της Ελένης Σβορώνου
Πρώτες εντυπώσεις από το συνέδριο του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) και του Μουσείο Μπενάκη (*)
Με φρέσκιες τις εντυπώσεις από το τριήμερο συνέδριο για τα 150 χρόνια από τη γέννηση της Πηνελόπης Δέλτα και με την αύρα του λόγου των ερευνητών –εισηγητών, αλλά και της ίδιας της πολυσχιδούς, πράγματι, αυτής γυναίκας να με τυλίγει, αποτολμώ να μοιραστώ σκέψεις, συναισθήματα, ερωτήματα που δημιουργήθηκαν για αυτή τη γυναίκα που πρέπει να διαβαστεί από την αρχή. Η ίδια και το έργο της. Η παρούσα κατάθεση δε φιλοδοξεί κατά καμία έννοια να είναι μία συνολική αποτίμηση του συνεδρίου. Αυτό είναι έργο των ειδικών.
Το συνέδριο είχε την ποιότητα και το ύφος ενός καλοσχεδιασμένου και άρτια οργανωμένου επιστημονικού συνεδρίου που είχε στόχο, όπως υποσχόταν και ο υπότιτλός του, την επανεκτίμηση του έργου και της προσωπικότητας της συγγραφέως. Σε εννέα συνεδρίες εξετάστηκε η Πηνελόπη Δέλτα ως Ελληνίδα του παροικιακού Ελληνισμού, ως πρόσωπο-κλειδί για την κατανόηση της εποχής της αλλά και ως αντανάκλαση της εποχής της ενώ ειδικά αφιερώματα έγιναν στα έργα της Παραμύθι χωρίς όνομα, Τρελαντώνης και Μάγκας, και στο πλούσιο (άγνωστο εν πολλοίς στο ευρύ κοινό) αυτοβιογραφικό έργο της.
Αναλύθηκε, επίσης, η εκδοτική πορεία του έργου της, χωρισμένη σε περιόδους και συνδεδεμένη με τις φάσεις του βίου της αλλά και το εκδοτικό τοπίο και την παιδική λογοτεχνία της εποχής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το καίριο ερώτημα κατά πόσο αντέχουν τα παιδικά βιβλία της στον χρόνο, στην σύγχρονη κριτική της πολιτικής ορθότητας και στις ανάγκες των σύγχρονων παιδιών επίσης παρουσιάστηκε κυρίως μέσα από τις εισηγήσεις της εκπαιδευτικού Νίκης Κωνσταντίνου-Σγουρού και, εν μέρει, της καθηγήτριας στο ΤΕΑΠΗ Αγγελικής Γιαννικοπούλου που ανέδειξε τη νοσταλγία ως κλειδί για την κατανόηση της σύγχρονης προσέγγισης του Τρελαντώνη. Για να καταλήξουμε, μοιραία, αφού είναι γνωστή φθίνουσα σχέση των παιδιών με την ανάγνωση μεγάλων βιβλίων, στις graphic novel (=εικαστικά μυθιστορήματα) εκδοχές των έργων της Δέλτα που προσπαθούν να ανανεώσουν, χωρίς να προδώσουν, τα πιο αγαπητά στα παιδιά έργα της, όπως ο Μάγκας που παρουσίασε η Δρ. Δομηνίκη Σάνδη, επιμελήτρια των εκδόσεων Ψυχογιός.
Εκείνο όμως το ερώτημα που διέτρεχε ως ηλεκτρικό ρεύμα όλες τις εισηγήσεις, που εκφέρονταν με έναν ακαδημαϊκό λόγο ολοζώντανο, καίριο και συναρπαστικό, ήταν το «ποια ήταν τελικά η Πηνελόπη;»
Ήταν μια γυναίκα της ανώτερης αστικής τάξης του παροικιακού Ελληνισμού της Αλεξάνδρειας που έβλεπε την Ελλάδα με τη «διασπορική ματιά» (έκφραση του Ιστορικού Αλέξη Κιτροέφ). Από την Αίγυπτο το βλέμμα στρέφεται προς βορρά και βλέπει την ανατολική Μεσόγειο ως μια εν δυνάμει ελληνική λίμνη. Βλέπει την Ιερουσαλήμ ως πόλη ελληνορθόδοξη. Συντάσσεται με τη Μεγάλη Ιδέα αφού γι αυτήν η Ελλάδα δεν περιορίζεται στα σύνορα του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Πίσω βέβαια από το ιδεώδες αυτής της μεγάλης Ελλάδας υπάρχει και μία οικονομική πραγματικότητα. Τα επιχειρηματικά συμφέροντα αυτή της μεγαλοαστικής τάξης που εξαπλώνονται γεωγραφικά πολύ πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας.
