του Π. Ένιγουεϊ
(μια ανθολογία που δεν ευδοκίμησε να κυκλοφορήσει)
Ποια η χρησιμότητα μιας ανθολογίας1 ελληνικών διηγημάτων των πενήντα πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης; Ποιος ο στόχος της; Προσωπικό καύχημα; Ένδειξη/επίδειξη ευρυμάθειας; Απόδειξη ότι το ελληνικό διήγημα είναι υψηλού επιπέδου; Παράθεση προσωπικού γούστου και υποκειμενική κριτική με αξίωση αντικειμενικότητας; Αντιπαράθεση με άλλες αξιόλογες, αν μη τι άλλο, ανθολογίες; Επιθυμία για καινοτομία; Ανάδειξη αποσιωπημένων/παραγνωρισμένων κειμένων του παρελθόντος; Παγίωση των ήδη γνωστών κειμένων και καθιερωμένων συγγραφέων; Προς τι λοιπόν η εν λόγω αποτίμηση; Όλα τα παραπάνω, τίποτα από αυτά, κάτι από αυτά, ή κάτι άλλο;
Πάντα είχα απορία και περιέργεια ποια είναι τα διηγήματα από την μεταπολίτευση ως τις μέρες μας που ξεχωρίζουν, που έχουν προσωπικό ύφος και στιλ γραφής, που αναδεικνύουν θέματα που λίγοι άγγιξαν ή που τα παρουσιάζουν με έναν φρέσκο και ιδιαίτερο τρόπο.
Έτσι, για την εκπόνηση της ανθολογίας, κατάρτισα μια λίστα 260 συλλογών διηγημάτων2, τις οποίες (ξανα)διάβασα, ξεχωρίζοντας τα κείμενα που άξιζαν, κατά τη γνώμη μου, να συμπεριληφθούν στο πόνημα.
Επίσης οι συγκεντρωτικές εκδόσεις, οι συλλογικοί τόμοι, τα αφιερώματα σε εφημερίδες και περιοδικά βοήθησαν τα μάλα να πληροφορηθώ για τα λογοτεχνικά κείμενα της περιόδου. Και βέβαια σημαντικό βοήθημα αποτέλεσαν οι διάφορες ανθολογίες, καθώς και τα κείμενα λογοτεχνικής κριτικής, που όμως τα αντιμετώπισα κι εγώ με κριτική διάθεση, συμφωνώντας ή διαφωνώντας κατά περίπτωση και εκφράζοντας κάθε φορά προσωπική γνώμη, όπως μετουσιώνεται στην εκάστοτε επιλογή μου.
Η ανθολογία δεν έχει «ακαδημαϊκές» καταβολές, αλλά ακολουθεί τη λογική του «κάτι καλό από πολλούς». Δεν θέλει να καταδείξει τα κείμενα που «θα αντέξουν στο χρόνο» — μολοταύτα περιέχει αρκετά από αυτά. Κύριο μέλημά μου ήταν ο ποιοτικός πλουραλισμός και σε καμιά περίπτωση η ελιτίστικη κριτική — μια συναγωγή δηλαδή ετερόκλητων κειμένων, διαφορετικής αισθητικής, τεχνικής και δυναμικής, που δίχως άλλο αξίζουν την (εκ νέου) προσοχή μας.
Να λοιπόν ποιες είναι οι εννιά επιμέρους κατηγορίες διηγημάτων που απαρτίζουν την ανθολογία:
- Το διήγημα της μνήμης
- Το πολιτικό διήγημα
- Άτομο και καθημερινότητα
- Το ερωτικό διήγημα
- Χιούμορ, ειρωνεία και σάτιρα
- Το φαντασιακό διήγημα
- Το αστυνομικό διήγημα
- Μεταμυθοπλασία
- Λοιπές κατηγορίες (παράλογο, παράδοξο, αλληγορία, εσωτερικός μονόλογος)
«Το διήγημα της μνήμης» εξιστορεί (συνήθως αναπολώντας) ιστορίες από τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα ή και μετέπειτα, κυρίως από τις δεκαετίες ’40, ’50 και ’60.
«Το πολιτικό διήγημα» αναφέρεται στον δημόσιο βίο ή τις δημόσιες παθογένειες — πρόσφατες ή παλιότερες, αλλά πάντως με κάποιου είδους αναφορά στο παρόν.
Αντίθετα η κατηγορία «Άτομο και καθημερινότητα» εστιάζει στον ιδιωτικό και οικογενειακό βίο.
«Το ερωτικό διήγημα» πραγματεύεται ερωτικές ιστορίες, ενίοτε όχι και τόσο καθημερινές…
Στην επόμενη κατηγορία, «Χιούμορ, ειρωνεία και σάτιρα», συναντούμε διηγήματα με σατιρική ή περιπαιχτική διάθεση, αλλά και καυστικό χιούμορ.
Ακολουθούν διηγήματα του «φανταστικού» ή «φαντασιακού» (κατά Δ. Κούρτοβικ), που διαδραματίζονται στο απώτερο ή εγγύτερο μέλλον, με έντονες αναφορές στο παρόν βέβαια και παρουσιάζοντας το με έκδηλη ανησυχία και προβληματισμό.
Τα «αστυνομικά διηγήματα» κάνουν —δε θα πω την είσοδό τους, μιας και η ιστορία τους, τουλάχιστον όσον αφορά την ελληνική γραμματεία, ξεκινά τη δεκαετία του 1920— κάνουν λοιπόν μια εκρηκτική (επαν)εμφάνιση στα μέσα και κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του 2000, οπότε η συμπερίληψή τους είναι αυτονόητη.
Στην κατηγορία υπό τον γενικό όρο «μεταμυθοπλασία»3 οι ιστορίες διαδραματίζονται σε κάποια επαρχιώτικη γωνιά και σε παλαιότερη εποχή, την οποία και αναπλάθουν χρησιμοποιώντας άτυπα λογοτεχνικά στοιχεία, όπως η τοπική διάλεκτος και ο προφορικός λόγος, ώστε αφενός να πείσουν για την αληθοφάνεια των γεγονότων και αφετέρου να προσδώσουν έμφαση στο δραματικό στοιχείο. Να σημειωθεί εδώ πως δεν πρόκειται, όπως κάκιστα ειπώθηκε, για κάποια μορφή «νεο-ηθογραφίας», καθώς πρόθεση των ιστοριών αυτών δεν είναι η εξύμνηση της ζωής στην ύπαιθρο με γλαφυρές περιγραφές της καθημερινότητας των πρωταγωνιστών.
Τέλος στις «Λοιπές κατηγορίες» περιλαμβάνονται διηγήματα που σχετίζονται με το παράλογο, το παράδοξο, την αλληγορία και είναι κείμενα αινιγματικά, ατμοσφαιρικά, υποβλητικά, θα έλεγα, που αποπνέουν μια αχλή μυστηρίου.
