Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου

0
739

του Δημήτρη Σωκιαλίδη.

 

 

Τις τελευταίες δεκαετίες η ανάπτυξη των νευροεπιστημών, με την βοήθεια και των νέων  τεχνικών απεικόνισης του εγκεφάλου, ήταν εντυπωσιακή. Η δεκαετία 1990-2000 ήταν «δεκαετία του εγκεφάλου». Βέβαια η πρόοδος δεν σταμάτησε το 2000 αλλά συνεχίζεται και σήμερα με τον ίδιο ρυθμό και έχουν ανοίξει πια τόσα παράθυρα και έχουμε τόσες εικόνες από τις διάφορες λειτουργίες του εγκεφάλου, που ίσως και ο Φρόιντ να μην εγκατέλειπε σήμερα την νευρολογία υπέρ της ψυχανάλυσης.

Ο Semir Zeki είναι ένας από τους γκουρού του χώρου με σημαντική συνεισφορά στην σύγχρονη έρευνα της οπτικής αντίληψης, αλλά και στην εκλαΐκευση της λειτουργίας του οπτικού εγκεφάλου για το ευρύ κοινό. Παρόλα αυτά στην διερεύνηση των μεγάλων θεμάτων που αγγίζει σε αυτό το βιβλίο (αγάπη, δημιουργικότητα και αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας) νοιώθει τα όρια της σημερινής νευροεπιστήμης και αναγκάζεται να συμπληρώσει το σκιαγράφημα της λειτουργίας του εγκεφάλου, όπως και ο Φρόιντ εκατό περίπου χρόνια πριν, με την αναφορά στην τέχνη, τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.

Ο βασικός στόχος του βιβλίου είναι να δείξει ότι στον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου ως βασικού συστήματος πρόσκτησης γνώσης του ανθρώπου και στην δημιουργία των εννοιών μέσα από τις οποίες αποκρυσταλλώνεται αυτή η γνώση, κρύβεται το μεγαλείο της δημιουργικότητας αλλά και της δυστυχίας του ανθρώπου.

Η προσέγγιση της εγκεφαλικής λειτουργίας μέσα από το παράδειγμα του οπτικού συστήματος στα κεφάλαια 1,3 και 4 είναι εξαιρετικά διαφωτιστική και αναδεικνύει την δυσκολία να αντιληφθούμε την πολύπλοκη αντιδιαισθητική (counterintuitive) εγκεφαλική επεξεργασία που κρύβεται πίσω από κάθε συνειδητή εμπειρία. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την περιγραφή της οπτικής αίσθησης ως αποτελέσματος μιας  εγκεφαλικής επεξεργασίας κατακερματισμένης τοπικά και χρονικά στη λειτουργία πολλών εγκεφαλικών περιοχών που την συνθέτουν. Εμείς μπορεί να βλέπουμε μια εικόνα. Κάποιον να πετάει ένα μήλο σε ένα καλάθι. Έχουμε την αίσθηση του ενιαίου της εικόνας αυτής. Ωστόσο, σε άλλο σημείο του εγκεφάλου γίνεται η επεξεργασία του χρώματος, σε άλλο της κίνησης, της μορφής και του σχήματος, του προσώπου, του αντικειμένου κλπ.

Ο εγκέφαλος υλοποιεί την θεμελιώδη λειτουργία του, που είναι η αναζήτηση της γνώσης, μέσω της δημιουργίας δύο διαφορετικών τύπων εννοιών: Τις «κληρονομούμενες εγκεφαλικές έννοιες» και τις «επίκτητες συνθετικές έννοιες». Ένα καλό παράδειγμα κληρονομούμενης έννοιας, το οποίο προκύπτει εύγλωττα από την αναλυτική παράθεση του συγγραφέα του οπτικού συστήματος, είναι εκείνο που ρυθμίζει την δημιουργία του χρώματος από τον εγκέφαλο. Το σύστημα αυτό λειτουργεί με τους περιορισμούς της βιολογικής δομής του, η οποία προσδιορίζει και την συγκεκριμένη αντίληψη της πραγματικότητας που έχει ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται το υπεριώδες φως, όπως μπορεί π.χ. η μέλισσα.

