της Κωνσταντίνας Κορρυβάντη
H πρόσφατη κυκλοφορία του μυθιστορήματος Φως τον Αύγουστο του Φώκνερ από τις εκδόσεις Gutenberg, σε νέα μετάφραση του Παναγιώτη Κεχαγιά, μας καλεί να επιστρέψουμε σ’ ένα βιβλίο που η στήλη είχε συζητήσει εδώ με σημείο αναφοράς την παλιότερη έκδοση του Εξάντα (μετάφραση: Βικτώρια Τράπαλη), εστιάζοντας σε έναν κεντρικό χαρακτήρα του βιβλίου Φως τον Αύγουστο, στον Τζο Κρίσμας.
Η είδηση της κυκλοφορίας μίας νέας μετάφρασης είναι, ωστόσο, η καλύτερη δυνατή ευκαιρία να συνεχίσουμε την ανάγνωση του αριστουργηματικού αυτού μυθιστορήματος επαυξημένα. Δίχως να χρειάζεται να απολογηθούμε για ομολογημένες προσωπικές αναγνωστικές εμμονές και προτιμήσεις, φωτίζοντας αυτή την φορά ένα άλλο πρόσωπο του βιβλίου, την λευκή και ανύπαντρη έγκυο Λένα Γκρόουβ από την Αλαμπάμα.
Όταν ο Φώκνερ ρωτήθηκε από νεαρό φοιτητή του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια, για το αν του ήταν πιο εύκολο να δημιουργήσει ανδρικούς ή γυναικείους χαρακτήρες, απάντησε: «Είναι πολύ πιο γοητευτικό και συναρπαστικό να γράφω για γυναίκες, γιατί πιστεύω πως οι γυναίκες είναι αξιοθαύμαστες, γεμάτες μυστήριο και ομορφιά. Εξάλλου, γνωρίζω ελάχιστα γι’ αυτές και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η προσπάθεια γίνεται ακόμη πιο γοητευτική».
Όπως, λοιπόν, είναι απαραίτητη η υπόμνηση πως Ο Αχός και το Πάθος (εκδόσεις Gutenberg, μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη), κατά δήλωση του Φώκνερ, είναι ένα βιβλίο για την Κάντυ, έτσι αντιστοίχως, μπορούμε να πούμε πως και το Φως τον Αύγουστο είναι ένα βιβλίο για την Λένα, την οποία συναντάμε από το πρώτο κιόλας κεφάλαιο και δεν την εγκαταλείπουμε παρά στις τελευταίες γραμμές του βιβλίου, όπου με κυκλικό τρόπο ολοκληρώνεται (κατά μία έννοια) η περιπλάνησή της και η αναζήτησή του πατέρα του παιδιού της.
Αυτό το ταξίδι δεν είναι μόνο γεωγραφικό αλλά και υπαρξιακό, διασχίζει φυσικά, κοινωνικά και ψυχολογικά σύνορα, αποτυπώνοντας το αμερικανικό φαντασιακό της κίνησης και μετακίνησης προς έναν άγνωστο προορισμό. Έχει αναγνωριστεί στο μυθιστόρημα αυτό ένα είδος πρώιμου road narrative. Και είναι αλήθεια πως η Λένα μοιάζει με ασταμάτητη προ-κινηματογραφική ηρωίδα road movie που αντιλαμβάνεται αυτό της το ταξίδι ως αδιαπραγμάτευτή αποστολή.
Την στιγμή που το ταξίδι του Τζο Κρίσμας, ενός νεαρού άνδρα που μεγάλωσε σε ίδρυμα δίχως να γνωρίζει την καταγωγή του (αν είναι μαύρος ή αν είναι λευκός) είναι το αρνητικό του ίδιου μοτίβου: μια πορεία προς την καταστροφή. Έτσι, το μυθιστόρημα χαράσσει μια διπλή διαδρομή, η μία προς την ζωή (Λένα), η άλλη προς τον θάνατο (Τζο). Διαδρομές αντίθετης κατεύθυνσης που διασταυρώνονται από σύμπτωση, αν μπορούμε να θεωρήσουμε σύμπτωση το πρόσωπο και τις καταστάσεις που συνδέουν τους δύο ήρωες. Τον άνδρα, δηλαδή, εκείνο που είναι ο πατέρας του παιδιού της Λένας και τυχαίνει επίσης έχοντας αλλάξει το όνομά του να είναι και ο partner in crime του Τζο Κρίσμας.