Ο βασικός λόγος που επέλεξα την ανθολόγηση των διηγημάτων σε κατηγορίες είναι η πεποίθησή μου πως με αυτόν τον τρόπο το πόνημα γίνεται πιο προσιτό στον αναγνώστη, καθώς καθοδηγείται ως προς τον τρόπο γραφής, τη θεματολογία και το πλαίσιο όπου θα κινηθεί ένα σύνολο ιστοριών. Η ανθολογία άλλωστε έχει εκπαιδευτικό, μαθησιακό χαρακτήρα, δεν είναι μια ξερή και ψυχρή παράθεση κειμένων, αλλά απευθύνεται στον μέσο αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την ιστορία της λογοτεχνίας και δεν αναλώνεται στα ευπώλητα και πολυδιαφημιζόμενα βιβλία της σεζόν.
Εν κατακλείδι, η παρούσα ανθολογία δεν είναι η ανθολογία των συγγραφέων ή των κειμένων, αλλά των ειδών, και, παραφράζοντας Σάκη Σερέφα4, θα έλεγα πως «μια ανθολογία δεν είναι πασαρέλα κειμένων, ούτε γραμματολογική σαρκοφάγος. Φαντασιώνομαι εκείνον τον αναγνώστη ο οποίος, τελειώνοντας την ανάγνωση αυτού του τόμου, θα μείνει με την αίσθηση πως το διήγημα είναι ένας σπαρταριστός οργανισμός με συμπεριφορές, ιδιοτροπίες και υπερβολές».
Όμως στο σημείο αυτό αναλογίζομαι τον προβληματισμό του καλοπροαίρετου αναγνώστη, που, ίσως σαστισμένος από τον μεγάλο αριθμό διηγημάτων της ανθολογίας, μπορεί να αναρωτηθεί μήπως ήταν ενδεχομένως προτιμότερος και πιο χρηστικός ένας λογοτεχνικός «κανόνας» της ίδιας περιόδου που να παρουσιάζει τα «καλύτερα των καλύτερων». Θα απαντήσω, συνεχίζοντας τα προλεγόμενα, πως δεν είναι μόνο τα «αριστουργήματα» που έχουν το προνόμιο και το «μονοπώλιο» στην απόλαυση και στη δημιουργία σκέψεων και προβληματισμών, αλλά και τα υπόλοιπα κείμενα μπορούν να συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Συνεπώς δεν το βρίσκω σωστό να πετιούνται αβίαστα στον Καιάδα της λογοτεχνικής λήθης.
Από την άλλη βέβαια μια ανθολογία δεν είναι δυνατόν να αποτελεί απλώς μια μορφή καταλογράφησης και να μην προβεί σε αξιολογήσεις. Όσον αφορά τη συγκεκριμένη ανθολογία μάλιστα, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε σε τρεις κατηγορίες τη δυναμική των κειμένων που την απαρτίζουν. Αποτελείται α) από κείμενα που θεωρούνται, κατά «κοινή ομολογία» και πέρα από κάθε αμφιβολία, «κορυφή» της περιόδου και του συγγραφέα, β) από κείμενα που είναι λαμπρά, αλλά ίσως να μην έτυχαν την προσοχή που τους άξιζε και γ) από κείμενα που, για τον άλφα ή βήτα λόγο, πέρασαν απαρατήρητα, αξίζουν όμως την προσοχή μας, ώστε να ολοκληρωθεί το «παζλ» της περιόδου.
Παρ’ όλα αυτά δεν θα κρυφτώ και θα παρουσιάσω τον «πολυπόθητο» λογοτεχνικό «κανόνα», τα διηγήματα που αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, τον «σκληρό πυρήνα» της μεταπολίτευσης από το 1974 ως το 2024 (κατά χρονολογική σειρά):
| Γιώργος Ιωάννου, Ψηλά στο Εσκί Ντελίκ, 1974. |
| Δημήτρης Νόλλας, Νεράιδα της Αθήνας, 1974. |
| Χριστόφορος Μηλιώνης, Η αποκριά, 1976. |
| Μένης Κουμανταρέας, Η εβραία, 1981. |
| Περικλής Σφυρίδης, Η έκτρωση, 1982. |
| Νίκος Κάσδαγλης, Το θολάμι, 1987. |
| Σωτήρης Δημητρίου, Άντρας από τη Βουλγαρία, 1989. |
| Τάσος Καλούτσας, Τα ποδήλατα, 1990. |
| Γιώργος Σκαμπαρδώνης, «Μόσμπεργκ» των έξι, 1992. |
| Τάσος Ρούσσος, Αμφίων, 1995. |
| Βασίλης Τσιαμπούσης, Ο γάμος, 1996. |
| Έρση Σωτηροπούλου, Το μουνί μέσα στη ζέστη, 1997. |
| Ανδρέας Αποστολίδης, Εφιάλτης, 1998. |
| Ευγένιος Αρανίτσης, Η Γη ιδωμένη από το Φεγγάρι, 1999. |
| Κέντρου-Αγαθοπούλου Μαρία, Το πιο πικρό ποτήρι, 2002. |
| Νίκος Κουνενής, Γιάπινγκ, 2003. |
| Ηλίας X. Παπαδημητρακόπουλος, Ο Αμερικάνος, 2004. |
| Πέτρος Μαρτινίδης, Ο θάνατος είναι πάντα άδικος, 2008. |
| Τάσος Χατζητάτσης, Απολυμένη Πέτρα, 2009. |
| Δημοσθένης Παπαμάρκος, Νόκερ, 2014. |
| Α. Κ. Χριστοδούλου, Η σφραγίδα, 2015. |
| Χρήστος Οικονόμου, Νεράιδες στο ορυχείο, 2017.
|
1.Το παρών σημείωμα αποτελεί τον πρόλογο και τα περιεχόμενα μιας δίτομης ανθολογίας διηγημάτων Ελλήνων συγγραφέων που αν και «χτύπησα» την πόρτα εξήντα πέντε εκδοτικών οίκων, τελικά κατέστη ανέφικτη η κυκλοφορίας της…
2.Για την παρούσα έρευνα καθοριστική ήταν η συνεισφορά τριών δημόσιων βιβλιοθηκών, της Βιβλιοθήκης του Δήμου Αθηναίων, της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Καλλιθέας και της Εθνικής Βιβλιοθήκης, όπως επίσης και διαφόρων παλαιοβιβλιοπωλείων και του metabook.gr, σε περιπτώσεις σπάνιων και εξαντλημένων βιβλίων.
3.Προφανώς στην κατηγορία δεν περιέχονται μόνο «επαρχιώτικης» μορφής κείμενα, όπως αυτά των Κ. Μιτσοτάκη, Αλ. Δεληγιώργη. Να σημειωθεί ότι τα διηγήματα των Δ. Πετσετίδη και Δ. Παπαμάρκου, αν και έχουν «επαρχιώτικη» χροιά, ανήκουν αμφότερα στην υποκατηγορία της «ιστορικής μεταμυθοπλασίας».
