του Φίλιππου Φιλίππου
Οι εκδόσεις Διόπτρα που έχουν τα δικαιώματα των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη εξέδωσαν πρόσφατα το εμβληματικό βιβλίο του Νικολό Μακιαβέλι Ο ηγεμόνας, το οποίο έχει μεταφράσει ο μεγάλος Κρητικός συγγραφέας. Ο Μακιαβέλι υπήρξε σημαντικός εκπρόσωπος της εποχής της Αναγέννησης, αλλά ο Ηγεμόνας του ενόχλησε το Βατικανό και μπήκε στον Κατάλογο με τα Απαγορευμένα Βιβλία (index). To 1966, ο Κατάλογος –από τον οποίο είχε αφαιρεθεί – καταργήθηκε. Ωστόσο ακόμα και σήμερα θεωρείται ως ένα βιβλίο που κομίζει αιρετικές ιδέες. Σύμφωνα με τη Βίκη Κατσαρού που γράφει τον πρόλογο, ο Καζαντζάκης «με την πολυεπίπεδη γραφή του, δεν παρουσιάζει απλώς μια βιογραφική αφήγηση του Μακιαβέλι, αλλά εμβαθύνει στις ιδέες του μέσα από τη δική του φιλοσοφική και ιστορική θεώρηση».
Και συνεχίζει: «Το έργο ισορροπεί ανάμεσα στη βιογραφία και τον φιλοσοφικό στοχασμό. Ο Καζαντζάκης καταγράφει τη ζωή του Μακιαβέλι, εστιάζοντας στις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής του».
Όπως διαβάζουμε στο επίμετρο του Πάτροκλου Σταύρου, «Ο Νικολό Μακιαβέλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία στις 3 Μαΐου 1469 και απέθανε στη γενέθλια πόλη του στις 22 Ιουνίου 1527. Ιστορική και αριστοκρατική, με μεγάλη συμμετοχή στα κοινά, πολιτικά ενταγμένη στους Γουέλφους, ήταν η οικογένειά του, η ποία του έδωσε καλή μόρφωση και αγωγή».
Μπήκε στη δημόσια υπηρεσία του κρατιδίου της Φλωρεντίας, στάλθηκε ως διπλωματικός απεσταλμένος στη Γερμανία, τη Γαλλία και τη Ρώμη, καθώς και σε διάφορα πριγκηπάτα και κρατίδια της Ιταλίας. Οι ενασχολήσεις του με τις κρατικές υποθέσεις της Φλωρεντίας τον βοήθησαν να γνωρίσει άριστα την πολιτική τέχνη. Η Φλωρεντία τότε καθώς και ολόκληρη η Ιταλία δεχόταν τις επιθέσεις των γειτονικών κρατών, ενώ μαστιζόταν από τους τοπικούς τυράννους.
Στην πορεία του, έγινε σοφότερος, οπότε πίστευε πως το καλύτερο πολίτευμα σε μόνιμη βάση και μακροπρόθεσμα είναι η δημοκρατία. Ωστόσο, οι ιστορικές περιστάσεις, οι επεμβάσεις των ξένων, ο κατακερματισμός των εσωτερικών δυνάμεων, αναγκάστηκε να υποστηρίξει την απολυταρχία με έναν ευέλικτο ηγεμόνα , ο οποίος θα μπορεί να χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, νόμιμα και παράνομα, για την επίτευξη των σκοπών του.
Αυτή η αντίληψη και θεωρία από τότε μέχρι σήμερα αποκαλείται «μακιαβελισμός» και βεβαίως έχει αρνητική σημασία. Πάντως, στην εποχή του δαιμονοποιήθηκε και οι εχθροί του χρησιμοποιούσαν το όνομά του ως συνώνυμο του σατανά, ενώ ο Ηγεμόνας το 1536 είχε χαρακτηριστεί ως «προϊόν του διαβόλου».
Ο Μακιαβέλι εξορίστηκε από τη Φλωρεντία, την οποία είχε υπηρετήσει με ευσυνειδησίας και η περιουσία του δημεύτηκε. Έτσι, άρχισε να συνωμοτεί για την ανατροπή του καθεστώτος των Μεδίκων, οπότε συνελήφθη. Αφέθηκε ελεύθερος, δημιούργησε σχέσεις με το καθεστώς και το 1520 του ανατέθηκε να γράψεις την ιστορία της Φλωρεντίας. Κι ύστερα, το 1527, την εξουσία την κατέλαβαν οι δημοκρατικοί κι ο Μακιαβέλι διώχτηκε ως φίλος των Μεδίκων και έχασε όλα τα ευεργετήματα –την ίδια χρονιά πέθανε.
Ο Ηγεμόνας του Καζαντζάκη, ο οποίος χρησιμοποιεί πολλές λέξεις της τότε δημοτικής γλώσσας, σχεδόν άγνωστες σήμερα, αρχίζει ως εξής:
«Συνήθεια το ’χουν όσοι ποθούν να καλοπιάσουν ένα ηγεμόνα, να παρουσιάζουνται μπροστά του κρατώντας ό,τι πιο σπάνιο έχουν ή ό,τι θαρρούν πως πιότερο του αρέσει∙ γι’ αυτό και βλέπουμε περίσσιες φορές να του χαρίζουν άλογα, άρματα, χρυσοϋφαντα σκουτιά, πολύτιμα πετράδια κι άλλα τέτοια στολίδια άξια του ηγεμονικού του μεγαλείου».
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου διαβάζουμε τις σκέψεις του Μακιαβέλι για τον ηγεμόνα, το πρόσωπο για το οποίο εκφράζει τους στοχασμούς του, οι οποίοι μπορούμε να πούμε ότι ισχύουν μέχρι σήμερα:
« Όλα τα κράτη, όλες οι εξουσίες που κυριάρχησαν και κυριαρχούν τους ανθρώπους, στάθηκαν κι είναι ακόμα ή δημοκρατίες ή ηγεμονίες. Οι ηγεμονίες είναι ή κληρονομικές, όπου η γενιά του αφέντη τους από πολύν καιρό ηγεμονεύει, ή είναι νέες».
Σύμφωνα με τον καθηγητή Ιταλικής λογοτεχνίας Γεράσιμο Γ. Ζώρα, η μετάφραση του Καζαντζάκη σε γενικές γραμμές είναι πιστή, ενώ η πρωταρχική του επιδίωξη του Κρητικού συγγραφέα φαίνεται να ήταν η κατανόηση του κειμένου από τον μέσο αναγνώστη.
Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, μτφρ. Νίκος Καζαντζάκης, επιμέτρα: Π.Σταύρου, Γ.Ζώρας, Διόπτρα
