“Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων” (της Αλεξάνδρας Χαΐνη)

0
849
Βομβαρδισμένος παιδικός σταθμός στην ανατολική Ουκρανία.

 

 

«Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων»: Η Σούζαν Σόνταγκ για την υπεροχή της φωτογραφίας στην αποτύπωση των πολεμικών συρράξεων.

 

Της Αλεξάνδρας Χαΐνη (*)

«Το να είναι κανείς θεατής της συμφοράς που γίνεται σε  άλλη  χώρα  αποτελεί  μια κατεξοχήν σύγχρονη εμπειρία: πρόκειται για τη συσσωρευμένη προσφορά  αυτών των επαγγελματιών, αυτών των ειδικευμένων τουριστών που είναι γνωστοί ως δημοσιογράφοι – προσφορά  αξίας ενάμιση αιώνα και πλέον» γράφει η Αμερικανίδα διανοήτρια και συγγραφέας Σούζαν Σόνταγκ στο «Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων» («Regarding_the_Pain_of_Others»).

Παρότι έχουν περάσει κοντά δύο δεκαετίες από την έκδοσή του -κυκλοφόρησε το 2004, λίγο πριν τον θάνατο της Σόνταγκ- το βιβλίο παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρο. Όταν το διάβαζα, οι Ταλιμπάν σφυροκοπούσαν αμάχους στο Αφγανιστάν. Παρακολουθούσα live τις επιθέσεις στα ελληνικά και τα ξένα μέσα προσέχοντας να μην εκθέσω το παιδί μου στη θηριωδία, να μην αναγκαστώ να του στρογγυλοποιήσω μια κατάσταση φρικτή, να μη βρεθώ τελικά σε δύσκολη θέση. Για μια ακόμη φορά ανακάλεσα ένα περιστατικό από την επαγγελματική μου ζωή: στην εφημερίδα που δούλευα, πρότεινα ένα θέμα που αφορούσε μια χώρα της Άπω Ανατολής. Το θέμα ήταν περιβαλλοντικό, και παρόλο που είχε αρκετά τοπικό χαρακτήρα, θα μπορούσε να μας επηρεάσει όλους. «Είναι πολύ μακριά, δεν μας αφορά» με είχε αποστομώσει ο αρχισυντάκτης μου. «Κάτι άλλο έχεις;». Την επομένη δοκίμασα ξανά με περισσότερα επιχειρήματα και στοιχεία καθώς και με εντυπωσιακό φωτογραφικό υλικό. Ματαίως. Η χώρα δεν μετακινήθηκε κοντύτερα, ενώ οι φωτογραφίες δεν εκτιμήθηκαν ούτε καν ως καρτ ποστάλ.

Αυτή η ατάκα, «είναι πολύ μακριά, δεν μας αφορά», τόσο κυνική αλλά πέρα για πέρα αληθινή, μου έρχεται κάθε φορά που πρέπει να απαντήσω σε άβολες ερωτήσεις για το αν θα γίνει πόλεμος, αν θα συμμετάσχει και η Ελλάδα, ή αν θα επιστρατεύσουν και τον μπαμπά. Κυρίως όμως όποτε καλούμαι να εξηγήσω γιατί συμβαίνουν όλα αυτά, γιατί οι άνθρωποι σκοτώνουν ο ένας τον άλλον και σε τι φταίνε στο κάτω κάτω τα παιδιά. Μου ήρθε και τώρα με αφορμή την επίθεση στην Ουκρανία. Ο γιος μου γύρισε από το σχολείο (πεδίον δόξης λαμπρόν για γεωπολιτικές αναλύσεις ακόμη και μεταξύ δωδεκάχρονων) με πλήθος αποριών: ο Α. λέει ότι θα γίνει τρίτος παγκόσμιος, ο Β. ότι καλά έκαναν οι Ρώσοι, ο Γ. ότι οι Ουκρανοί πρέπει να παραδοθούν, ο Δ. ότι ο Πούτιν θα ρίξει πυρηνικά και ούτω καθεξής. Προσπάθησα να του εξηγήσω όσο καλύτερα μπορούσα την κατάσταση και για να κάνω τα πράγματα ακόμη πιο ξεκάθαρα, τόλμησα να ανάψω την τηλεόραση. Το εγχείρημα γέννησε ακόμη περισσότερες απορίες. Έφτασα στο τσακ να του πω «είναι πολύ μακριά αγάπη μου μην χαλάς το ωραίο σου κεφαλάκι με αυτά – θέλεις κάτι να φας;», ωστόσο κράτησα την ψυχραιμία μου και άφησα να μιλήσει η εικόνα. Σοκαριστική και αδιαμφισβήτητη.