- Θεσσαλονίκη. Μια πόλη στη λογοτεχνία, επιλογή κειμένων Σάκης Σερέφας, εκδ. Μεταίχμιο, 2006.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ
Α. ΤΟ ΔΙΗΓΗΜΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ
Γιώργος Ιωάννου «Ψηλά στο Εσκί Ντελίκ»
Χριστόφορος Μηλιώνης «Η αποκριά»
Τόλης Καζαντζής «Ο διεθνής»
Λένα Διβάνη «Το σημάδι του θανάτου»
Νατάσα Κεσμέτη «Στης Μιμής με πόντους και την ξανθιά του Santé»
Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος «Ο Αμερικάνος»
Τάσος Χατζητάτσης «Απολυμένη Πέτρα»
Μάρκογλου Χ. Πρόδρομος, «Ταξίδι στο Νέστο»
Β. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Δημήτρης Νόλλας «Νεράιδα της Αθήνας»
Νίκος Κάσδαγλης «Το θολάμι»
Αλέξης Πανσέληνος «Μαύρα μεσάνυχτα»
Χρήστος Οικονόμου «Νεράιδες στο ορυχείο»
Γ. ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
Τάσος Καλούτσας «Τα ποδήλατα»
Γιώργος Σκαμπαρδώνης «“Μόσμπεργκ” των έξι»
Βασιλική Ηλιοπούλου «Χώμα»
Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου «Το πιο πικρό ποτήρι»
Νατάσα Ζαχαροπούλου «Το δέντρο»
Βασίλης Τσιαμπούσης «Ο γάμος»
Αμάντα Μιχαλοπούλου «Έξω η ζωή είναι πολύχρωμη»
Μισέλ Φάις «Μετά τις τελευταίες μας λέξεις»
Χρίστος Κυθρεώτης «Σκόνη από κιμωλία»
Δ. ΤΟ ΕΡΩΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Μένης Κουμανταρέας «Η εβραία»
Αγγέλα Καστρινάκη «Ο μαθητής»
Περικλής Σφυρίδης «Η έκτρωση»
Ζυράννα Ζατέλη «Περσινή αρραβωνιαστικιά»
Κωστούλα Μητροπούλου «Ανκορσίτα»
Έρση Σωτηροπούλου «Το μουνί στη ζέστη»
Μαρία Πάλλα «Δίδυμη διαδρομή»
Σωτήρης Δημητρίου «Άντρας από τη Βουλγαρία»
Κουγιουμτζή Μαρία «Ερωτικό αδιέξοδο»
Ε. ΧΙΟΥΜΟΡ, ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΚΑΙ ΣΑΤΙΡΑ
Νάσος Βαγενάς «Μενέλαος Σοϊλεμετζίδης (1894-1965)»
Πέτρος Τατσόπουλος «Η δεύτερη ζωή του Επισκόπου»
Πάνος Κουτρουμπούσης «Μενιδιάτες του Διαστήματος»
Στέλλα Δούμου «Η φωτογραφία»
Μανίνα Ζουμπουλάκη «Μετά το πάρτι»
Νίκος Κουνενής «Γιάπινγκ»
Λεωνίδας Βασιλειάδης «Το αλογάκι της γλυκιάς Παναγίτσας»
Γιώργος Γκόζης «Θεράπων Υπουργός»
Αθηνά Κακούρη «Τα ηχεία του γαμπρού»
Γαλάτεια Ριζιώτη «Άλλος για μαστίγωμα»
Αχιλλέας ΙΙΙ «Άλλος…»
ΣΤ. ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Γιώργος Μπαλάνος «Oι ονειρότοποι της Γης»
Κωνσταντίνος Ρωμοσιός «Ένας πολύ προσωπικός πόλεμος»
Θανάσης Βέμπος «Ποιος πληρώνει το βαρκάρη;»
Ναταλία Θεοδωρίδου «Αγγελοκέφαλοι χίπστερς»
Καίτη Βασιλάκου «Με την οπτική της Αντέλ»
Θωμάς Μαστακούρης «Δέκα δευτερόλεπτα»
Τάσος Ρούσσος «Αμφίων»
Δημήτρης Καλοκύρης «Οι κατακτητές»
Ειρήνη Μαντά «Ο Πέτρος και ο Πάνας»
Νάγια Κουτρουμάνη «Νύχτα ρεβεγιόν»
Μιχάλης Μανωλιός «Αίθρα»
Κρύσιλας Αντώνης, «Το στόμα του διαβόλου»
Ζ. ΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Φώντας Λάδης «Καταμερισμός εγκλήματος»
Ανδρέας Αποστολίδης «Εφιάλτης»
Γ. Νίκας «Hitman»
Άννα Δάρδα-Ιορδανίδου «Summertime»
Τιτίνα Δανέλλη «Ο λέων της Νεμέας»
Πέτρος Μαρτινίδης «Ο θάνατος είναι πάντα άδικος»
Φίλιππος Φιλίππου «Έγκλημα στην Ακρόπολη»
Η. ΜΕΤΑΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ
Θανάσης Βαλτινός «Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν»
Στάθης Κοψαχείλης «Φθινόπωρο»
Ανδρέας Μήτσου «Το μόνο της αμάρτημα»
Κλαίρη Μιτσοτάκη «Σωρείτες»
Αλεξάνδρα Δεληγιώργη «Γράμμα στην Αμερική»
Δημήτρης Πετσετίδης «Οι 118»
Δημοσθένης Παπαμάρκος «Νόκερ»
Κώστας Ακρίβος «Λαέρτης, ο πατέρας»
Βασιλική Πέτσα «Ο κόραξ εξελθών»
Λένα Κιτσοπούλου «Ο Μουνής»
Δημήτρης Κανελλόπουλος «Η δωρεά»
Γιάννης Παλαβός «Η πένσα»
Χρονοπούλου Ελισάβετ, «Αμαλία»
Θ. ΛΟΙΠΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ
(παράλογο, παράδοξο, αλληγορία, εσωτερικός μονόλογος)
Ελένη Λαδιά «Ο χάλκινος ύπνος»
Μαρία Μήτσορα «Ο μαγευτικός φακός»
Ευγένιος Αρανίτσης «Η Γη ιδωμένη από το Φεγγάρι»
Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης «Η καρέκλα στο διάδρομο»
Γαλάτεια Σαράντη «Τέλος εποχής»
Αχιλλέας Κυριακίδης «Tabula rasa»
Μαρία Πετρίτση «Γιαπωνέζικο παραμύθι»
Παυλίνα Παμπούδη «Το υπόγειο»
Τάσος Γουδέλης «Το αντάλλαγμα»
Έλενα Μαρούτσου «Τα πράγματα των άλλων ή Η κούφια σκούφια»
Α. Κ. Χριστοδούλου «Η σφραγίδα»
Χιόνης Αργύρης, «Η ζωοποιός κρεατομηχανή»
Πηγές:
(Παρατίθεται με αλφαβητική σειρά η πρώτη έκδοση της συλλογής)
Ακρίβος Κώστας, Τελευταία νέα απ΄ την Ιθάκη, εκδ. Μεταίχμιο, 2016.