Η Πηνελόπη βάζει σκοπό του συγγραφικού της έργου να διαπαιδαγωγήσει τα Ελληνόπουλα στο μεγαλείο του έθνους, σε αυτή τη Μεγάλη Ιδέα που για κείνη, παραδόξως, δεν πεθαίνει με την Μικρασιατική Καταστροφή. Η ιδιαίτερη σχέση της οικογένειας Μπενάκη, και προσωπικά της Πηνελόπης Δέλτα, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο αποτυπώνεται στην αλληλογραφία τους. Τι εντυπωσιακή η διαφάνεια που έδειξε η Ιστορικός Μαρία Χορταρούδη από την επιστολή της Δέλτα στον Βενιζέλο με υπογραμμισμένη τη λέξη «Ιστορία», την Ιστορία που συνιστούν οι αφηγήσεις του ηγέτη και που πολύ θα ήθελε να καταγράψει εκείνη σε γραμμόφωνο! Η σχέση αυτή όμως δεν εμποδίζει τη Δέλτα να ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο από τον μεγάλο ηγέτη. Εκείνος, ως πολιτικός, θα επιδείξει ρεαλισμό, μετά το 1922, ενώ η ίδια, ως διανοούμενη και λογοτέχνης έχει την πολυτέλεια να επιμένει στον μεγαλοϊδεατικό της όραμα και να το αποτυπώνει στα βιβλία της για παιδιά.
Είναι η γυναίκα του Ιδεαλισμού, του Χρέους προς την Πατρίδα και της ιδέας πως ο πολίτης και η ατομικότητά του οφείλουν να υποτάσσονται στην έννοια του πατριώτη. Βλέπει τον εαυτό της ως «Μητέρα των Ελληνόπουλων», ως παιδαγωγό τους.
Αυτά εύκολα ίσως μπορεί να τα συμπεράνει ο αναγνώστης των παιδικών βιβλίων της. Από το αυτοβιογραφικό της έργο όμως, το μοναδικό σε ποικιλία και όγκο (Ημερολόγια, Επιστολές, το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα οι Ρωμιοπούλες) αποκαλύπτονται άλλες πτυχές της γυναίκας.
Εδώ αφήνεται ελεύθερη. Καταθέτει τον ρόλο της παιδαγωγού του Έθνους και αποκαλύπτεται. Η μελαγχολία της παιδικής ηλικίας της στην αυστηρή πατριαρχική οικογένεια στην Αλεξάνδρεια (Παιδικές Ενθυμήσεις) αντιπαραβάλλεται στην εξωραϊσμένη χαρούμενη παιδική ηλικία όπως αποτυπώνεται στον Τρελαντώνη.
Στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα για ενήλικες Ρωμιοπούλες στέλνει ένα σαφές μήνυμα για τη θέση της Ελληνίδας στην κοινωνία της εποχής. Είναι σκλάβες σε μια πατριαρχική κοινωνία, δυστυχισμένες σε γάμους που αποφασίζουν άλλοι για εκείνες. Ο τίτλος «Ρωμιοπούλες» δεν επιλέγεται τυχαία. Ρωμιοπούλες και όχι Ελληνίδες. Σκλάβες.
Στο πρώτο μέρος του πολυσέλιδου αυτού μυθιστορήματος, στο «Ξύπνημα», η αδελφή της ηρωίδας, δέσμια ενός επιβεβλημένου γάμου, ξεσπάει:
«Ο γάμος είναι επιχείρηση…ένα συμβόλαιο, που μας δένει μονάχα εμάς τις γυναίκες. Και δεν το έχουμε καν υπογράψει εμείς. Μας φτιάνουν άλλοι δεσμούς, χωρίς να μας ρωτήσουν, και οι δεσμοί αυτοί μας περιτυλίγουν, πληθαίνουν, καταντούν πυκνό δίχτυ με τον καιρό… Ποθούμε αγάπη, και παντρευόμαστε το καθήκον…Τα παιδιά μας τ’ αγαπούμε από απελπισία, γιατί αποκλείεται για μάς κάθε λαχτάρα, κάθε άλλη χαρά…ή δεν τ’ αγαπούμε, γιατί μας θυμίζουν την επιβεβλημένη αντρίκεια αγκαλιά, όπου μας έριξαν οι γονείς μας στον βρόντο, και όπου μας αλυσοδένει αυτό που ονομάζουμε καθήκον… Τίποτα δεν έχομε το κοινό με το σύντροφό μας, ούτε πόθους, ούτε σκέψεις, ούτε ενθυμήσεις, ούτε επιθυμίες, ούτε χαρά…Είμαστε δυο εχθροί, που όλη μας τη ζωή μετριούμαστε με το μάτι, έτοιμοι ν’ ανταποδώσουμε κάθε χτύπημα, κάθε πόνο…
[…]
Της γυναίκας η ζωή είναι η στεναχωρημένη ζωή της σκλάβας, που ούτε τη σκέψη ούτε τη συνείδηση δεν έχει ελεύθερη.