Καθώς μία διπλή εστίαση δεν θα παρουσίαζε ενδιαφέρον για τα δεδομένα του Φώκνερ στο βιβλίο αναπτύσσεται παράλληλα και μία τρίτη ιστορία, αυτή του Αιδεσιμότατου Χάιτάουερ. Ωστόσο, όσο δελεαστικός χαρακτήρας κι αν είναι ο Αιδεσιμότατος και το σχόλιο περί προτεσταντισμού που επιχειρεί ο Φώκνερ, για τις ανάγκες αυτού κειμένου, η εστίαση μας παραμένει στην Λένα Γκρόουβ.
Η Λένα παρουσιάζεται αρχικά ως μια παθητική, σχεδόν αφελής προσωπικότητα. Πρόκειται για μια νεαρή έγκυο γυναίκα που ταξιδεύει πεζή για να βρει τον άντρα που την εγκατέλειψε. Ωστόσο, κάτω από αυτήν την επιφάνεια υποταγής, αναδύεται ένα πρόσωπο με αξιοσημείωτη αυτονομία και αντοχή Μέσα από τη Λένα, ο Φώκνερ συνθέτει έναν γυναικείο χαρακτήρα που ταυτόχρονα συμμορφώνεται με και αμφισβητεί τους έμφυλους ρόλους της εποχής του. Η Λένα μοιάζει να είναι τόσο η ενσάρκωση της μητρικής δύναμης, όσο και η ανατροπή της αντρικής αφήγησης.
Το ταξίδι της Λένας στον αμερικανικό Νότο του 20ού αιώνα αποτελεί πράξη ριζοσπαστική. Μόνη, εμφανώς έγκυος και χωρίς οικονομικούς πόρους, δεν ενεργεί από απερισκεψία αλλά από βεβαιότητα. Δεν αμφιβάλλει ούτε ζητά συγγνώμη για την αποστολή της. Οι πράξεις της αψηφούν τις κοινωνικές προσδοκίες για τη γυναικεία παθητικότητα και εξάρτηση. Σε έναν κόσμο όπου οι γυναίκες καλούνται να περιμένουν, η Λένα Γκρόουβ περπατά.
Ο Φώκνερ την παρουσιάζει ως αρχέτυπο του θηλυκού, σχεδόν μυθική στη γαλήνη και την επιμονή της. Όμως η θηλυκότητά της δεν είναι αδυναμία· είναι η πηγή της δύναμής της. Η μητρική της ταυτότητα, αντί να την περιθωριοποιεί, γίνεται το κέντρο της ύπαρξής της. Η άρνησή της να υποκύψει στην ντροπή ή στον οίκτο, ειδικά σε μια βαθιά πατριαρχική κοινωνία, αποτελεί φεμινιστική πράξη σιωπηλής αντίστασης.
Η παρουσία της Λένας στο μυθιστόρημα διαταράσσει τις βίαιες και βασανισμένες πορείες των ανδρών. Ενώ οι άνδρες καταρρέουν υπό το βάρος της ταυτότητας, της ενοχής και του παρελθόντος, η Λένα υπάρχει στο παρόν. Οδηγείται όχι από αγωνία, αλλά από ανάγκη. Αναπροσανατολίζει την αφήγηση προς τη δημιουργία, τη συνέχεια και τη ζωή, προσφέροντας αντίβαρο στις καταστροφικές ορμές της ανδρικής ταυτότητας.
Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η Λένα δεν αντιστέκεται στο ανδρικό βλέμμα με το να το πολεμά, αντιστέκεται με το να το καθιστά άνευ σημασίας. Δεν επιτελεί το φύλο της για να ικανοποιήσει ή να προκαλέσει· το βιώνει αυθεντικά. Μέσω αυτής της στάσης, αποκαλύπτει την ευθραυστότητα της ανδρικής εξουσίας και ανακτά τον χώρο που της ανήκει.
Η Λένα δεν είναι ριζοσπαστική στην εμφάνιση ή στα λόγια της, αλλά στην επιμονή, την αυτοπεποίθηση και την ήσυχη άρνηση της να σβήσει. Διαλέγει την κίνηση αντί της αδράνειας, την αξιοπρέπεια αντί της ντροπής, τη ζωή αντί την απελπισία. Όπως είχαμε αναδείξει και σε προηγούμενο κείμενο για τον Φώκνερ, συζητώντας το Καθώς Ψυχορραγώ (εκδ. Gutenberg, μετάφραση Παναγιώτη Κεχαγιά): «οι γυναικείοι χαρακτήρες του [Φώκνερ] αν και είναι πολύ συχνά οι κεντρικές φιγούρες στα έργα του, παραμένουν λεκτικά αμέτοχες και εκφράζονται κυρίως μέσα από τα σώματά τους. Ενώ, οι άντρες στα μυθιστορήματα του Φώκνερ λένε, οι γυναίκες δείχνουν. Πως; Με το να είναι ή να μην είναι παρθένες, με το να εγκυμονούν ή όχι, και τέλος, με το να είναι νεκρές ή να μην είναι». Σε κάθε περίπτωση χαράσσοντας μία αξιοπρόσεκτη πορεία ή με τα λόγια της Λένας Γκρόουβ: «δεν έχω ούτε τέσσερις εβδομάδες στο δρόμο κι έφτασα ήδη στο Τζέφερσον. Κοίτα να δεις. Ένα κορμί μπορεί να φτάσει πολύ μακριά».
Όταν η Λένα πλησιάζει στο Τζέφερσον βλέπει τους καπνούς και ένα σπίτι στις φλόγες. Η φωτιά αυτή συνδέεται εμμέσως με την δική της υπόθεση, καθώς πρόκειται για ένα καθοριστικό συμβάν στην παράλληλη ιστορία του Τζο Κρίσμας. Παρά το αδιαμφισβήτητο λογοτεχνικό επίτευγμα που συντελείται στο Φως τον Αύγουστο, υπάρχει ως προς την δομή και την συνεκτικότητα αυτού του βιβλίου, μια αίσθηση αμφιβολίας που διεισδύει σχεδόν σε κάθε πρώτη ανάγνωση: Πού βρίσκεται η εσωτερική συνοχή του έργου; Τι συνδέει, τελικά, αυτά τα πρόσωπα και υφαίνει την πλοκή;
Το Φως τον Αύγουστο είναι ένα μυθιστόρημα που αναδεικνύει τη δική του αφηγηματική δομή με έναν μοναδικό τρόπο – όχι μέσα από συμμετρίες ή παραδοσιακές φόρμες, αλλά μέσα από την προβολή της διάσπασής του. Οι ασυνέπειες, οι αποκλίσεις, οι ασυμμετρίες και οι ανισορροπίες του δεν κρύβονται· αντιθέτως, επιδεικνύονται, γίνονται το ίδιο το σώμα του έργου. Εδώ ο Φώκνερ, αμφισβητεί κάποιες από τις πιο κραταιές προσδοκίες του μυθιστορηματικού είδους: την ύπαρξη ενός ενιαίου, κεντρικού αφηγήματος, την παρουσία ξακάθαρων πρωταγωνιστών και, πάνω απ’ όλα, την τυπική ενότητα και συνοχή.
Κι όμως, αυτή η διάσπαση δεν είναι τυχαία. Όπως ο ίδιος ο Φώκνερ παραδέχτηκε, το έργο είναι «βαρύ στο πάνω μέρος», μια ασυμμετρία που παρά την αποσπασματικότητά της, λειτουργεί ως μια μορφή οργάνωσης. Υπάρχει, μέσα στο ελκυστικό του χάος, μια επίμονη τάση για αλληλεπίδραση και ανταπόκριση. Η δομή δεν κρύβει τα σπασμένα της κομμάτια – μας προσκαλεί να τα δούμε ως την ίδια την ουσία του μυθιστορήματος.
