του Δημήτρη Σαραφιανού
Δέος. Αυτό ήταν πάντα το συναίσθημα του ανθρώπου μπροστά στο Χθόνιο, αυτό που συμβολίζει τα έγκατα της γης, αλλά και τον κάτω κόσμο των νεκρών. Η ανάδυση στην επιφάνεια των χθόνιων φαινομένων-θεοτήτων συνοδευόταν από καταστροφές, σεισμούς, ηφαιστειακές εκρήξεις. Όμως, απόλυτα συνειδητό ήταν και το γεγονός ότι το χθόνιο συνδέεται αξεδιάλυτα με τη γονιμότητα της γης, με τη δυνατότητα τελικά του ανθρώπου να τρέφεται και να αναπτύσσεται στην επιφάνειά της. Ο ανθρώπινος πολιτισμός, παρότι τοποθέτησε το πάνθεόν του στον υπερβατικό ουράνιο χώρο (αφού φρόντισε πρώτα να τον καταστήσει συμβολικά ασφαλή με τον ευνουχισμό του), δεν παρέλειψε να αποδώσει ισόκυρα τιμές στους θεούς των βαθών, τον Άδη και τον Ποσειδώνα. Άλλωστε εκεί διαβιούν (φυλακισμένες;) οι άγνωστες τερατώδεις μορφές που στοίχειωναν πάντα την προσπάθεια του ανθρώπου να εξορθολογήσει και να προσδώσει νόημα στην παρουσία του. Η προσφέρουσα μάνα γη, που στο τέλος της ζωής μας μας καλεί πάλι στην αγκαλιά της, κρύβει μέσα της το άλογο, στο οποίο δεν πρέπει να παραλείπουμε να προσφέρουμε σπονδές για να το εξευμενίσουμε.
Η σχέση αυτή διαταράχθηκε με την επικράτηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και ιδίως μετά τη ραγδαία εκβιομηχάνιση, σε βαθμό ώστε σήμερα να αποτυπώνονται μεταβολές στα ίδια τα στρώματα της γης και την ατμόσφαιρα, εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μια γεωλογική μεταβολή που έχει χαρακτηριστεί ως Ανθρωπόκαινος. Η ιδεολογία της κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσης αποτελεί τη θεωρητική αποκρυστάλλωση μιας σειράς κοινωνικών πρακτικών, όπως η εντατική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η απελευθέρωση του ατόμου από τις επισφάλειες της αγροτικής παραγωγής με τη συγκεντροποίηση και βιομηχανοποίηση των καλλιεργειών, η ανέλεγκτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η κλιματική κρίση, που τόσο σκληρά βιώνουμε το τελευταίο διάστημα και δείχνει πόσο ευάλωτη είναι αυτή η κυριαρχία, αναδεικνύει την επικαιρότητα του ζητήματος.
Απόλυτα επίκαιρη είναι λοιπόν και η έκθεση που παρουσιάζεται στον Ελαιώνα, με τίτλο Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος, σε επιμέλεια του Δημήτρη Τρίκα, ο οποίος πέρσι μας προσέφερε τη συγκλονιστική έκθεση των Εγκλεισμών στο Δρομοκαΐτειο.

Ο Ελαιώνας αποτελεί το απόλυτα ρεαλιστικό σύμβολο των μετεξελίξεων που οδήγησαν στην Ανθρωπόκαινο, αφού η στρωματογραφία του περιλαμβάνει την πιο εύφορη γη της αρχαίας Αθήνας, τη γέφυρα που οδηγούσε στην Ελευσίνα και τα Μυστήριά της, τη ραγδαία εκβιομηχάνιση, τα απορρίμματά της, τα ρημάδια της αποβιομηχάνισης και σύντομα τον «εξευγενισμό» της κτηματαγοράς. Η στρωματογραφία αυτή αποδίδεται σε αρκετά έργα, από το βίντεο Emergence του Μπάμπη Βενετόπουλου, που περνώντας από τα ερείπια των ελιών και των αρχαϊκών κεφαλών καταλήγει στο επιστέγασμα των μπάζων, την in situ διαμόρφωση ενός στρώματος από κεραμικές πλάκες και νερό του Θοδωρή Ζαφειρόπουλου (Στάγδην λαξ), που μετατρέπονται σε πηλό πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τον γεωλογικό χρόνο, αλλά κυρίως στο εξαιρετικό στήθι/ και οίκτιρον της Μάνιας Μπενίση, όπου ναι μεν πρωταγωνιστές είναι οι φωτογραφίες από την επιφάνεια με τα μπάζα, αλλά και τα βάθη των τεχνητών σηράγγων του Ελαιώνα, πλην όμως ο θεατής, πατώντας πάνω σε κιβώτια με γεωλογικά καρότα, κατανοεί την ασταθή και επισφαλή ισορροπία της περιοχής, αλλά και της εποχής που ζούμε.