Αποστολίδης Ανδρέας, Αστυνομικές ιστορίες για πέντε δεκαετίες, εκδ. Άγρα, 1998.
Βαγενάς Νάσος, Συντεχνία, εκδ. Στιγμή, 1976.
Βαλτινός Θανάσης, Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν, εκδ. Άγρα 1992.
Βασιλάκου Καίτη, Ο πειρασμός του ερημίτη Χάρτμουτ Λιμπέργκερ και άλλες ιστορίες, εκδ. Ιωλκός, 2008.
Βασιλειάδης Λεωνίδας, Το αλογάκι της γλυκιάς Παναγίτσας, εκδ. Φαρφουλάς, 2010.
Βέμπος Θανάσης, Δυσευτοπίες, εκδ. Άλλωστε, 2015.
Γκόζης Γιώργος, Αφήστε με να ολοκληρώσω, εκδ. Πόλις, 2014.
Γουδέλης Τάσος, Το ωραίο ατύχημα, εκδ. Κέδρος, 2013.
Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, Μία δική σου ζωή, εκδ. Μελάνι, 2008.
Δημητρίου Σωτήρης, Ένα παιδί απ’ τη Θεσσαλονίκη, εκδ. Κέδρος, 1989.
Διβάνη Λένα, Γιατί δε μιλάς για μένα;, εκδ. Καστανιώτη, 1995.
Ζατέλη Ζυράννα, Περσινή αρραβωνιαστικιά, εκδ. Σιγαρέτα, 1984.
Ζαχαροπούλου Νατάσα, Πετώντας μ’ ένα drone, εκδ. Παρασκήνιο, 2019.
Ζουμπουλάκη Μανίνα, Η μυροβόλος άνοιξις, εκδ. Ιστός, 1998.
Ηλιοπούλου Βασιλική, Η καρδιά του λαγού, εκδ. Πόλις, 2005.
Ιωάννου Γιώργος, Η μόνη κληρονομιά, εκδ. Ερμής, 1974.
Καζαντζής Τόλης, Ενηλικίωση, εκδ. Ερμής, 1980.
Κακούρη Αθηνά, Οι κήποι του διαβόλου, εκδ. Εστία, 2001.
Καλοκύρης Δημήτρης, Το Μουσείο των αριθμών, εκδ. Άγρα, 2001.
Καλούτσας Τάσος, Το κλαμπ και άλλα διηγήματα, εκδ. Διαγώνιος, 1990.
Κανελλόπουλος Δημήτρης, Ο θάνατος του αστρίτη, εκδ. Κίχλη, 2018.
Κάσδαγλης Νίκος, Το θολάμι, εκδ. Στιγμή, 1987.
Καστρινάκη Αγγέλα, Φιλοξενούμενη, εκδ. Εστία, 1990.
Κέντρου-Αγαθοπούλου Μαρία, Η παραίτηση, εκδ. Κέδρος, 2002.
Κεσμέτη Νατάσα, Κήπος περίφρακτος, εκδ. Πλανόδιον, 1992.
Κιτσοπούλου Λένα, Μεγάλοι δρόμοι, εκδ. Μεταίχμιο, 2010.
Κουγιουμτζή Μαρία, Όλα μπορούν να συμβούν μ’ ένα άγγιγμα, εκδ. Καστανιώτη, 2016.
Κουμανταρέας Μένης, Σεραφείμ και Χερουβείμ, εκδ. Κέδρος, 1981.
Κουνενής Νίκος, Ζωντανή σύνδεση, εκδ. Κοχλίας, 2003.
Κουτρουμάνη Νάγια, Τριαντάφυλλα με μπακαλιάρο, εκδ. Ιωλκός, 2021.
Κουτρουμπούσης Πάνος, Στο θάλαμο του μυθογράφφ, εκδ. Απόπειρα, 1992.
Κοψαχείλης Στάθης, Παραμιλητά, εκδ. Θερμαϊκός, 2011.
Κρύσιλας Αντώνης, Το στόμα του διαβόλου, εκδ. Πλατύπους, 2009. Το ομώνυμο διήγημα δημοσιεύτηκε στο συλλογικό: Ιστορίες της μυθολογίας Κθούλου 2, εκδ. Ωρόρα, 1997.
Κυθρεώτης Χρίστος, Μια χαρά, εκδ. Πατάκη, 2014.
Κυριακίδης Αχιλλέας, Ο καθρέφτης του τυφλού, εκδ. Πόλις, 2005.
Λάδης Φώντας, Άνθρωποι και κούκλες, εκδ. Εξάντας, 1987.
Λαδιά Ελένη, Χάλκινος Ύπνος, εκδ. Εστία, 1980.
Μαντά Ειρήνη, Έξι ιστορίες για μικρούς σάτυρους, εκδ. Nightread, 2016.
Μανωλιός Μιχάλης, …και το τέρας, εκδ. Τρίτων, 2009.
Μάρκογλου Χ. Πρόδρομος, Διέφυγε το μοιραίον, εκδ. Νεφέλη, 2003.
Μαρούτσου Έλενα, Του ύψους ή του βάθους, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1998.
Μαρτινίδης Πέτρος, Από άλλοθι σε άλλοθι, εκδ. Νεφέλη, 2013.
Μηλιώνης Χριστόφορος, Ακροκεραύνια, εκδ. Κέδρος, 1976.
Μητροπούλου Κωστούλα, Η μεγέθυνση, εκδ. Κέδρος, 1983.
Μήτσορα Μαρία, Άννα να ένα άλλο, εκδ. Άκμων, 1978.
Μήτσου Ανδρέας, Σφήκες, εκδ. Καστανιώτη, 2001.
Μιτσοτάκη Κλαίρη, Σωρείτες, εκδ. Εστία, 2006.
Μιχαλοπούλου Αμάντα, Έξω η ζωή είναι πολύχρωμη, εκδ. Καστανιώτη, 1994.
Μπαλάνος Γιώργος, Οι ονειρότοποι της Γης, εκδ. Πατσούρη, 1979.
Νίκας Γ., Ένα εκατομμύριο δολλάρια, εκδ. Νεφέλη, 2005.
Νόλλας Δημήτρης, Νεράιδα της Αθήνας, Άμστερνταμ, 1974.
Οικονόμου Χρήστος, Οι Κόρες του Ηφαιστείου, εκδ. Πόλις, 2017.
Παλαβός Γιάννης, Το παιδί, εκδ. Νεφέλη, 2019.
Πάλλα Μαρία, Απώλειες, εκδ. Νέα Πορεία, 2003.
Παμπούδη Παυλίνα, 40 κάπως περίεργες ιστορίες, εκδ. Ροές, 2012.
Πανσέληνος Αλέξης, Τέσσερις ελληνικοί φόνοι, εκδ. Πόλις, 2004.