[…]
Ανέτοιμες, ακαλλιέργητες, απροετοίμαστες μας ρίχνουν στη ζωή, δούλες, άτολμες, ανήξερες, ανεύθυνες…»
(Ρωμιοπούλες, σ. 249-59)
Όπως επεσήμανε η ομότιμη καθηγήτρια Βασιλική Κοντογιάννη σε μια ομιλία που άφησε ισχυρές εντυπώσεις, η Δέλτα τολμά να πει πράγματα που δεν λέγονται ούτε και σήμερα ούτε καν από το φεμινιστικό κίνημα. Θέτει στο στόχαστρο και την ίδια τη μητρότητα. Μιλά για τα αντιφατικά συναισθήματα που μπορεί να έχει μια μητέρα για τα παιδιά της.
Επισημάνθηκε ότι οι Ρωμιοπούλες είναι ένα σαφώς αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, τα πάντα είναι αληθινά εκτός από τα ονόματα και τον τόπο αφού η Αλεξάνδρεια μεταφέρεται στην Αθήνα. Η τριλογία αυτή (Ξύπνημα, Λάβρα, Σούρουπο), ένα μυθιστόρημα-ποταμός, μεταπλάθει, μπορεί να πει κανείς, την πρώτη ύλη των Ημερολογίων σε μυθοπλασία που ωστόσο δεν εκδίδεται παρά μόνον μετά τον θάνατό της. Το ίδιο ισχύει για όλο το αυτοβιογραφικό της έργο. Οι Αναμνήσεις 1899, οι Αναμνήσεις 1921 και οι Παιδικές Ενθυμήσεις, οι τρεις τόμοι των «Απομνημονευμάτων» της εκδίδονται το 1994, το 1997 και το 2008 αντίστοιχα. (Και τα τρία δυστυχώς εξαντλημένα).
Γιατί δεν εξέδωσε, η ίδια η συγγραφέας, τις Ρωμιοπούλες τουλάχιστο, ένα ολοκληρωμένο μυθιστόρημα; Πολύς λόγος έγινε για τις προθέσεις της. Μία φράση της που αναφερόταν στις «συνειδήσεις που πρέπει να ελευθερωθούν» συζητήθηκε αρκετά. Τι σήμαινε; Ήταν αναφορά στη δικτατορία του Μεταξά; Αναβολή για όταν έρθουν καλύτεροι καιροί; Από την άλλη το Ξύπνημα ολοκληρώνεται νωρίτερα, το 1927 και η συγγραφέας το θεωρεί αυτόνομο μυθιστόρημα αφού, όπως παρατήρησε ο αρχειονόμος και επιμελητής του αρχείου Π.Σ. Δέλτα Αλέκος Π. Ζάννας, η Δέλτα σημειώνει στο τέλος του τόπο και ημερομηνία συγγραφής.
Σε κάθε περίπτωση στον αυτοβιογραφικό της λόγο η Δέλτα αποκαλύπτει (χωρίς ποτέ να υιοθετεί έναν εξομολογητικό τόνο) την άλλη πτυχή της. Η μητέρα του Έθνους γίνεται η γυναίκα και τολμά να γράψει σκέψεις όπως οι παραπάνω.
Ήταν μια φεμινίστρια;
Όχι ακριβώς. Ίσως ο όρος «προφεμινιστικός λόγος» θα μπορούσε να έχει μια θέση στη συζήτηση, σημείωσε η κ. Ιωάννα Πετροπούλου (επιστημονική ερευνήτρια στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών). Αλλά η Δέλτα δεν εκφέρει έναν φεμινιστικό λόγο, «δεν έχει πού να πατήσει», όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά, και δεν προβαίνει ποτέ στη λύση του επιβελημένου γάμου της με τον Στέφανο Δέλτα για να ζήσει τον έρωτά της με τον Ίωνα Δραγούμη. Πολλές οι υποθέσεις για τις αιτίες αυτής της στάσης, αλλά καμία βεβαιότητα.