Υπάρχει όμως και η αόρατη στρωματογραφία, αυτή που σχετίζεται με τους ανθρώπους που ζουν στο περιθώριο της πρωτεύουσας (σύμβολό της, ακόμα, ο Ελαιώνας): τους μετανάστες, που μέχρι να μπει μπροστά ο σχεδιασμός του «εξευγενισμού» στοιβάζονταν στο στρατόπεδο της περιοχής, τους ρακοσυλλέκτες και τους μικροπωλητές, που στήνουν κάθε βδομάδα το παζάρι τους, τους νταλικέρηδες, τους τρανς, ακόμα και τους κατοίκους της «αόρατης» γειτονιάς Μαρκόνι, που ακόμα δεν έχουν συνδεθεί με δίκτυο αποχέτευσης, αφού άλλωστε ο εξευγενισμός (ελληνιστί gentrification) ασχολείται με τα κέρδη του real estate και όχι με τις ανάγκες των ανθρώπων. Το Καραβάνι του Μάριου Φούρναρη, σύμβολο της αέναης νομαδικότητας, παραπέμπει σε μια ελεφάντινη μορφή, σαν κι αυτές από τον πειρασμό του Αγίου Αντωνίου του Νταλί, ενώ το βίντεο Tea Time Europe, σε σκηνοθεσία Γιώργου Ζαμπουλάκη, με την ορχήστρα που παίζει μέσα στο νερό, ανάμεσα στα πτώματα των πνιγμένων, αναφέρεται μεν στους μετανάστες που επιχειρούν να περάσουνε τον Έβρο, πλην όμως, στο πλαίσιο αυτής της έκθεσης, μπορεί να μιλάει και για τους πνιγμένους από τις πλημμύρες και την άνοδο της θάλασσας. Με αυτό τον τρόπο η ορχήστρα μοιάζει να παίζει στον συλλογικό μας Τιτανικό. Υπάρχουν βέβαια και ακόμα πιο αόρατοι άνθρωποι, τα παιδιά του τρίτου κόσμου, που υφίστανται άγρια εκμετάλλευση με την παιδική εργασία, έρμαια των ασθενειών, της πείνας, της θνησιμότητας και τα οποία είναι τα θεμέλια, τα έγκατα της παγκοσμιοποίησης, όπως μας επισημαίνει ο Δημήτρης Αληθεινός. Παράγωγο της κατάστασης η κραυγή, ο τρόμος, που αποτυπώνεται με κιμωλία στους μαυροπίνακες, εμπεριέχοντας όμως και την ελπίδα ότι μια μέρα η νέα γενιά (που τόσο οικεία αισθάνεται με τον μαυροπίνακα) θα σβήσει αυτό τον τρόμο.
Ο παλιός ελαιώνας αποτελεί την έμπνευση για μια σειρά έργων, που όχι τυχαία παίρνουν τη μορφή της προσευχής ή της ικεσίας, όπως ο βωμός της Μαρίας Οικονομοπούλου (Stacking stories), οι τενεκέδες από λάδι της Ζαφειρίας Τριβιζά, που μετατρέπονται σε περιστρεφόμενα καντηλάκια προσευχής, αλλά και τα ανθρωπόμορφα ξύλα του Γιώργου Γυπαράκη, τα κλαδιά ελιάς που αναπνέουν της Μάρθας Δημητροπούλου, το σφαγείο των δέντρων του Γιώργου Τσακίρη, που κρύβουν βέβαια μέσα τους κι ένα αναγεννητικό τόνο αισιοδοξίας, ή το φυτό-εισβολέας του Δημήτρη Γεωργακόπουλου, που αμφισβητεί τα όρια της ανθρώπινης κυριαρχίας.