Η δύναμη της μεμονωμένης εικόνας

«Οι πόλεμοι αποτελούν τώρα πια θεάματα και ήχους του καθιστικού μας. Η  πληροφόρηση για το τι συμβαίνει αλλού, αυτό που λέμε “ειδήσεις”, προβάλλει τη σύγκρουση και τη βία» συνεχίζει η Σόνταγκ. «If it bleeds, it leads» – το αίμα πουλάει και ξεδιψάει τόσο τα ταμπλόιντ όσο και τις ειδησεογραφικές τηλεοπτικές εκπομπές.

Παρόλα αυτά η Σόνταγκ δεν δείχνει να συγκινείται. Υποστηρίζει ότι η φωτογραφία είναι πιο ισχυρή από την τηλεόραση. Η φωτογραφία όχι ως μορφή τέχνης, αλλά ως ντοκουμέντο, ως αποδεικτικό στοιχείο κάποιου γεγονότος και δη μιας πολεμικής σύρραξης. Από το 1839, που ανακαλύφθηκαν οι κάμερες, η φωτογραφία πήγαινε παρέα με τον θάνατο, λέει και εξηγεί ότι η εικόνα που παράγει η κάμερα είναι ουσιαστικά ένα ίχνος αυτού που βρίσκεται μπροστά στον φακό, εξού και οι φωτογραφίες είναι ανώτερες ως ενθύμιο του χαμένου παρελθόντος ή ενός προσφιλούς εκλιπόντος και υπερέχουν από οποιοδήποτε ζωγραφικό έργο. «Η ατέρμονη αναπαράσταση (τηλεόραση, βιντεοσκόπηση, κινηματογράφος) είναι το περιβάλλον μας· όταν όμως πρόκειται για μνήμη, τα βαθύτερα σημάδια τα αφήνει η φωτογραφία. Η μνήμη “καδράρει” και ακινητοποιεί∙ βασική της μονάδα είναι η μεμονωμένη εικόνα», σημειώνει. «Η φωτογραφία είναι σαν το παράθεμα, σαν τον αφορισμό ή σαν την παροιμία.»

Το σοκ σε βάρος της κατανόησης

Από τους ολέθρους του πολέμου του Γκόγια και τις φωτογραφίες-μαρτυρίες για τον αμερικανικό Εμφύλιο, τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, το λιντσάρισμα των μαύρων στον αμερικανικό Νότο, τον ισπανικό εμφύλιο, τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ως τις πιο σύγχρονες εικόνες από η Βοσνία, τη Σιέρρα Λεόνε, τη Ρουάντα, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη, αλλά και από τη Νέα Υόρκη της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η «αναπαράσταση» του πόνου των άλλων δεν έχει τελειωμό. Η Σόνταγκ δεν τσιγκουνεύεται τα παραδείγματα και τις αναφορές. Αντιθέτως. Μέσα από τις εκτενείς περιγραφές της μιλάει για την «κανονικοποίηση» του σοκ, για τη σταδιακή εξοικείωσή μας με τις φρικαλεότητες του πολέμου. Η φωτογραφία «ντύνει» οπτικά μια θηριωδία και ταυτόχρονα την επιβεβαιώνει, γράφει χαρακτηριστικά.