Η αυτοκτονία της το 1941, την ημέρα της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα, δεν είναι μονοσήμαντη. Όπως παρατήρησε πάλι ο κ. Αλέκος Ζάννας «είχε πεθάνει το αντικείμενο του έρωτά της». Μήπως και οι προηγούμενες απόπειρες αυτοκτονίας της συγγραφέως συνδέονται όχι μόνο με τις πολιτικές εξελίξεις αλλά και με τον θάνατο όχι μόνο του αγαπημένου προσώπου αλλά και της ίδιας της επιθυμίας, όπως ωραία περιγράφεται αυτός ο θάνατος στο παραπάνω απόσπασμα από τις Ρωμιοπουλες;
Αναδύεται μία πολυσχιδής λοιπόν γυναίκα με έντονη αίσθηση της Πολιτικής και της Ιστορίας, μία κοσμοπολίτισσα που μοιράζει τη ζωή της ανάμεσα στην Αλεξάνδρεια, την Αθήνα και τις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις, μια φανατική αναγνώστρια (εξαιρετική η σχετική ομιλία της Υποψήφιας Διδάκτορος στο ΑΠΘ Κατερίνας Λεμούσια από όπου αναδύθηκε η αυστηρή λογοκρισία από τη μητέρα της στα διαβάσματα της μικρής Πηνελόπης και οι σκηνές λαθρανάγνωσης με φακό αγορασμένο από το χαρτζιλίκι που της έδιναν για να μάθει από οικιακή οικονομία!), μία δημοτικίστρια άμεσα συνδεδεμένη με τον κύκλο των δημοτικιστών της εποχής, μία παιδαγωγός που εκθέτει δημόσια τις απόψεις για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και μία γυναίκα με τη δική της μυστική ζωή και κριτική ματιά στη θέση της γυναίκας-Ελληνίδας που υιοθετεί την ευρωπαϊκή μόδα αλλά εντός της παραμένει Ρωμιοπούλα.
Η αποτίμηση του συγγραφικού της έργου για παιδιά και η διαδρομή του στον χρόνο εστίασε κυρίως στα πιο ανθεκτικά, ίσως, στον χρόνο βιβλία της, στο Παραμύθι χωρίς όνομα, στον Μάγκα και τον Τρελαντώνη, αλλά διεξοδικές αναφορές έγιναν και στα άλλα έργα της με το Βυζάντιο να αναδεικνύεται ως προνομιακή εποχή για να στερεωθεί το όραμα μια μεγάλης Ελλάδας και με την αρχαιότητα να λάμπει δια της απουσίας της από το έργο της, ίσως και λόγω της απέχθειας της συγγραφέως προς τον αρχαιοπρεπή λόγο και την καθαρεύουσα. ΄
Είναι πάρα πολλές οι ενδιαφέρουσες πτυχές της Πηνελόπης Δέλτα που αναδείχθηκαν στο συνέδριο. Ήταν πραγματικά μια επανεκτίμηση του προσώπου και του έργου της με διαρκώς νέα πεδία έρευνας να ανοίγονται, νέα κεφάλαια, ερωτήματα, όψεις της ζωής και του έργου της. Που τελικά είναι οι όψεις της Ιστορίας του Ελληνισμού που πότε γεμίζει με πάθος και υπερηφάνεια και πότε πικραίνει την Πηνελόπη Δέλτα.
Μια γυναίκα, ένας Ελληνισμός, μια πολυσχιδής ή και σχισμένη σε πολλά κομμάτια πραγματικότητα.
Όπως είναι η ζωή.
Αναμένουμε με ανυπομονησία τα πρακτικά του Συνεδρίου για να φτάσουν στην ευρύτερη κοινότητα δημιουργών του παιδικού βιβλίου και εκπαιδευτικών αφού θα πάρουν χίλιες ιδέες για νέους τρόπους κριτικής προσέγγισης των βιβλίων της Πηνελόπης Δέλτα.
(*) Οργάνωση του συνεδρίου: Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΙΙΕ/ΕΙΕ και Τάσος Σακελαρόπουλος (Μουσείο Μπενάκη), 7-9 Νοεμβρίου 2024