Μία δεύτερη κληρονομούμενη έννοια, πολύ πιο σύνθετη και αφηρημένη, είναι η έννοια «ένωση στην αγάπη», η οποία ωστόσο δεν προκύπτει το ίδιο πειστικά όπως η πρώτη γιατί δε βασίζεται στην ανάλυση της εγκεφαλικής λειτουργίας, αλλά κυρίως στην εξέταση της παγκόσμιας ρομαντικής λογοτεχνίας. Σαφώς αυτή η δεύτερη περίπτωση είναι πολύ πιο αδύναμα τεκμηριωμένη και θα μπορούσε ενδεχομένως να ισχυριστεί κανείς ότι κάτι πιο πρωτόλειο κρύβεται πίσω από αυτή την τάση του ανθρώπου για «ένωση στην αγάπη». Ίσως,  πρόκειται για την αναζήτηση της Εδέμ της βρεφικής ηλικίας, το συναίσθημα δηλαδή της ακατάλυτης ένωσης με την μητέρα που καλύπτει όλες τις ανάγκες της. Συναίσθημα  χαρακτηριστικό των πρώτων συναισθηματικών εμπειριών του βρέφους.

Οι «επίκτητες συνθετικές εγκεφαλικές έννοιες» δημιουργούνται από την μεταγεννητική εμπειρία του ανθρώπου και διαμορφώνονται και τροποποιούνται συνεχώς. Το πώς σχετίζονται οι δύο έννοιες μεταξύ τους προκύπτει από το ότι «η κληρονομούμενη εγκεφαλική έννοια είναι απαραίτητη για την δημιουργία της εμπειρίας και η εμπειρία  είναι απαραίτητη για την δημιουργία της επίκτητης έννοιας». Εδώ προσεγγίζουμε την πηγή «της δυστυχίας του εγκεφάλου»:

«Οι επίκτητες έννοιες του εγκεφάλου, όντας συνθετικές, είναι το αποτέλεσμα όλων των εμπειριών του ατόμου κατά την διάρκεια της ζωής του. Ωστόσο η εμπειρία της κάθε στιγμής ενός ατόμου είναι μόνο ένα δείγμα της κατηγορίας που έχει διαμορφωθεί σε έννοια. Η αδυναμία των καθημερινών μας εμπειριών να φανούν αντάξιες και να ικανοποιήσουν τις συνθετικές έννοιες που δημιουργεί ο εγκέφαλος έχει ως συνήθως μια κατάσταση μόνιμης δυσαρέσκειας».

Αυτή η αιτιολόγηση της ανθρώπινης δυσαρέσκειας προσομοιάζει στην μαρξιστική και νιτσεϊκή έννοια της «αλλοτρίωσης» στην ελεύθερη αγορά και στην γλωσσική επικοινωνία. Η αξία ανταλλαγής που διαμορφώνει η ελεύθερη αγορά για ένα αγαθό αλλοτριώνει την υποκειμενική αξία χρήσης που έχει αυτό το αγαθό για τον καταναλωτή, όπως, και στην γλωσσική επικοινωνία, η λέξη που χρησιμοποιείται για την ανταλλαγή μιας έννοιας σχετίζεται με διαφορετικές υποκειμενικές εμπειρίες της έννοιας αυτής για τον ομιλητή και τον ακροατή.

Οι επίκτητες συνθετικές έννοιες του εγκεφάλου μέσα από την συνεχή εξέλιξη και τροποποίησή τους μετατρέπονται σε μια μορφή ιδεατού. Η προσέγγιση του ιδεατού όμως καθίσταται ανέφικτη. Αυτό προκύπτει από την αναλυτική παρουσίαση του ατελείωτου (non finito) στην τέχνη και στην λογοτεχνία, με έμφαση στα έργα του Μιχαήλ Άγγελου και του Πωλ Σεζάν, στην γλυπτική και τη ζωγραφική αντίστοιχα, και του Μπαλζάκ και του Ζολά στην λογοτεχνία.

