει και θα σκοτώσει..
Σε αυτό που κάποιοι αποκαλούν ψηφιακή δικτατορία ή άλλοι πιο ήπια, εποχή της μεταλήθειας, όπου η χειραγώγηση γίνεται βάσει του συναισθήματος, μου φαίνεται πως συχνά παρασύρονται πιο εύκολα ή πιο ασυγχώρητα οι αριστεροί. Το έχετε παρατηρήσει και εσείς;
Φυσικά. Αλλά αυτό δεν αφορά μόνο την αριστερά αλλά οποιονδήποτε φανατισμό, αριστερό, δεξιό ή και κεντρώο. Μήπως δεν υπάρχει ακροδεξιός φανατισμός; Δεν υπάρχει ακροαριστερός φανατισμός; Δεν υπάρχει πολιτικός, θρησκευτικός, ποδοσφαιρικός κλπ φανατισμός; Δεν υπάρχουν ιδεοληψίες; Ο αντιεξουσιαστής αριστερός συνήθως είναι ένας φανατικός ιδεοληπτικός. Το ίδιο ιδεοληπτικός και μάλιστα σε βαθμό κοινωνικής αναλγησίας είναι και ένας σύγχρονος νεοφιλελεύθερος. Εν γένει αυτός που θεωρεί ότι είναι ο κάτοχος της μιας και μοναδικής αλήθειας είναι φανατικός. Το ίδιο και ένας συνωμοσιολόγος φανατικός που πιστεύει ότι κατέχει τη μοναδική αλήθεια και είναι αντιεμβολιαστής και βλέπει τσιπάκια στα εμβόλια και στις ταυτότητες, κλπ.. Και για να σας προκαλέσω λίγο, προσωπικά πιστεύω πως ένα σύγχρονος και πραγματικός αριστερός δεν είναι ποτέ φανατικός γιατί ξέρει ότι η αλήθεια εχει πολλές πλευρές, δεν σταματά να αμφισβητεί και πάνω απ όλα εχει τον διάλογο..
Έχει καταντήσει η καλοσύνη ελάττωμα;
Εν γένει σε μία άκρως ανταγωνιστική, ατομικιστική εως και αμοραλιστική αγορά το να θες να «επιτύχεις» σύμφωνα με τα πρότυπα της αγοράς έχοντας την καλοσύνη και τον σταυρό στο χέρι, για την αγορά είναι ελάττωμα και για μας ρομαντισμός και ουτοπία..
Με τις θεωρίες συνωμοσίες τι γίνεται; Να σας πω μια δική μου; Ο Επίκουρος εφηύρε το Άταραξ και μας το κρατούσαν κρυφό για χιλιετίες.
Χαχαχα.. Ωραία θεωρία και τηρουμένων των αναλογιών σωστή. Ο Επίκουρος με το περίφημο «λάθε βιώσας» αναζητούσε το νόημα όχι στην ηδονή των απολαύσεων αλλά στην ηδονή της «αταραξίας» της ψυχής μέσα στον «κήπο» ενός «ατάραχτου», λιτού και αθέατου βίου, μακριά από απραγματοποίητες και βλαπτικές επιθυμίες που ταράζουν την ψυχή.. Οπότε ναι, στη βάση των επιθυμιών που ταράζουν την ψυχή, ή παραμένουν απραγματοποίητες και επίσης ταράζουν την ψυχή, ο Επίκουρος όντως είχε ανακαλύψει το «λάθε βιώσας» ως το σύγχρονο Αταραξ.. Πάντως σε κάθε περίπτωση προτείνω την λύση του Επίκουρου και όχι του Αταραξ…
Στο βιβλίο “Sedated: How modern capitalism created our mental health crisis” του James Davies, τεκμηριώνεται το πώς το Εθνικό Σύστημα υγείας στην Αγγλία μαστουρώνει μαζικά τους πολίτες, με την άκριτη χορήγηση αντικαταθλιπτικών. Η αγορά έχει πλέον διαθέσιμα προϊόντα για τα πάντα- ακόμη και για να σε βοηθήσει να διαχειριστείς τα προβλήματα που η ίδια σου δημιουργεί. Τι λέτε;
Έτσι ακριβώς! Σου δημιουργεί προβλήματα για να έρθει μετα να σου πουλήσει την λύση τους. Το επιτυχημένο μάρκετινγκ δεν είναι αυτό που ικανοποιεί ανάγκες αλλά αυτό πού δημιουργεί ανάγκες για να έρθει μετα να τις καλύψει η αγορά. Διαφορετικά θα πούλαγε τα ίδια και τα ίδια. Συμβουλές για τους πάντες και τα πάντα.. Πως θα ντυθείς, τι θα φας, πως θα ερωτευτείς, πώς θα κάνεις σεξ, πως θα κατακτήσεις την ευτυχία.. την επιτυχία.. Ένας εσμός από κόουτς και συμβούλους της ψυχής και ένας τεράστιος σκουπιδότοπος με βιβλία αυτοβελτίωσης και παραλίας.. Όλα αυτά βέβαια είναι αυτοαναφορικά. Δημιουργούν ή εντείνουν τα προβλήματα σου και σε βάζουν σε ένα αδιέξοδο κύκλο που συντηρούν με τις λύσεις τους..
Μπορεί ποτέ η χειραγώγηση να είναι θεμιτή; Αν δηλαδή μπορούσαμε να επιτύχουμε μια έξοδο από τον φιλελευθερισμό, την εξαθλίωση, την καταστροφή του περιβάλλοντος και τα λοιπά δεινά της ανθρωπότητας μέσω της χειραγώγησης θα έπρεπε να το πράξουμε;
Όχι ποτέ! Ποτέ δεν θα συμφωνήσω σε αυτό όποιος και αν είναι ο σκοπός και όσο «άγιος» και αν είναι. Ο χειραγωγημένος που έχει απωλέσει την αυτονομία του εαυτού του, ποτέ δεν μπορεί να σκεφτεί ελεύθερα και δημιουργικά και στην καλύτερη περίπτωση θα κατασκευάσει μια ολοκληρωτική κοινωνία ως προς τις ιδέες και τον σκοπό που έχει στο κεφάλι του. Στις ανοιχτές, ελεύθερες και δημοκρατικές κοινωνίες καμία χειραγώγηση, όποιος και αν είναι ο σκοπός, δεν είναι αποδεκτή..
Μπορούν οι συγγραφείς και εν γένει οι καλλιτέχνες να συνεισφέρουν στην απελευθέρωση μας;
Βεβαίως και μπορούν.. Υποτίθεται ότι και εμείς γιαυτό αγωνιζόμαστε και αυτό προσπαθούμε να κάνουμε βάζοντας το δικό μας λιθαράκι σκέψης, γιατί, για να επανέλθουμε και στο βιβλίο, αυτό είναι το νόημα που μας επιβεβαιώνει και μας καταξιώνει..
Τάκης Ψαρίδης, Χειραγωγική ελευθερία, Εύμαρος