Παπαδημητρακόπουλος Ηλίας X., Ο οβολός, εκδ. Νεφέλη, 2004.
Παπαμάρκος Δημοσθένης, Γκιακ, εκδ. Αντίποδες, 2014.
Πετρίτση Μαρία, Αγάπη μου θέλω να γίνω ψάρι, εκδ. Biblioteque, 2017.
Πέτσα Βασιλική, Μόνο το αρνί, εκδ. Πόλις, 2015.
Πετσετίδης Δημήτρης, Λυσσασμένες αλεπούδες, εκδ. Κέδρος, 2007.
Ριζιώτη Γαλάτεια, Ντραμς, εκδ. Κέδρος, 2001.
Σαράντη Γαλάτεια, Ελένη, εκδ. Εστία, 1982.
Σκαμπαρδώνης Γιώργος, Η στενωπός των υφασμάτων, εκδ. Καστανιώτης, 1992.
Σφυρίδης Περικλής, Το τίμημα, εκδ. Διαγώνιος, 1982.
Σωτηροπούλου Έρση, Ο βασιλιάς του φλίπερ, εκδ. Καστανιώτης, 1998.
Τατσόπουλος Πέτρος, Κινούμενα σχέδια, εκδ. Κέδρος, 1984.
Τσιαμπούσης Βασίλης, Χερουβείμ στα κεραμίδια, εκδ. Κέδρος, 1996.
Φάις Μισέλ, Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες, εκδ. Καστανιώτης, 1999.
Χατζηγιαννίδης Βαγγέλης, Φυσικές ιστορίες, εκδ. Το ροδακιό, 2006.
Χατζητάτσης Τάσος, Ακροτελεύτιοι εσπερινοί, εκδ. Πόλις, 2009.
Χιόνης Αργύρης, Το οριζόντιο ύψος και άλλες αφύσικες ιστορίες, εκδ. Κίχλη, 2008.
Χριστοδούλου Αθανάσιος, Η σφραγίδα, εκδ. Gutenberg, 2015.
Χρονοπούλου Ελισάβετ, Φοράει κοστούμι, εκδ. Πόλις, 2013.
ΙΙΙ Αχιλλέας, Παραχαράκτης, εκδ. Νεφέλη, 2019.
Πολλή δουλειά για να γίνει κάτι τέτοιο και σίγουρα δεν υπάρχει περίπτωση να μην υπάρχουν παραλείψεις.
Πώς τυχαίνει στα “καλύτερα” να μην υπάρχουν δύο διηγήματα γραμμένα από τον ίδιο συγγραφέα; Σύμπτωση ή επιλογή να “χωρέσουν” περισσότεροι, ζώντες και νεκροί να μην “παραπονεθεί” κανείς;
Ο Π. Ένιγουεϊ γνωρίζει άριστα την παιγνιώδη (όσο και “επικίνδυνη”) τέχνη της ανθολόγησης. Το απέδειξε, άλλωστε, με το εξαιρετικό: Χιούμορ | Ειρωνεία | Σάτιρα στο Ελληνικό σύντομο διήγημα και μικροδιήγημα (1974-2021), Μια ανθολογία, Εκδόσεις 24 γράμματα.
Διαβάζοντας τα περιεχόμενα του παρόντος (για την ώρα) μη-τόμου (θα βρεθεί εκδότης/εκδότρια και γι’ αυτό το εγχείρημα, αυτό θέλω να πιστεύω) μοιάζει να το αποδεικνύει και στην παρούσα περίπτωση.
Είναι μεγάλη τέχνη να εντάσσεις δημιουργικά τα κείμενα σε νέες “παρέες”.
Εργώδης προσπάθεια!! Μακάρι να εκδοθεί η ανθολογία! Λογικό, αλλιώς θα τα αναρτούνταν εδώ τα διηγήματα και θα ήταν ορατά σε όλους. Την περιμένουμε την έκδοση, λοιπόν. Τα διηγήματα είναι μια ” περιφρονημενη ” για άγνωστο λόγο κατηγορία προς έκδοση βιβλίων. Έχουν γραφτεί διαμάντια όμως και προσωπικά τα προτιμώ από τα μυθιστορηματα που αν δεν ” με πιάσουν από τα μαλλιά ” τα εγκαταλείπω γρήγορα, γιατί τα βαριέμαι.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τους Ευγένιο Αρανίτση, Αντιγόνη Βλαβιανού, Βασίλη Δανέλλη, Αλέξη Ζήρα, Μαρία Κουγιουμτζή, Αντώνη Κρύσιλα, Γιάννη Παλαβό και Γιάννη Πατίλη για τις καίριες επισημάνσεις τους.
Ζήτω συγγνώμη από την κ. Αλ. Δεληγιώργη που χρησιμοποίησα το όνομα της (και το κείμενο της) ἐπὶ ματαίῳ…
Πολλά τα διηγήματα· δύσκολη η επιλογή. Αισθάνομαι ότι πρέπει να σας ευχαριστήσω για τον κόπο σας. Επιτρέψτε μόνο κάποιες (σχολαστικές) παρατηρήσεις:
–Ο τίτλος της συλλογής του Τσιαμπούση είναι «Χερουβικά στα κεραμίδια» (και όχι «Χερουβείμ»).
–Στον γενικό κατάλογο έργων απουσιάζει η συλλογή από την οποία προέρχεται το διήγημα του Αρανίτση.
–Το διήγημα της Σωτηροπούλου αναφέρει δημοσίευση το 1997 και στον κατάλογο έργων το 1998 (εκτός κι αν δεν προέρχεται από τον «Βασιλιά του φλίπερ»).
–«Όπως και αν το δει κανείς, το “Μάτι φώσφορο κουμάντο γερό” του Γιώργου Σκαμπαρδώνη είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία που μας έδωσε η ελληνική διηγηματογραφία τα τελευταία δέκα χρόνια. Αξίζει να τοποθετηθεί πλάι στο “Τρυφερό δέρμα” (1982) του Δημήτρη Νόλλα, τα “Μερόνυχτα Φραγκφούρτης” (1982) ή “Τα τύμπανα της κοιλιάς και του πολέμου” (1983) του Αντώνη Σουρούνη, τους “Κωπηλάτες” (1983) ή το “Ο Ιωσήφ εξαφανίζεται” (1984) του Μιχάλη Φακίνου, την “Περσινή αρραβωνιαστικιά” (1984) της Ζυράννας Ζατέλη.»
–Από την περίοδο που μελετήσατε, παραθέτω ενδεικτικά κάποια διηγήματα που είχε επιλέξει ο Ρένος Αποστολίδης στην ανθολογία του: «Η μύγα» του Παντελή Καλιότσου, «Οι επισκέπτες» (1978) της Τατιάνας Γκρίτση – Μιλλιέξ, «Η τελική έφοδος των πραγμάτων» (1980) του Τάσου Ζερβού, «Το στοίχημα» της Ζέτας Κουντούρη, «Άριελ» (1994) του Γιώργου Δρανδάκη, κ.α.