Τα μπάζα και τα απορρίμματα αποτελούν μία ακόμα, φυσικά, πηγή έμπνευσης για μια σειρά καλλιτέχνες, που δημιουργούν με αυτά ουσιώδη έργα, όπως η ταπισερί από βιομηχανικά καλώδια της Πανδώρας Μουρίκη, τα Μνημεία χωρίς ουρανό του Κωνσταντίνου Παπαντώνη, η αντιμνημειακή κατασκευή του Γιώργου Τσεριώνη, το αλουμινένιο άγαλμα του Κηφισού της Στεφανίας Στρούζα. Δεν θα μπορούσε να λείπει μια assemblage του Βασίλη Σκυλάκου και ιδίως δεν θα μπορούσε να λείψει μια αναφορά στον αυτοσχέδιο τάφο-τύμβο που δημιούργησε ο Νίκος Παπαδημητρίου (beton samples container), ένα καίριο σχόλιο για το πού καταλήγει η συσσώρευση του απορρίμματος (όπως άλλωστε λέει και ο Αύγουστος Βεϊνόγλου, What goes up must come down). Η έκθεση, άλλωστε, μας προσφέρει θέαση στο πιο επιβλητικό (ανθρώπινο, μη εικαστικό) έργο: τον τεράστιο λόφο από ξεραμένη άσφαλτο και αμμοχάλικο που έχει συσσωρευθεί στον Ελαιώνα, πίσω από τη γειτονιά Μαρκόνι, και μας προσφέρει μια ολική εμπειρία με τη μυρωδιά του, τα γειτνιάζοντα οικοδομικά υλικά και φρεάτια (της εταιρείας Βερύκοκος), τα απόκοσμα το βράδυ δέντρα και το ανατριχιαστικό γέλιο από το βίντεο του Φίλιππου Τσιτσόπουλου, που θα ’πρεπε να παραμείνει στον χώρο για να μας θυμίζει ότι «ου συ με λοιδορείς, αλλά ο τόπος». Πώς άλλωστε να αναμετρηθείς με τον παραλογισμό της κατάστασης; Όπως σχολιάζει στο δικό της σχετικό βίντεο η Ελένη Πανουκλιά, είναι μια μάταια σισύφεια προσπάθεια.
Δεν είναι βέβαια μόνο ελληνικό το φαινόμενο του φαύλου κύκλου: καταστροφή της γόνιμης γης και του τοπίου στο όνομα της εκβιομηχάνισης – ερημοποίηση μέσω της αποβιομηχάνισης – συσσώρευση νέων οικοδομών μέσω του gentrification και των φαραωνικών ενεργειακών πάρκων, που θα αποτελέσουν τον νέο ερειπιώνα του μέλλοντος, είτε λόγω μιας οικονομικής κρίσης είτε λόγω της κλιματικής αλλαγής. Ανάγλυφα αποτυπώνεται το θέμα τόσο στα Εφαρμοσμένα υψόμετρα του Θοδωρή Ζαφειρόπουλου όσο και κυρίως στο εξαιρετικό βίντεο του Μιχαήλ Καρύκη για το (όχι πια) Νησί των Σιτηρών στις ακτές του Κεντ. Είναι πράγματι εντυπωσιακό ότι τείνουμε να ερημοποιούμε τα πιο γόνιμα μέρη.