Ο χρόνος στο Φως τον Αύγουστο δεν είναι γραμμικός. Η αφήγηση διασπάται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και οπτικές γωνίες, δίνοντας την αίσθηση πως το παρελθόν και το παρόν είναι αδιαχώριστα μεταξύ τους, με το ένα καταλυτικό γεγονός του κλασσικού μυθιστορήματος να απουσιάζει. Όπως έχει επισημάνει ο Σαρτρ στο δοκίμιό του «Η χρονικότητα στον Φώκνερ», η μεταφυσική του Φώκνερ είναι μία μεταφυσική του χρόνου. «Το παρόν αναδύεται άγνωστο, κυνηγώντας ένα άλλο παρόν. Ο Φώκνερ φτιάχνει με την αφήγησή του ένα αθροιστικό σύνολο».
Η συνοχή στο Φως τον Αύγουστο δεν αφορά μόνο τα ατομικά βιώματα, αφορά κυρίως το κοινωνικό πλαίσιο. Η κληρονομιά της φυλετικής ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού συνεχίζει να διαμορφώνει τις επιλογές και τα όρια των χαρακτήρων. Το παρελθόν δεν είναι απλά μια ανάμνηση· είναι ένα ενεργό στοιχείο που καθορίζει το παρόν.
Το παρελθόν, άλλωστε – κατά το σαιξπηρικό what’s past is prologue – είναι πάντα ένας πρόλογος. Πρόλογοι, σαν κι αυτούς, στα έργα του Φώκνερ εμφανίζονται όχι με την σειρά που εξυπηρετεί την εξασκημένη στις συμβάσεις λογική μας, αλλά με την σειρά που υποδεικνύει το πυρακτωμένο ένστικτο ενός λογοτεχνικού κολοσσού. Ενός υπερβατικού μεσοπολεμικού μυθιστοριογράφου που κατέγραψε την οδύνη και την συντριβή στο τέμπο της αγωνίας.
Ακόμη κι ο τίτλος του έργου, αυτής της εγκόσμιας αλληγορίας που είναι το Φως τον Αύγουστο, επιδέχεται πολλές και διαφορετικές ερμηνείες. Οι εκδοχές αυτές δεν είναι στο σύνολό τους παρά μία και μόνη κατάφαση για την ύπαρξη της ανεπαίσθητης εκείνης εσωτερικής συνοχής, που είναι τελικά το κρυμμένο χαρτί αυτού του βιβλίου.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως το Φως τον Αύγουστο συνδέεται με την περιγραφή του φωτός και την αποκαλυπτική στιγμή επίγνωσης που βιώνει ο Αιδεσιμότατος Γκέιλ Χάιταουερ, όταν βλέπει καθαρά τον εαυτό του· θα μπορούσαμε ακόμη να υιοθετήσουμε το ενδεχόμενο ο τίτλος να σημαίνει to be light in August, μία ευχή αντίστοιχη του «καλή λευτεριά» προς τις εγκύους, την οποία όμως ο Φώκνερ απέρριψε, αποδίδοντας την προέλευσή του στην σπάνια ομορφιά του ατμοσφαιρικού αυγουστιάτικου φωτός, που δεν κρατά παρά λίγες ημέρες στον αμερικανικό Νότο.
Η διαρκής, ωστόσο, εικόνα στα δικά μου μάτια, το δικό μου Φως τον Αύγουστο, παραμένει η άσβεστη φωτιά που κατακαίει το σπίτι της Τζοάνα Μπέρντεν. Γιατί στον Φώκνερ δεν υπάρχει λύτρωση και το φως μπορεί να προμηνύει μονάχα την αποκάλυψη.
Ουίλλιαμ Φώκνερ, Φως τον Αύγουστο, μτφρ.Π.Κεχαγιάς, Gutenberg