(Δημοσθένης Κούρτοβικ, Ελευθεροτυπία, 11 Απριλίου 1990)
–Σημειώνω, τέλος, την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στα διηγήματα του Διονύση Χαριτόπουλου και του Νίκου Χουλιαρά…
Ευχαριστώ πολύ πολύ τον κ. Παντελή Καρά για τις επισημάνσεις του.
Ως πηγές παρουσίασα τις προσωπικές συλλογές διηγημάτων, και μάλιστα την πρώτη έκδοση, που μπορεί κάποιος να εντοπίσει τα κείμενα της λίστας / ανθολογίας. Περισσότερες φιλολογικές λεπτομέρειες (πρώτη δημοσίευση του διηγήματος, τυχόν επανεκδόσεις της συλλογής, τίτλοι συλλογικών τόμων, εκτενής βιβλιογραφία κλπ.) υπάρχουν στο παράρτημα αυτής αλλά νομίζω, στο άρθρο, είναι πλεονασμός να αναφερθούν.
Συμπληρωματικά παραθέτω εδώ τους συλλογικούς τόμους που προέρχονται και τα υπόλοιπα διηγήματα της λίστας:
Το «Αμφίων» του Τάσου Ρούσσου δημοσιεύθηκε στο: Ελληνικά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας, επιμ. Πανώριος Μάκης, εκδ. Αίολος, 1995.
Το «Έγκλημα στην Ακρόπολη» του Φίλιππου Φιλίππου δημοσιεύθηκε στο Η επιστροφή του αστυνόμου Μπέκα. Ο ήρωας του Γιάννη Μαρή σε νέες περιπέτειες, επιμ. Αθηνά Κακούρη, Κώστας Θ. Καλφόπουλος, εκδ. Καστανιώτη, 2012.
Το «Ποιος πληρώνει το βαρκάρη;» του Θανάση Βέμπου δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο Ιστορίες από το κοντινό μέλλον, της σειράς Ανθολογία επιστημονικής φαντασίας, τόμος 29, εκδ. Ωρόρα, 1993.
Τα «Δέκα δευτερόλεπτα» του Θωμά Μαστακούρη δημοσιεύθηκε στο Ιστορίες με ταξίδια στο χρόνο, της σειράς Ανθολογία επιστημονικής φαντασίας, τόμος 42, εκδ. Ωρόρα, 1995.
Το «Ο λέων της Νεμέας» της Τιτίνα Δανέλλη δημοσιεύθηκε στο Κλέφτες και αστυνόμοι, επιμ. Τιτίνα Δανέλλη, εκδ. Ψυχογιός, 2013.
Το «Η Γη ιδωμένη απ’ το Φεγγάρι» του Ευγένιου Αρανίτση δημοσιεύθηκε στο
Ξένος, ο άλλος μου εαυτός, επιμ. Μισέλ Φάις, εκδ. Πατάκη, 1999. (Ο συγγραφέας προέβη σε κάποιες αλλαγές και μου έστειλε την τελική μορφή του.)
Το «Ένας πολύ προσωπικός πόλεμος» του Κωνσταντίνου Ρωμοσιού δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στα Νέα το έτος 1985. Το εντόπισα στο: Το ελληνικό φανταστικό διήγημα, τόμος Γ΄, επιμ. Μάκης Πανώριος, εκδ. Αίολος, 1994.
Το «Summertime» της Άννα Δάρδα-Ιορδανίδου δημοσιεύθηκε στο περ. Πολάρ, τχ. 4. 2019, στο Φάκελος: 7 γυναίκες, επιμ. Βίκυ Χασάνδρα.
Το διήγημα της Σωτηροπούλου δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο συλλογικό τόμο: Άσεμνες ιστορίες, εκδ. Πατάκης, 1997 και το εντόπισα στη συλλογή της Ο βασιλιάς του φλίπερ, Καστανιώτης, 1998.
Διάβασα διάφορα σχόλια στο διαδίκτυο που εξέφραζαν την εύλογη απορία του τι είναι η μεταμυθοπλασία και ποιο το σκεπτικό μου ένταξης στην εν λόγω κατηγορία του διηγήματος της Αλ. Δεληγιώργη «Γράμμα στην Αμερική» [1]. Επανέρχομαι για να αποσαφηνίσω και να υποστηρίξω τη θέση μου [2].
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή και ας μιλήσουμε για τον όρο «μεταμυθοπλασία», που τόσο πολύ ακούγεται τελευταία. Ο όρος αυτός είναι η ελληνική απόδοση του αγγλικού όρου «metafiction», που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1970 από τον Αμερικανό κριτικό και μυθιστοριογράφο William Gas. Οι πρωτοπόροι της μεταμυθοπλασίας είναι οι Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, Σάμιουελ Μπέκετ, Ουμπέρτο Έκο, Ίταλο Καλβίνο και στα καθ’ ημάς οι Αλέξανδρος Σχινάς, Πάρις Τακόπουλος, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Θανάσης Βαλτινός και Γιάννης Πάνου.
«Το να ορίσει κανείς τον όρο “μεταμυθοπλασία” είναι ένα εγχείρημα επισφαλές, αφού πρόκειται για έναν “όρο ομπρέλα”, που, εκτός του ότι δηλώνει την αναδίπλωση του λογοτεχνικού εγχειρήματος στον εαυτό του, επικαθορίζοντας την πρόσληψή του, στεγάζει και ποικίλες συγγραφικές τεχνικές και κειμενικές λειτουργίες» [3].
Ο Αντώνης Λιάκος [4] εξηγεί πως, «αν μας λέει κάτι ο όρος μεταμυθοπλασία, δεν είναι η αναφορά σε κάτι που έπεται της μυθοπλασίας, αλλά η, κατά το δυνατόν, εποπτεία των μυθοπλασιών».
Πού στοχεύει όμως το μεταμυθοπλαστικό κείμενο; Η Γεωργία Λαδογιάννη [5] γράφει πως η μεταμυθοπλασία «δεν στοχεύει στην ομοιότητα με την εξωτερική πραγματικότητα —υπάρχει τέτοια;—,αλλά στην ίδια του την οντολογία ως «σημείου» (κατά την σημειωτική) της πραγματικότητας. Γι’ αυτό ειπώθηκε «ναρκισσιστικό», δηλαδή μιμητικό κείμενο (L. Hutchon), κείμενο που, αντίθετα από το ρεαλιστικό μυθιστόρημα, μιμείται τη διαδικασία της κατασκευής του.