Ωστόσο η ίδια αποφεύγει επιμελώς να εμπλουτίσει τις λέξεις της με εικόνες – παρότι θα ήταν χρήσιμο για τους αναγνώστες της. Το «Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων» δεν διαθέτει κάποιο επεξηγηματικό manual με αστερίσκους και οπτικό υλικό. Όλες οι περιγραφές, όπως εκείνη της διάσημης φωτογραφίας του Ρόμπερτ Κάπα από τον ισπανικό εμφύλιο με τον στρατιώτη τη στιγμή που δέχεται τη σφαίρα, ή το τρίπτυχο του Τάιλερ Χικς με τον νεκρό Ταλιμπάν που δημοσιεύτηκε στους New York Times τον Νοέμβριο του 2001, γίνονται μέσα από τον μεστό και περιεκτικό γραπτό λόγο της Σόνταγκ, το μέσο που και εκείνη άλλωστε θεωρεί ως το πιο δυνατό από όλα: «Η αφήγηση είναι πιθανότατα αποτελεσματικότερη από την εικόνα. Ο λόγος εν μέρει έχει να κάνει με τη διάρκεια του χρόνου στον οποίο είναι αναγκασμένος να κοιτάξει κανείς, να αισθανθεί» επισημαίνει και καταλήγει: «Οι σπαραχτικές φωτογραφίες δεν χάνουν αναπόφευκτα τη δύναμή τους να σοκάρουν. Δεν προσφέρουν όμως καμιά ιδιαίτερη βοήθεια όταν το ζήτημα είναι να καταλάβουμε. Οι αφηγήσεις μάς κάνουν και καταλαβαίνουμε. Οι φωτογραφίες κάνουν κάτι άλλο: μας στοιχειώνουν».

Απαθανατίζοντας τον θάνατο

Η ειρωνεία είναι ότι μόλις δυο χρόνια αργότερα και η ίδια η Σόνταγκ θα αποτελέσει αντικείμενο μιας σειράς επίσης «πολεμικών» φωτογραφιών, όχι από τα χαρακώματα όμως, αλλά από το κρεβάτι της αρρώστιας και του πόνου. Μέσα από τον φακό της διάσημης φωτογράφου και συντρόφου της, Άννι Λίμποβιτς, θα την δούμε στις πιο οδυνηρές της φάσεις: καθώς την επιβιβάζουν σε ένα αεροπλάνο μετά από μεταμόσχευση μυελού των οστών στο Σηάτλ, μη αναγνωρίσιμη ανάμεσα στα νοσοκομειακά σωληνάκια και τις οθόνες, ντυμένη με το αγαπημένο της φόρεμα στο γραφείο κηδειών της Νέας Υόρκης… Οι φωτογραφίες της Λίμποβιτς συμπεριλαμβάνονται στο άλμπουμ «A Photographer’s Life: 1990-2005» (2006) και έχουν εκτεθεί σε διάφορες πόλεις του κόσμου. Έτυχε να τις δω το 2009 στο Βερολίνο, σε μια εκπληκτική έκθεση που στεγαζόταν στο «Postfuhramt», το ιστορικό κτίριο του πρώην ταχυδρομείου, στο Μίτε. Τις προσπέρασα όσο πιο γρήγορα μου επέτρεπε η κατάμεστη αίθουσα και στάθηκα να χαζέψω τα ούτως ή άλλως ξεχωριστά πορτρέτα του Τζάγκερ, της Ιζαμπέλ Ιπέρ, της Γούπι Γκόλντμπεργκ και άλλων ποπ σταρ και ηθοποιών. Ήταν πολύ δυνατές, σχεδόν ζωντανές και με έκαναν να αισθάνομαι περίεργα – έναν χρόνο πριν είχα χάσει τη μάνα μου από καρκίνο και ένιωσα ότι την έβλεπα ξανά να υποφέρει. Κι αυτός δεν ήταν ο πόνος κάποιου «άλλου».

«Δεν είναι σαφές αν η Σόνταγκ είχε συναινέσει στην απαθανάτιση των τελευταίων ημερών της», γράφει το 2008 ο Guardian, με αφορμή την έκθεση στην National Portrait Gallery. «Αυτό που είναι σαφές είναι η ανάγκη της Λίμποβιτς να τις τραβήξει: σίγουρα είδε την καταγραφή όσων συνέβαιναν ως μια “αλήθεια”». Μια άποψη πάντως που δεν συμμερίστηκε ο Ντέιβιντ Ρηφ, γιος της εκλιπούσας, ο οποίος λίγα χρόνια αργότερα θα υποστηρίξει ότι η μητέρα του «ταπεινώθηκε» μετά θάνατον από «τις καρναβαλικές εικόνες θανάτου που πήρε η Λίμποβιτς».  («Swimming_in_a_Sea_of_Death», 2008).

 

(*) Η Αλεξάνδρα Χαΐνη είναι δημοσιογράφος

Προηγούμενο άρθροΕυρωπαϊκή αγορά Βιβλίου : Αύξηση πωλήσεων και αντιτύπων 16% και 18%
Επόμενο άρθροΠως ανταμείβεις έναν ήρωα; (του Χάρη Δ. Ραϊτσίνη)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