Το ανέφικτο και ανολοκλήρωτο της έννοιας «ένωσης στην αγάπη», προσεγγίζεται μέσα από την άντληση στοχευμένων διαχρονικών παραδειγμάτων από την παγκόσμια φιλοσοφία και λογοτεχνία με έμφαση, στα τελευταία κεφάλαια, στους Δάντη, Βάγκνερ και Τόμας Μαν. Εξαιρετικό είναι το κεφάλαιο 16 «Το νευρωνικό αντίστοιχο της αγάπης» όπου, παρόλο το περιορισμένο της σημερινής μας γνώσης για αυτό το θέμα, εξηγούνται νευρολογικά σημαντικά χαρακτηριστικά του ερωτευμένου ανθρώπου, αλλά και της μητρικής αγάπης. Συμπληρωματικά, σ’ αυτό το θέμα, παραπέμπουμε στην παρουσίαση του συγγραφέα στο TedxUCL με θέμα την «νευροβιολογία της ομορφιάς» στην αγάπη και στην τέχνη γενικότερα. https://www.youtube.com/watch?v=NlzanAw0RP4

Το καινούργιο στην προσέγγιση του Semir Zeki στο αναπόφευκτο της δυστυχίας στον άνθρωπο κρύβεται στην αέναη προσπάθεια ανατροπής του, που κρύβεται πίσω από την θαυμαστή δημιουργικότητα του ανθρώπου.

Το τελευταίο κεφάλαιο το οποίο αποτελεί μια σύγκριση των ιδεών του συγγραφέα με το γνωστό Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας» του Φρόιντ η οποία δημιουργεί πολλά ερωτηματικά ως προς το ποια άποψη από τις δυο (του Φρόιντ ή του συγγραφέα)  είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. Αλλά εν τέλει αυτό είναι και το μεγάλο πλεονέκτημα αυτού του βιβλίου, ότι αποτελεί μία απολαυστικά γόνιμη επανεξέταση των μεγάλων θεμάτων που απασχολούν τον άνθρωπο εκ καταβολής.

Η μετάφραση ρέει ευχάριστα χωρίς τα γνωστά προβλήματα της μεταφοράς της νευρολογικής ορολογίας στα ελληνικά. (Η δυσκολία στην μετάφραση νευρολογικών κειμένων προκύπτει από την μη ύπαρξη καθιερωμένης ελληνικής ορολογίας. Βλέπε π.χ. την εισαγωγή στην τελευταία έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ενός από τα πιο κλασσικά συγγράμματα (textbook) της νευρολογίας, Νευροεπιστήμη και Συμπεριφορά των Eric R. Kandel, James H. Schwartz, Thomas M. Jessell, όπου οι μεταφραστές παρατηρούν: “η μεγαλύτερη δυσκολία (της μετάφρασης) έγκειται στην απόδοση των επιστημονικών όρων, όταν δεν υπάρχει καθιερωμένη ελληνική ορολογία, όπως συμβαίνει στις νευροεπιστήµες”.

Ο Σεμίρ Ζέκι είναι οπτικός νευροβιολόγος στο Τμήμα Γνωσιακής Νευρολογίας στο Πανεπιστημιακό Κολλέγιο του Λονδίνου. Ο Ζέκι πρωτοπόρησε στην έρευνα του οπτικού εγκεφάλου των πρωτευόντων και επεξέτεινε την ερευνά του στο πως δημιουργούνται συγκινησιακές καταστάσεις από οπτικά σήματα εισόδου. Έχει πάρα πολλές δημοσιεύσεις στον τομέα αυτό, συμπεριλαμβανομένων των βιβλίων Εσωτερική Όραση: Μια εξερεύνηση της τέχνης και του Εγκεφάλου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999), και A Vision of the Brain (Wiley-Blackwell, 1993) και μαζί με τον απελθόντα Γάλλο ζωγράφο Balthus, το La Quete de lessentiel (Archimbaud, 1995).

 

 

INFO: SEMIR ZEKI

ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

Αγάπη, Δημιουργικότητα και Αναζήτηση της Ανθρώπινης Ευτυχίας.

Μετ.-Επιμ. ελληνικής έκδοσης Θανάσης Ντινόπουλος

Επιστημονικές Εκδόσεις ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε., 2012

Προηγούμενο άρθρο43ο Φεστιβάλ Βιβλίου , Ζάππειο, 5 – 21 Σεπτεμβρίου 2014
Επόμενο άρθροΚρίση συνεχώς παρούσα

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