Τι περιέχουν και τι περιλαμβάνουν τα διηγήματα μεταμυθοπλασίας; «Οι ιστορίες μπορεί να είναι αληθοφανείς, όπως στην κλασική λογοτεχνία, αλλά η αληθοφάνειά τους υπονομεύεται ειρωνικά από τον συγγραφέα με υποδείξεις του πλαστού χαρακτήρα τους και με την αναφορά ή ακόμη και την αναγωγή τους σε άλλα λογοτεχνικά κείμενα και παραδόσεις. Έτσι από αφηγήσεις που αναπαριστάνουν μια πραγματικότητα γίνονται αφηγήσεις γι’ αφηγήσεις που την αναπαριστάνουν. Ο αναγνώστης μπορεί να μείνει σ’ ένα πρώτο επίπεδο, αυτό μιας γοητευτικής και συναρπαστικής ιστορίας, αν είναι όμως πιο προσεκτικός ή ειδοποιημένος, θα διακρίνει ένα δεύτερο επίπεδο, μ’ εκείνες τις άλλες σημάνσεις της αφήγησης. Αυτός είναι ο διπλός κώδικας για τον οποίο μιλούσε ο Ουμπέρτο Έκο» [6]. Ο οποίος, συνεχίζω, σημειώνει πως η μεταμυθοπλασία και γενικότερα «το μεταμοντέρνο δεν αποτελεί μια τάση χρονολογικά προσδιορίσιμη, αλλά μια πνευματική κατηγορία, έναν τρόπο χειρισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε εποχή έχει το δικό της μεταμοντέρνο» [7]. Έτσι, όσον αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία, ο Νίκος Μαυρέλος8 εντοπίζει τεχνικές της μεταμυθοπλασίας σε τρία κομβικά κείμενα του 18ου και 19ου αιώνα: Φιλοθέου Πάρεργα, Παπατρέχας και Πάπισσα Ιωάννα.
Στη λίστα με τα διηγήματα που παρουσιάζω στον Αναγνώστη μπορούμε να διαιρέσουμε την κατηγορία «μεταμυθοπλασία» σε τρεις υποκατηγορίες: στην πρώτη, που την αποκαλώ «μεταμυθοπλασία της πολίχνης» (Θ. Βαλτινός, Σ. Κοψαχείλης, Α. Μήτσου, Δ. Κανελλόπουλος, Γ. Παλαβός και Λ. Κιτσοπούλου), οι ιστορίες διαδραματίζονται σε κάποια επαρχιακή γωνιά και σε παλαιότερη εποχή, την οποία και αναπλάθουν χρησιμοποιώντας άτυπα λογοτεχνικά στοιχεία, όπως η τοπική διάλεκτος και ο προφορικός λόγος, ώστε αφενός να πείσουν για την αληθοφάνεια των γεγονότων και αφετέρου να προσδώσουν έμφαση στο δραματικό στοιχείο. Να σημειωθεί εδώ πως δεν πρόκειται, όπως κάκιστα ειπώθηκε, για κάποια μορφή «νεο-ηθογραφίας» [9], καθώς πρόθεση των ιστοριών αυτών δεν είναι η εξύμνηση της ζωής στην ύπαιθρο με γλαφυρές περιγραφές της καθημερινότητας των πρωταγωνιστών. [10]
Η δεύτερη υποκατηγορία είναι η «ιστορική μεταμυθοπλασία», και σε αυτήν ανήκουν τα κείμενα των Δ. Πετσετίδη, Δ. Παπαμάρκου, Κ. Ακρίβου, Β. Πέτσα και Ε. Χρονοπούλου. Τα διηγήματα της υποκατηγορίας αυτής χαρακτηρίζονται «από έναν ανατρεπτικό και αναθεωρημένο τρόπο κατανόησης και αναπαράστασης του παρελθόντος και της ιστορικής πραγματικότητας, ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τη θετικιστική ιστορική παρουσίαση του ρεαλιστικού ιστορικού μυθιστορήματος, το οποίο προσπαθούσε να αναπαραστήσει ρεαλιστικά και αντικειμενικά μια εξωκειμενική ιστορική πραγματικότητα» [11].
Η τρίτη υποκατηγορία, που την αποκαλώ «παιγνιώδη μεταμυθοπλασία» (Α. Δεληγιώργη και Κ. Μιτσοτάκη), χαρακτηρίζεται από τη διακειμενικότητα, την αυτοαναφορικότητα, το λεκτικό παιχνίδι και την παρωδία, καταργώντας τα παραδοσιακά αφηγηματικά πλαίσια, απογυμνώνοντας τη μυθοπλασία και δείχνοντας τους μηχανισμούς λειτουργίας της.
Και ερχόμαστε στο διήγημα της Α. Δεληγιώργη «Γράμμα στην Αμερική». Το εξαιρετικό αυτό διήγημα με είχε εντυπωσιάσει από την πρώτη φορά που το διάβασα. Ξεκινά με αναφορά στη γραφή του Χένρυ Μίλλερ και συνεχίζει με τη συγγραφέα να προσπαθεί να γράψει ένα γράμμα στον αγαπημένο της φίλο Γιώργο (Χουλιάρα) για την πρώτη του ποιητική συλλογή, που μόλις είχε εκδοθεί. Το γράμμα αυτό όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ (ή μήπως το εν λόγω διήγημα αποτελεί μια μορφή του;). Αντ’ αυτού η συγγραφέας σχεδιάζει ένα άλογο, το οποίο το βλέπουμε να φιγουράρει στις σελίδες του βιβλίου, και τέλος εκφράζει τις σκέψεις της γι’ αυτό το σχέδιο. Το διήγημα «Γράμμα στην Αμερική» περιέχει όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά της μεταμυθοπλασίας, και, αν λάβουμε υπόψη το έτος συγγραφής του (1981), συμπεραίνουμε ότι αποτελεί μία από τις πρώτες αξιόλογες προσπάθειες στην κατηγόρια της (παιγνιώδους) μεταμυθοπλασίας στη μετά το 1974 εποχή.
Κατόπιν τούτων, και για αποφυγή περαιτέρω παρεξηγήσεων, προβαίνω στο διαχωρισμό της κατηγορίας της μεταμυθοπλασίας των ελληνικών διηγημάτων που ξεχώρισα από την περίοδο 1974–2024 σε τρεις υποκατηγορίες:
Η. ΜΕΤΑΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ
1. Μεταμυθοπλασία της πολίχνης
Θανάσης Βαλτινός, «Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν»
Στάθης Κοψαχείλης, «Φθινόπωρο»
Ανδρέας Μήτσου, «Το μόνο της αμάρτημα»
Δημήτρης Κανελλόπουλος, «Η δωρεά»
Γιάννης Παλαβός, «Η πένσα»
Λένα Κιτσοπούλου, «Ο Μουνής»
2. Ιστορική μεταμυθοπλασία
Δημήτρης Πετσετίδης, «Οι 118»
Δημοσθένης Παπαμάρκος, «Νόκερ»
Κώστας Ακρίβος, «Λαέρτης, ο πατέρας»
Βασιλική Πέτσα, «Ο κόραξ εξελθών»
Ελισάβετ Χρονοπούλου, «Αμαλία»
3. Παιγνιώδης μεταμυθοπλασία [12]
Κλαίρη Μιτσοτάκη, «Σωρείτες»
Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, «Γράμμα στην Αμερική»
Σταματάω εδώ όμως, γιατί το παρόν κείμενο θυμίζει έντονα μεταμυθοπλαστικό διήγημα του Μπόρχες για διηγήματα που δεν (ανα)δημοσιεύθηκαν σε ανθολογία που δεν κυκλοφόρησε…
Σημειώσεις
1. Περιλαμβάνεται στη συλλογή Α. Δεληγιώργη, Μία δική σου ζωή, Μελάνι, 2008. Να σημειωθεί ότι το εν λόγω διήγημα το εντόπισα πρώτη φορά στην ανθολογία Σύγχρονοι Έλληνες πεζογράφοι των Ε. Κοτζιά και Β. Χατζηβασιλείου, Πατάκης, 1995. Εκεί αναγράφεται ότι το διήγημα προέρχεται από τη συλλογή της συγγραφέως Ιστορίες μιας ελάχιστης εποχής, Εστία, 1991. Στο τέλος του διηγήματος δηλώνεται ως έτος συγγραφής το 1981.