Τι ξεχνάμε εντέλει στην προσπάθειά μας να ελέγξουμε τα στοιχεία της φύσης; Όχι μόνο ότι το χθόνιο είναι δυνατότερο και μας εκδικείται αλλά και το ότι το κοινωνικό σύστημα που αφήνουμε να επικρατεί είναι εξίσου ανέλεγκτο. Κι αυτό συμβαίνει γιατί στηρίζεται σε μια διαρκή εντατικοποίηση της παραγωγής νέων προϊόντων, νέων αναγκών, νέων τεχνολογικών μέσων (αλλά και νέων απορριμμάτων), στη διαρκή επέκταση σε νέες αγορές, σε μια αναγκαία επιτάχυνση του κύκλου χρήμα-εμπόρευμα-χρήμα προκειμένου να αυξάνεται η παραγωγικότητα και η συσσώρευση του κεφαλαίου (αλλιώς τα κέρδη μειώνονται και οδηγούμαστε σε κρισιακούς κλυδωνισμούς), αλλά και σε έναν καταμερισμό της εργασίας όπου ο παραγωγός δεν έχει τον έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας και όπου το τελικό προϊόν της εργασίας του του είναι ξένο και οφείλει να το αγοράσει. Ένα νέο Ανεξέλεγκτο, που αυξάνει διαρκώς την ψαλίδα του πλούτου, την εκμετάλλευση και τους οικολογικούς κινδύνους και που τα καταχθόνια αποτελέσματά του υφίσταται πρωτίστως η πλειοψηφία της κοινωνίας, αλλά δευτερευόντως και αυτοί που απολαμβάνουν τα κέρδη του, όταν πρόκειται ιδίως για τη ρύπανση του αέρα.
Η ύβρις του φ(θ)όνου για το χθόνιο οδηγεί σε ένα νέο χθόνιο φαύλο κύκλο, με το ερώτημα που αιωρείται να είναι αν η Ανθρωπόκαινος θα γίνει ανθρωπόκενος. Όχι μόνο κενή από ανθρώπους και γεμάτη κατσαρίδες, όπως ανατριχιαστικά μας υποδεικνύει ως νέος Νώε ο Κάπτεν, αλλά και γεμάτη από κενούς ανθρώπους.

Δέος, λοιπόν, μπροστά στη δυστοπική βαρβαρότητα που χτίζουμε λιθαράκι-λιθαράκι με την αποχαυνωμένη μας απάθεια. Είναι όμως μονόδρομος; Ή εντέλει υπάρχει πάντα η δυνατότητα να αναρωτηθούμε έλλογα για τον τρόπο που οργανώνουμε την κοινωνική παραγωγή, να αμφισβητήσουμε τον διαχωρισμό διανοητικής – χειρωνακτικής εργασίας (όπως εξακολουθούν να μας υποδεικνύουν τα εικαστικά έργα) και να αναζητήσουμε νέες μορφές κοινωνικής συνεργατικότητας για να συλλειτουργήσει το χέρι μας με τη φύση (όπως έλεγε ο Πάνος Σαραφιανός ήδη από το 1966) και να δημιουργήσουμε έργα και τεχνολογικά μέσα που δεν θα κυριαρχούν, αλλά θα λαμβάνουν υπόψη τους τις πραγματικές ανάγκες και την ευαισθησία του εσωτερικού μας κόσμου, όπως με τον τρόπο του μας δείχνει ο δαντελένιος μείκτης τσιμέντου του Διονύση Χριστοφιλογιάννη. Και εντέλει να γιορτάσουμε τη συνδημιουργικότητά μας και την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνατοτήτων μας με τον σεβασμό, τον διονυσιασμό και τη χαρά μιας πομπής, σαν κι αυτή που μας χάρισε στα εγκαίνια της έκθεσης η ορχήστρα χάλκινων Αγία Φανφάρα, βγαίνοντας μέσα από τα έγκατα του μετρό.
* Ο Δημήτρης Σαραφιανός είναι νομικός και κριτικός τέχνης, επικεφαλής του «Λόφος art project». Το «Λόφος art project» είναι μια νέα πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην ανάδειξη των έργων του Πάνου Σαραφιανού (www.panossarafianos.gr) και της Μαίρης Χατζηνικολή (www.maryhatzinikoli.gr), καθώς και στη δημιουργία ενός χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων (στην οδό Βελβενδού 39, στην Κυψέλη), όπου θα συναντιέται η τέχνη με τη ζωή.
info
Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος
Επιμέλεια: Δημήτρης Τρίκας
Σταθμός Μετρό Ελαιώνα, Αρχαία γέφυρα στον Κηφισό, Souzy Tros (Μαρκόνι 8), Γειτονιά Μαρκόνι, Εργοτάξιο B
Διάρκεια: 29.9-3.12.2023
Ώρες λειτουργίας: Παρασκευή – Κυριακή, 14.30-20.30