2. Στην ανθολογία, η οποία τελικά δεν κατέστη εφικτό να κυκλοφορήσει, θα υπήρχε αναλυτική εισαγωγή από γνωστό κριτικό της λογοτεχνίας, που σίγουρα θα βοηθούσε πολύ στην κατανόηση του εγχειρήματος και θα αποσαφήνιζε τα όποια θολά σημεία.
3. Κ. Κωστίου «Με τον τρόπο της μεταμυθοπλασίας», στο Κ. Βούλγαρης (επιμ.), Η μεταμυθοπλασία ως αφηγηματικός τρόπος και κριτική του μεταμοντερνισμού, Βιβλιόραμα, 2018.
4. Α. Λιάκος «Ιστορία και μυθοπλασία», στο Κ. Βούλγαρης (επιμ.), Η μεταμυθοπλασία ως αφηγηματικός τρόπος και κριτική του μεταμοντερνισμού, Βιβλιόραμα, 2018.
5. Γ. Λαδογιάννη «Η μεταμυθοπλασία ως κριτική ερμηνεία», στο Κ. Βούλγαρης (επιμ.), Η μεταμυθοπλασία ως αφηγηματικός τρόπος και κριτική του μεταμοντερνισμού, Βιβλιόραμα, 2018.
6. Δ. Κούρτοβικ, Η ελιά και η φλαμουριά, Πατάκη, 2021.
7. Ο. Έκο, Επιμύθιο στο Όνομα του ρόδου, μτφρ. Ε. Καλλιφατίδη, Γνώση, 1993.
8. Νίκος Μαυρέλος «Η πρώιμη νεοελληνική μεταμυθοπλασία», στο Κ. Βούλγαρης (επιμ.), Η μεταμυθοπλασία ως αφηγηματικός τρόπος και κριτική του μεταμοντερνισμού, Βιβλιόραμα, 2018.
9. Ο Α. Ζήρας διαφωνεί ακόμη και με τη χρήση του όρου «ηθογραφία»γιατους πεζογράφους της «γενιάς του 1880»: «Η πιο αμετακίνητη ιδέα για την πεζογραφία του διαστήματος 1870–1950 είναι σίγουρα η παγιωμένη αντίληψη ενός μεγάλου κύκλου κριτικών, φιλολόγων, αλλά και λογοτεχνών ότι το ελληνικό διήγημα της γενιάς του 1880 — ή τουλάχιστον ένα πολύ μεγάλο μέρος του — εγκλωβίστηκε μέσα στα ούτως ή άλλως συγκεχυμένα όρια της έννοιας της ηθογραφίας. Αλλά ποτέ δεν ήταν ξεκαθαρισμένο τι εννοεί ο καθένας ορίζοντας μια αφήγηση ως ηθογραφική και ποτέ επίσης δεν υπήρξε μια σύγκλιση των επιμέρους απόψεων που θα μας βοηθούσε να συμφωνήσουμε σε έναν τέτοιο ορισμό» (Α Ζήρας, «Το ελληνικό διήγημα στην περίοδο 1870–1950. Οι προϋποθέσεις και οι παρανοήσεις του», στο Ε. Πολίτου-Μαρμαρινού / Σ. Ντενίση [επιμ.], Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Gutengerg, 2009). Αλλά και ο Χ. Μηλιώνης σημειώνει: «Ο όρος ηθογραφία, με το να χρησιμοποιηθεί για συγγραφείς με διαφορετικό μέγεθος και διαφορετική κατεύθυνση, πήρε σιγάσιγά αρνητική σημασία, που δεν την είχε αρχικά» (Χ. Μηλιώνης, Το διήγημα, Σαββάλας, 2002).
10. Η εν λόγω κατηγορία δεν συμβιβάζεται με τις επιταγές και τα αναγνωριστικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού : «Διάσπαση της αφηγηματικής ενότητας, εσωτερικός μονόλογος, υποβάθμιση ή απόσβεση τη προσωπικότητας του κεντρικού ήρωα, απόκλιση από την κυρίαρχη γλώσσα, πρόσμειξη των λογοτεχνικών ειδών, αλλά και υπονόμευση του μύθου ή εκδίωξη της πλοκής» (Β. Χατζηβασιλείου, «Από τον μοντερνισμό προς το μεταμοντέρνο;», στο Α. Σπυροπούλου / Θ. Τσιμπούκη [επιμ.], Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Διεθνείς προσανατολισμοί και διασταυρώσεις, Αλεξάνδρεια, 2002). Επίσης ο Έκο: «Φτάνει όμως η στιγμή που η αβανγκάρντ (το μοντέρνο) δεν μπορεί πια να προχωρήσει, διότι έχει δημιουργήσει μια μετα-ομιλία που μιλά για τα ακατόρθωτα κείμενα της (την εννοιολογική τέχνη). Η απάντηση του μετα-μοντέρνου στο μοντέρνο συνίσταται στην αναγνώριση ότι, εφόσον το παρελθόν δεν μπορεί να καταστραφεί, μιας και η καταστροφή του οδηγεί στην σιωπή, θα πρέπει να επανεξεταστεί: με ειρωνεία, μ’ έναν μη αθώο τρόπο». (Ο. Έκο, Επιμύθιο στο Όνομα του ρόδου, μτφρ. Ε. Καλλιφατίδη, Γνώση, 1993).
11. Ε. Χατζοπούλου, «Μεταμυθοπλασία και μεταϊστορία», στο Κ. Βούλγαρης (επιμ.), Η μεταμυθοπλασία ως αφηγηματικός τρόπος και κριτική του μεταμοντερνισμού, Βιβλιόραμα, 2018.
12. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται διηγήματα από τις συλλογές των Μάκη Καραγιάννη «Ο καθρέφτης και το πρίσμα», εκδ. Νεφέλη, 2007, και του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου «Θάλασσες της Χαλκίδας και της Σκιάθου», εκδ. ΟΛΝΕ, 2023.